Балжан хатанай ударидалга доро хориин арбан нэгэн эсэгын зоной Үбэр- Монгол оронһоо Хинганай ара, Далай болон Буйр нуурнууд шадархи Баргын талаһаа Үлирэнгын гол, Хуандайн тала, Хүхэльбиин шэлэ худар нүүжэ ерээд, саашадаа Бүүбэй Бээлын эльгээһэн сэрэгһээ дайган тэрьелжэ ерэхэ үедэ, Хориин зоной зариманиинь байһан газартаа үлэһэн байгаа. Хинганай үбэр багаар үлэһэн Хориин зон тэндэхи хамнигадта харшалагдажа байдаг болоһон гэхэ. Хориин хуасай отогой боохой хүхүүрэй Бүхэ Бэхи гэдэг үгытэй шадалтай, ан гүрөөл агнажа, хоолойгоо тэжээдэг хүн байһан гэхэ. Тэрэнэй гэргэниинь баян айлда арһа элдэхэ, хубсаһа хунар оёжо, үл хоолоо тэжээлсэдэг һэн ха. Бүхэ Бэхитэн гурбан хүбүүтэй байһан байгаа: ехэ хүбүүниинь Бабжа гэдэг, дунда хүбүүниинь Хондоли гэжэ нэрэтэй, багань муу Тантяана солотой һэн ха. Эдэ гурбан хүбүүдынь абынгаа агнуурида гараха, эжынгээ айлда арһа элдэхэ, оёдол хэхэеэ ошоходо, гэртээ үдэрөө үнгэргэн наадажа, аба эжыгээ хүлеэжэ байдаг байгаа. Бүхэ Бэхитэнэй зөөри гэхэдэ, хана соорхой шара һэеы гэртэй, хамаг юумээ ашадаг хаһаг тэргэтэй, хашал хула моритой, һаамал харагшан үнеэтэй, хотошо халтар нохойтой һэн ха.
Тиин жэл саг үнгэрхэ тума Бабжа хүбүүниинь өөдөө боложо, долоо наһатай байхадань, мүнөөхи эхэнь баруун тээнь байһан нэгэ баян айлда арһа элдэхэеэ ошоод удахадань, гэртээ гурбан хүбүүд хүлеэжэ ядаад, аха Бабжа дүүнэрээ гэртээ байхыень орхижо, өөрөө тэрэ баян айлда эхэдээ ошобо ха. Тэрэ баянай хотон орожо ябахадань, зуудаг нохойгоо табиба ха. Тэрэ нохойнь Бабжын урдаһаа аржаганан сэхэ ерээд аһахадань, Бабжа хүбүүн тэрээнтэйнь носолдохо зуураа, хоолойһоонь таһа бажуужа, амынь заа татаад, үхэтэр шэдэбэ. Тиин хэды шулга нюлга хазуулһаншье һаа, «ёо» гэжэ ёолохо юумэ үгы, хашалгүй тэрэ хотон айлай газаа ерэжэ, эжытэеэ уулзан байхыень зон хаража, ехэтэ гайхалсан, ямар гайхамшагта бүхэ шадалтай, зоригтой үхибүүн гээшэб, баатарлиг хүбүүн байна гэлсэн байгаа һэн ха. Мүн энэ хүсэтэ хүбүүн хожомоо тэнсэлгүй бүхэ болоходоо, зондо һайн муушье байжа магад гэһэн үгэ тараба ха.
Эхэнь хүбүүгээ хайрлан дахуулжа, түргэхэн гэртээ бусаба. Бүхэ Бэхитэн гурбан хүбүүдээ гэрһээ гаргангүй байхыень заажа, һэримжэтэйгээр хуушан хэбээрээ ажаһуужа байха үедэнь, тэндэ байһан хамниган улад элдэб эсын үгэ тараажа, Бүхэ Бэхиие хашажа, зүршэхэ ябадалынь түргэдэн байба.
Саг жэл ошожо, Бабжа хүбүүн юһэн наһа хүрэбэ ха, тиихэ үедэнь эсэгэнь ан агнажа ябатараа, нэгэ ехэ хабсагай шулуунай хүндыһөө эртэ сагта хадагалһан баатар хүнэй багажа зэбсэг, хуяг дуулга, номо һомо оложо асараад, һэеы гэрэйнгээ дээбэриин забһарта хабшуулан, тараажа хадагалба. Тэрэнииень Бабжа хүбүүн мэдэдэг байһан тула эхэ эсэгынгээ үгы байхада номо һомыень дээбэриин забһарһаа абажа, тэрэнээ хүбшэлэн харбажа үзэдэг байба.
Нэгэтэ гурбан хүбүүдэй гэрээ һахижа байтар, тамхи наймаатай нэгэ хамниган орожо, элдэб эсын үгөөр доромжолон мүшхэжэ, ама хамар руунь тамхи хэжэ, хоёр дүүнэрынь уй-хай табилдан байхадань, Бабжа хүбүүн тэрэ хамниганда диилдэнгүй носолдоходонь, тэрэнь ехэтэ хороо бусалан, занан зандан гаража, зүүн гүбээ тээшэ мориндоо мордон ошобо. Тиихэдэнь хороо бусалһан Бабжа мүнөөхи хадагалһан номо һомо дээбэриин забһарһаа абажа, хүлөөрөө номоёо тэртэдэн хүбшэлөөд, газаашаа харайн гаража, годлиёо хүбшэдэнь онолон харахадань, мүнөөхи хамниганиинь зүүн гүбээгэй оройдо ябахадань, тэрээниие шэглүүлэн шэбшэжэ харбахадань, зэнгэй дуун зэдэлэн, зэбын абяан шиияжа оноод, тэрэ тамхи наймааша хамниганиие далхи сагаан моритойнь таһа сохин унагааба. Тиигэжэ дайсанаа түрүүшынхиеэ дараһан Бабжа баатар хүбүүн дүүнэртээ иигэжэ хэлэбэ:
— Альгандамни аниртай гэжэ, Хургандамни жинтэй гэжэ тэрэ хүн хосорбо, — гээд, номо һомоёо байрадань хадагалаад, гурбуулан гэртээ байха үедэнь, эсэгэнь ан гүрөөһэ бариһан олзо ехэтэй, эхэнь эдихэ юу хээтэй болоод ерэжэ, ехэ тогоо тодхожо, сай мяха шанажа булта эдеэлжэ байха үдэшын үедэ, хойто ханадань байһан хурганай багтаха нүхөөр танигдаагүй нэгэ эхэнэр дуутай хүн иигэжэ хэлэбэ:
— Энэ үдэр уляад хамнигадай тамхи наймаатай нэгэ хүниие моритойнь харбан алаһыень олон зон суглан үзэжэ, ехэтэ гайхал болоһон аад, энэ хүниие маанадай дундаһаа хэншье харбаагүй, харин Бүхэ Бэхиин Бабжа хүбүүн харбажа болоо, бидэ үнинэй ажагладаг, үзэдэгшье ушарһаа яашье танай хүбүүн харбаһан байха гэжэ хэлсээд, мүнөө һүни тэдэнэй сэрэг ерэжэ, танайхиие бүһэлжэ абаад, үгы хэхэ гэжэ бэлэдхэжэ байна. Таанар мэнэ гэһээр бушуу юумэеэ бүрин түхеэрэн, эндэһээ зугадан тэрьелжэ, холо газар ошогты, — гээд, харагдангүй түргэн үгы болобо.
Тиихэдэнь Бүхэ Бэхитэн мэгдэн, һэеы гэрээ задалаад, хана, уняа, тооно, туурга, дээбэри, үрхэеэ ооһор бүшэтэйнь хаһаг буха тэргэдээ ашажа, забһараарнь унтари, хубсаһа, тогоо торхо гэхэ мэтэеэ хабшуулжа, хоёр бага хүбүүдээ бараанай забһараар зохёон һуулгажа, хашан хула мориндоо эмээлынь тохожо, буха тэргэ хүллэбэ.
Бүхэ Бэхитэнэй нүүн ябаха үедэ, тэдэ хамнигад боро хараанаар тойрон ерэжэ, тэдэниие бариха гэхэдэнь, гэр малтаяа үгы болошоһон байба. Тиихэдэнь харанхы болотор эндэ тэндэ, энээгүүр тэрээгүүр холо ошоогүй байха гэжэ бэдэрээд, огто олдохогүй харанхы болоходонь, үглөөнһөө бэдэрхэ гэлдээд тараба. Тиин тэрэ голойнгоо эрьедэ амараад, үдэшэ тээшэ болоходо, дахинаа түхеэрэн мордожо, урда мэтээр яба ябаһаар, үглөө үдэрынь болохо хирэндэ эдэнэр Адуун Шулуунай ара забһарта, нэгэ зохид газарта тогтожо, мори бэеэ хооллуулан амаржа үнжөөд, мүн гурбадахи һүниин эхилхэдэ, дахинаа түхеэржэ мордоод ябаха зуураа, Бүхэ Бэхи болбол урдын аха дүүнэрэй нүүһэн газар хаана бэлэй, Онон мүрэниие али уламаар гаталдаг тухай хэлсэдэгые шэбшэн түүхэлэн бодожо, нилээд удаан ябаһаар байтараа, Онон мүрэнэй урда эрье тулан хүрэжэ ерэхэдээ, Сэрэг Нарһан тушаа сэхэ ерэһэнээ үдэр болохын хирэндэ бараглан мэдэжэ, зүб ерэһэнээ хэлэжэ, баясан байгаа бэлэй.
Онон мүрэнэй хойто тэбсэг дээрэ, үндэр уулын бооридо, сэрэг нарһанай жэрылдэн, һалхинда шууян-хүүен байгаа сууряанай дунда Бүхэ Бэхитэн ажана түнжэн һууха зуурань, гурбан хүбүүдынь үе дээрээ улам үндыжэ, борьбо дээрээ бодон бордойжо, эхэ эсэгын туһа тулгуури боложо байба. Ехэ хүбүүн Бабжа гэдэгынь агнан тагнан, ан гүрөөл олзолхо, холо ойгуур ажаһууһан хориингоо аха дүүнэртэй ушаран золгохо, уулзан ярилдахадаа, хүсэтэ үндэр бэетэй, хүнгэн солбон ябадалтай, хүхюун хүндэмүүшэ зантай, шадамар бэрхэ шадалтай байһанаа харуулжа, хүн зондо хүндэлүүлэн, түрүү зоной зэргэдэ жагсан ябадаг байба. Тиин Бүхэ Бэхитэнэй бүтэн бүлеэн Онон голой эрьедэ амгалан ажаһуужа байдаг тухай, Бабжа хүбүүнэйнь бараг эрэ боложо, баатарай шэнжэ абажа байһан тухай һураг суу холо ойро улам ехээр тараба, Урда-Монголой эртын үһөөтэ уляад хамнигад хүрэтэр сууряатан дуулдаба.
Угһаа үһөө хяһаа, хоро шараа бусалжа байһан уляад хамнигад Бабжа хүбүүе барижа алаха зорилготойгоор гуша гаран һаадагта сэрэг эмхидхэжэ:
Төөнтэй хүрин моритой,
Түмэр дуулга малгайтай,
Түйдхэгшэ шэрүүн шарайтай
Түлхэшэ онготой бөө ахай
Турлааг Айбала гэгшые
Түрүүлэн ябахаар табиба,
Удангүй тэдэнь Онон мүрэнэй эрье тулажа ерээд, хайшан гэжэ хаагуур гараха тухай ярилдан хэлсэжэ байха үедэнь, Онон мүрэн нилээд уһа ехэтэй, һабаараа мушхаран долгитожо урдан байба. Саанань сэрэг жэрылдэн харагдахадань, энэ Бүхэ Бэхитэнэй нютаглажа байһан газар мүн байна, энэ мүрэниие яажашье һаань гаталха ёһотойбди гэлсэжэ, морёороо Онониие һэтэ тамаруулан гараад, Бүхэ Бэхитэнэй зүг шэглэн ябаха үедэнь, үглөөнэй наран гаража байһан саг аад, Бабжа хүбүүн хоёр дүүнэрээрээ гэртээ сайлажа байба.
Гэнтэ газаань хүнүүдэй дуугаралдаха шэмээн дуулдахадань, Бабжа хүбүүн түргэн гэрһээ гаража харахадань, олон пэгшэгэр багажа зэбсэгтэй, һаадаг номотой жагсамал сэрэг ерэжэ, тэдэнэй түрүүндэ төөнтэй хүрин моритой, түмэр дуулга малгайтай түрүү ноёниинь бадарган шанга хоолойгоор:
Үһөөтэ юумэ үлэ хүтэл дээрэ гэдэг,
Одоол шамтаяа ушарба хабди.
Зай, Бабжа хүбүүн,
Бэеэ бэелээ байнаш,
Баатар хүсэтэй болоо гүш?!
Шинии төөлэйдэ ерээбди !!!
Ши маанадһаа һүрдэн айжа,
Төөлэйгөө табин залаха гүш?
Түргэн намда харюуса! — гэн, хашхаржа байба.
Тиихэдэнь Бабжа хүбүүн багаханшье бахардан айнгүй, харюудань хэлэбэ:
— Би хүн гэжэ хүнэй
Хүбүүн байһан тула
Эрэ хүнэй ёһондо
Ээмэй хүсөөр туршалсахаб.
Эрхын хүсөөр тулалдаха гэдэгэй ёһоор хуяг дуулгаяа үмдэжэ, багажа зэбсэгээ абаһуу! Ёһо журам мэдэхэ холын хүндэтэ айлшад! Түр зуура хүлисэжэ, хүлеэн соёргогты! -гээд, түргэн гэртээ орожо, хуяг дуулгаяа үмдэжэ, багажа зэбсэгээ зүүгээд, үнэн бэеэ бэелэн, үргэн сээжэтэ, үндэр бэетэ, бар хүсэтэ, баатар шэнжэтэ болоод, гаража ерээд:
— Зай, хүндэтэ айлшад, манай тулалдаха газар тэрэ баруун-хойто Болзоотын боро толгойн орой дээрэ аад, би түргөөр ошоһуу! Таанад, хүндэтэ айлшад, хойноһоом ошооройгты. Зүгөөр үгэ үгэеэ хүндэтэйгөөр андалдан хэлсэжэ, болзорто байлдаагаа саг соонь эхилхэ бэзэбди! — гэжэ хэлээд, Бабжа хүбүүн шадалаараа гүйн ошобо. Тиихэдэнь тэрэ сэрэгүүд хойноһоонь шамдан ошоходоо, Бабжа хүбүүн тэрьедэжэ болохо гэн дүтэлхэдэнь, тэрэ номо һомоо хүбшэлэн, онолон татаха зуураа, хадын модоной сууряататар, ойн модоной эрьетэр хашхархадань, сэрэгшэдэй морид хуухиран собхоролдожо, сэрэгшэд сошожо һүхирэлдэхэдэнь, хара һалхин хааяба, хамхуул үбһэн хиидэбэ, хажуугаархи дайда шууяба. Иигэжэ байха үедэ Бабжа хүбүүн шэбшэн байжа хэлэхэдээ:
— Таанад,
Һүрэглэн олоороо жагсаалһан
Һүртэ сэрэг түгэлдэр
Һүрэг сэрэг туладатнай,
Би
Болзоотын боро толгой дээрэ
Бодо гансаараа байһан тула,
Минии
Яһамни бэхижээгүй,
Шуһамни эдеэшээгүй,
Залуу уяхан бэетэй,
Налуу зулгы сэдьхэлтэй байһан тула,
Би түрүүн эхилһүү!
— гэжэ хэлээд, сэрэгшэдэй түрүү ноёной төөнтэй хара мориной байжа ядан, Бабжын хашхараанда сошон, өөдөө собхорхо үедэ, хуягайнь забһар шагаан:
Түрүү ноён
Турлааг Айбалын
Алаг эреэн зүрхые
Алдангүй тудажа,
Ами бэеыень хороожо,
Алдалуулан унагаа!
— гэн, номо һомоо шэбшэн харбажархихадань, зэнгэй дуун зэдэлээд, зэбын дуун ханхинаад, төөнтэй хүрин дээрэхи түрүү ноён Турлааг Айбала бөө ахай гэгшэ булуутан унажа, мориниинь үхэһэн эзэнээ тойрон гүйжэ байба.
Энэ үедэ Бабжа хүбүүн хоёрдохёо номоёо һомолжо, бахардаад байһан сэрэгшэдые удаа дараа харбан, долоон хүниие унагааба. Тиихэдэнь хамниган сэрэгшэд һүрдэн айжа, гэдэргээ тэрьедэн гүйлдэхэдэнь, Бабжа хүбүүн түргэн гүйжэ ошоод, түрүү ноёной төөнтэй хүриниие хурылан шэбшэжэ барижа унаад, тэдэ тэрьелэн ошоһон сэрэгшэдэй хойноһоо хүсөөд, мүн долоон сэрэгшэдые харбажа унагааһаар ябатараа, Онон мүрэнэй эрьедэ хүрэжэ ерэхэдэнь, мүнөөхи сэрэгшэдэй хахадынь тамаруулан гарахаар уһан соо ябаба. Тэдээниие харбан хороохо аргатай байбашье, Онон мүрэнөө дайсадай шуһа нюһаар бузарлахаһаа тэбшэжэ, шархатан үлдэһэн амиды сэрэгшэдые үгэ хэлэ залган, нютагтаа бусагты гэжэ орхиһон бэлэй.
Тиин Бабжа хүбүүн дүүнэртэеэ хамта тэдэ сэрэгшэдһээ үлэһэн арбан дүрбэн морииень туужа асараад хорёодо оруулан, хашан баряад, һойһоной удаа гэртээ ерэжэ, хуяг дуулга, багажа зэбсэгээ тайлажа хадагалба. Тэрэ хамнигад сэрэгтэй дайлалдаха үедөө, ехэ ундасан хоолойгоо хатаһан тула һаба һуулгатай айраг тарагаа һуулга һуулгаар гудамхин уужа, айрһа мяха бүхэли бүхэлеэр залгижа һүлдэрһэнэй һүүлээр, дүүнэртэеэ һайн моридыень барижа, хоёр гурбаар зэргэшүүлэн хүллөөд, зэр зэмсэгээ абажа, дүүнэрээ һуулгажа боожолуулан, өөрөө төөнтэй хүриндэнь мордожо, хамтадаа мүнөөхи алдалан унаһан дайсадай хүүрые тэргэдээ тээн ашажа, ондоо нэгэ холо газарай хүндыдэ абаашажа хүдөөлөөд, дээрэһээнь элһэ шоройгоор хушажа далдалһан бэлэй.
Тиин тэдэнэр гэртээ ерэжэ, моридоо мулталан һойгоод, гэртээ орожо, хоолложо байха үедэнь, эхэ эсэгэнь ерэжэ, газаа ехэ олон адууһан байхадань, ехэтэ гайхажа ороод, юун болоһон тухай һурахадань, Бабжа хүбүүн болоһон ушар тухай эхинһээнь эсэс хүрэтэр хэлэжэ үгэхэдэнь, эсэгэ эхэ хоёрынь ушарынь ойлгожо, бүгэдэ ан-бун сэдьхэлээ амаржа, унда эдеэгээ хооллоһоной һүүлдэ эсэгэ хүбүүн хоёр нэгэ мориндо мордожо, дүрбэн зүг, найман хизаарай холо саагуур тойрон ябажа ерэхэдээ, эдэ морид манай ябаһан мүр сарааһаа гаража ошохогүй гэжэ шэбшэжэ ерээд, эдэ һойгдоһон моридоо эдеэлэн бэлшэг гэжэ табиба.
Иигэжэ хоноһоной үглөөдэрынь дүтэ шадар эндэ тэндэ һууһан аха дүү аймаг угсаатанаа урин дуулгажа, хойто үдэрынь хүбүүдтэеэ аба хайдаг хэжэ, али арбан һалаата буга хандагайнуудые алажа асараад, ёһошолон хубилан үелжэ үрилөөд, ехэ тогоонуудые тодхон шанаха болон сонгооходонь, айл хүршэнэрынь ерэн туһалалсажа, эхэнэрнүүдынь архи дарһа нэрэжэ бэлэдхэлсэбэ. Иихэ зуура Бүхэ Бэхи дунда хүбүүгээ абаад, Онон мүрэн ошожо, өөрынгөө хэһэн гүльмэдэ ороһон томо тула, хилмэ, гутаар, хадари, зэбгэн гэхэ мэтэ загаһадые барижа, нэгэ тэргэ болохо шахууе асаржа сонгоожо, элдэб янзын эдеэ умда түхеэрэлгэ элбэг дэлбэгээр хэбэ. Дүрбэдүгээр үдэрэй үглөөнһөө эхилээд, гурбан хоног гуда найрлахын эхиндэ, ёһолол хүндэлэлэй соло дуудалган боложо, амарые айладхаха зуураа, Бүхэ Бэхи дүхэригэй дунда орожо, иигэжэ амаршалба:
Галзууд ахамад — даахай
Ураагаартнай мэндэ амар!
Хуасай отогтон — хандагай
Ураагаартнай мэндэ амар!
Шарайд отогтон — буга
Ураагаартнай мэндэ амар!
Хүбдүүд аха дүүнэр — бүргэд
Ураагаартнай мэндэ амар!
Харгана отогтон — бүрэхүй
Ураагаартнай мэндэ амар!
Бодонгууд отогтон — шоно
Ураагаартнай мэндэ амар!
Худай отогтон — шэлүүһэн
Ураагаартнай мэндэ амар!
Гушад отогтон — хуры
Ураагаартнай мэндэ амар!
Батанай отогтон — шандаган
Ураагаартнай мэндэ амар!
Хальбан отогтон — араата
Ураагаартнай мэндэ амар!
Сагаан отогтон — буура
Ураагаартнай мэндэ амар!
— гэжэ арбан нэгэн отогтониие өөрынь ураагаар амаршалан ёһолһоной һүүлдэ сай манжа, сагаан эдеэ, төөлэй мяха хоол барин зооглохыетнай доро дохин гуйжа мэдүүлхыем зүбшөөн соёргыт гэжэ уриба, хундагата духаряагаа аягалан бариба, нахиима найр болобо, хотоймо хурим болобо.
Тиигэжэ байха үедэ Бүхэ Бэхи дүхэригэй дунда орожо, бүгэдэ зондо хандан, иигэжэ хэлэбэ:
— Таанар, аха дүүнэр, Балжан хатантаяа тэшхэжэ, энэ хойто зүг нүүжэ ерэхэ сагтатнай би арга хабагүйдэжэ, тэндээ үлэһэн байнаб. Тиин намайе уляад хамнигад хашан харшалжа, үзэн ядажа байха үедэ, нэгэ тамхи наймаатай уляад хамниган хүнэй харбагдан алагдаһаниие үзөөд, тэрэниие ямаршье шалтаггүйгөөр һалгаа гэжэ хара ехэ хардалга хэжэ, тэрэ һүниндөө маниие барижа, алаха гэлсэжэ байһыень нэгэ һайн хүн нюусаар дуулгажа, бидэ түргэн түхеэржэ, тогоо бусалхын урда үрдижэ, харанхыгаар тэрьелэн гараһан байнабди. Тиин таанадтаяа ниилэхэ һанаатай мүр сараагааартнай мүшхэжэ, газар зүблэн тобшолжо, үдэр һүнигүй ябажа, эндэ хүрэжэ ерээ бэлэйбди. Энэ нютагта аха дүү таанадтаяа ушаржа, ехэ һайн амгалан арьбажан, зургаан жэлэй туршада һуужа байтарнай, мүнөөхи Монгол ороной үһөөтэ уляад хамнигадһаа гушан зургаан һаадагта сэрэг гэнтэ ерэһэн аад, тэрэ сэрэгэй түрүүн —
Төөнтэй хүрин моритой,
Түмэр дуулга малгайтай,
Түйдхэгшэ шэрүүн шарайтай,
Турлааг Айбала бөө ахай —
Гэрэймнай хажууда туласа ерээд, ехэ хүбүүн Бабжада хандан:
— Зай, Бабжа хүбүүн, шинии төөлэйдэ ерэлэйбди! Һайн дураараа үгэхэ гүш? — гэжэ бардам хашхархадань, Бабжа хүбүүн багажа зэбсэгээ, номо һомо абаад, боржиигша Болзоотын толгой дээрэ гүйн гаража, тэдэ добтолхоор ерэһэн дайсантай тулалдахадаа, түрүү ноёниие, удаа дараа бусадыень харбахадаа, Турлааг Айбала ноёыень, арба гаран сэрэгшэдыень хорооходонь, бэшэниинь айн, тэрьелэн ошоо. Тиин Бабжа төөнтэй хүринииень унажа, тэрэ эзэгүй болоһон моридыень хуряажа, тоног багажа, эмээл хазаарыень олзолһон байхадань, бидэ эхэ эсэгэнь эзэгүй байһанаа ерэжэ, энэ болоһон ушарыень мэдэхэдээ, та бүгэдэндэ дуулгахын тула энэ найр хуримай суглаа татаһан шалтагаамнай болоно, — гэжэ Бүхэ Бэхи дүүргэбэ.
Тиин гэхэдэнь найр хуримда байһан зон иимэ гайхалта юумэ дуулан гэхэдээ, булта баяр баясхаланта байдалда орон, Бабжа хүбүүгээрээ омогорхон, тэрэнээ магтан, дарья табилдан байха үедэ, түрүүндэ һууһан галзууд отогой хабагай хүхүүрэй нэгэ түрүү буурал толгойтой, һоёо һахалтай, задарюун томо бэетэй, томоотой янзын үбгэн һууриһаа бодожо:
— Би энэ баяр баясхаланта ушараар эндэ сугларһан аха дүү хориин арбан нэгэн отогуудай хамаг зоной үмэнэһөө Бүхэ Бэхиин хүбүүн Бабжа баатарай соло дуудажа, Бабжа-Барас баатар гэһэн алдар нэрэ үгэхыемни зүбшөөн соёрхыт! — гэжэ хэлэхэдэнь, хамаг зон бүгэдөөрөө зэргэ һууриһаа бодон:
— Бара, бара, бара даа — гэжэ хашхаралдан, дэмжэн байба. Энэ үдэрһөө эхилэн Бабжа баатар гэжэ алдаршаба. Иигэжэ найр хурим үдэр һүнигүй гурбан хоногто хэжэ, эрын гурбан наада болон зугаа дэлгэжэ сэнгэлдэн, нютаг нютагаараа тараһан гэхэ.
Буряадай суута Бабжа баатар тухай олон түүхэ домогууд арад зоной дунда хэлсэдэг. Монгол орондо Бабжа баатар тухай удха найруулгаараа ондо ондоо долоон домог бэшэжэ абаһан байна.
Эдэ түүхэ домогуудые удхын талаар харахада, иимэ байна:
1. Бабжа баатарай харшаниие даража (харшан — хүнэй мяха эдидэг этэгээд амитан), залуу монгол басага абарһан тухай. һүүлдэнь дайсанай гарта ороод байхадаа тэрэ залуу басагандаа абаруулһан тухай хөөрэгдэнэ.
2. Бабжа баатар дүү хүбүүн Хондолитоёо хайшан гэжэ хорото, мэдэлшэ хүгшэн удаганиие дараһан тухай.
3. Үбгэн Бабжын наһатай болоод байхадаа, дайсан боложо гасаалһан дүү хүбүүн Хондолиёо харбан алаһан тухайнь. Эндэ баатар хүнэй номоёо дэлихэдээ, заабол харбаха гэһэн сээр домоглол тухай хэлэгдэнэ. Энээнһээ боложо, үбгэрһэн Бабжа баатар дүү хүбүүгээ харбаһан юм гэжэ хэлэгдэнэ.
4. Бабжа баатар Хондоли дүү хоёрой бага балшар ябахадаа, үншэржэ, түрэһэн эхэһээ гээгдэжэ, үбгэн абатаяа зобожо, хамнигад зоной хажууда өөдөө боложо, түрүүшынгээ баатарлиг ябадал гарган, нэрээ нэрлүүлжэ, алдар габьяата харгыдаа гараһан тухайнь.
Энэ түүхэ соонь буряад хамниган зоной дунда анхан байһан харилсаа хёмороон тухай тобшолол харуулагдана гэжэ һанахаар. Юундэб гэхэдэ, залуу баатарнууд хамнигадһаа тэрьелжэ ябатараа, нэгэ толгойн оройдо гаража, дахуул ябаһан зоноо диилэжэ, түрүүшынгээ байлдаанда илажа гараһан байха юм.
5. Хори буряадуудай урдаһаа хамнигадай хүсэтэй баатартай тулажа, тэдэниие Байгал тээшэ хашажа, Ононһоо хойшо гаргаад,урда бэедэнь өөрөө эзэлжэ һууһан гэжэ түүхэдэ хэлэгдэнэ. Тиигэжэ байхадань, буряадай суута баатар Бабжа түрөө. Тэрээнтэй хамниган баатар хүсөө үзэхэдөө диилдэхэ байжа, һөөргөө тэхэрижэ ошоһон. Тиигэжэ буряад хамниган зон эблэржэ, дай хэхэеэ болижо, суг зэргэлэн ажаһуудаг болоһон тухайнь.
6. Бабжа баатар Хёлгосоондо ябажа байтараа, бахаһаа ехээр залд гэжэ бахардаһандаа номо һаадагаа дэлижэ, нэгэ шэнэһэ таһа харбажархиһан тухайнь.
7. Бабжын самса. Энээн тухай манда Сэрэнэй Цэдэндоржо хөөрэжэ үгөө һэн. Энэ домог хөөрөөн ехэ һонин гэжэ һанагдана: «Бабжын самса» гэжэ Хэжэнгын дасан соо нэгэ самса минии багада байдаг юм һэн ха. Тэрэ самсань загаһанай хашарһан шэнги гурбан дабхар, утаашаа метр гаран, хүндэлөөшөө бараг метр тухай тиимэ юумэн байдаг юм һэн. Бабжын дайнда үмдэдэг түмэр самса тухай хөөрөөн бии. Харин түүхэшэн өөрынгөө хараһан үзэһэн юумэеэ хэлэхэдээ, Бабжын байһан юм гү, али бэшэ гү? Би мэдэнэгүйб" гэжэ ехэ марган татаа һэн. Бабжын хүжэ яһан сээжэ соонь шонын түрэһэн тухай, хүлэйнь гайхалтай ута яһатай тухай хөөрөөн манай эндэ ябадаг, энээн шэнги алибаа урданай сэрэгшэнэй үмдэжэ ябаһан самса Бабжын гэжэ табиһан байжа болохо.
Гадна Бабжын үри һадаһан мүнөө үеын Дадал Сомондо ажаһууна гэжэ С. Цэдэндоржо, Мүнгэморьтын түүхэшэ Цэдэндоржо хоёр хөөрөө. Цэдэндоржо Бабжа тухай хөөрэхэдөө, Бабжын угай зоной нэрынь лаблан: «Тэрэ Бабжа баатарынь угша гэжэ Дадал дээрэ биил дээ, одоо тэдэ ехэ угшаниинь гэдэг юм. Балдан гэжэ бии, одоо хүүгэдэйнь хүүгэд болоо юм бэд даа, тиихэдэ одоо Бабжын аргагүй уг удамай хүн гэжэ яридаг юм. Аягүй бүдүүн дуутай хоёр хүүгэд бии даа. Буряадаарш дуулахадаа, жэгтэйхэн гоёор дууладаг. Бабжа энээхэн ганса Буряадай түүхэтэй баатар даа», — гэжэ хөөрөө һэн. Манай эндэ үльгэршэд Бабжа тухай түүхэ, домогуудые хэлэхэдээ, Хори, Ярууна, Хэжэнгэдэ Бабжын угсаатан бии гэжэ тэмдэглэдэг.
Бабжа тухай түүхэ эндэ удхаарнь харахада, манай Буряадта хэлэгдэдэгтэл адли гэжэ хэлэхэ ёһотойбди. Бабжа үбгэрөөд байхадаа, дайсан боложо гасаалһан дүү хүбүүн Хондолиёо харбахадаа, «нидхэ зубхияа тэртэдэһэн байгаа». Тиигэжэ гүйлгэлдэжэ ябаһан мориной түбэрөө шагнажа: «Хотогор шарын (дүү хүбүүнэйнь унадаг морин) хотолоо шэнги, Хондоли дүүгэй хашхараан шэнги хүн ерээ юм ааб даа» гэжэ годлиёо оншолоод табихадаа, Хондоли дүүгэйнгээ тархи таһа харбаһан. «Баатар номоо дэлихэдээ, заабол харбажа һаладаг байһан» гэжэ түүхэшэн тобшолон хэлэнэ.
Бабжын дүү хүбүүн Хондолиин наһа бараһан тухай хэдэн янзын түүхэ, домогууд бии юм. Иимэ нэгэ домог Баян-Уула сомондо ажаһуудаг Дүүдэйн Намжилмаа гэжэ түүхэшэнһээ бэшэгдэһэн байна. Тиихэдэ баатар дайсан ерэбэ гэжэ номоёо дэлеэд, харбахынгаа урда баһа:
«Хонгор мориной түбэргөөн шэнги һэн,
Хондоли дүүгэй шэмээн шэнги байгаа һэн даа. Яахаб»
— гээд, годлиёо табижархиһан гэхэ. Тиигээд лэ далда орожо ябахадань, сээжыень ходоро харбажархиһан. Эндэ баатар хүн ехэ мэргэн, харбаһан юумэеэ алдадаггүй гэжэ тобшолон хэлэгдэнэ.
Эндэ дээрэ хэлэгдэһэн жэшээнүүдые хараад үзэхэдэ, Бабжа баатар тухай түүхэ, домогууд удхаараа, өөрынгөө юрэнхы түхэл маягаараа буряад түүхэ домогуудтал адли гэжэ тэмдэглэхэ байнаб.