Юрын зон XX зуун жэлэй гаратар бүхы хубсаһаяа хони, ямаанай арһаар оёдог байгаа. 1900-гаад онһоо урагшахана элдэб бүд худалдан абажа, дэгэлээ хушадаг, зунай тэрлиг, үмдэ, самса оёдог болоо һэн. Минии хорёодтой ябахада, зунай халуун соо һарьмай, һарьһан үмдэтэй, дэгэлтэйшье хүнүүд үшөө ябагша бэлэй.
Хониной арһан үһэнэйнгөө ута богонёор ондо ондоо нэрэтэй байгаа:
— хуулидха — май, июнь һара соо гаргаһан, нооһынь хайшалагдаһанһаа хойшо үшөө жэгдэржэ ургаагүй, халсагай үһэтэй хониной арһан;
— хүрбэдхэ — 1-2 сантиметр тухай үһэтэйнь;
— үзүүр — хайшалһанһаа хойшо 3-4 һара болоһониинь;
— нэхы — ута үһэтэй, үбэлэйхинь;
— һарьмай — оройдоо үһэгүй, нюсэгэн арһан иимэ нэрэтэй юм;
— һарьһан — үһыень һалгаад, нимгэхэнээр элдэһэн хониной, ямаанай, тугалай арһан.
Арһа сагаанай шара шүүһэн соо хэдэн хоногто хээд орхиходо, үһэниинь гуужажа, бэлэхэнээр һаладаг юм.
Хабар, намарай дэгэл хүрбэдхэ үһэтэй арһаар оёдог, үбэлэй дэгэл нэхы гү, али үрбэдхэ үһэтэй арһаар оёдог байгаа.
Хони, ямаанайнгаа арһануудые худалдаха ябадал оройдоошье үгы бэлэй. Хони малайнгаа арһануудые айл бүхэнэй һамгад элдэдэг һэн. Эрэгтэйшүүл арһа элдэдэггүй байгаа. Элдэгдээгүй, түүхэй арһан хатанги байдаг юм. Тэрэнээ дэбтээхын тулада һү гү, али һүндэ эдьхэһэн сагаа түрхеэд монсогойлжорхигшо бэлэй. Дэбтэхэлээрнь үһэгүй талаарнь (үнгөөрнь) досоо тээшэнь, ута руунь гонзойлгон эбхээд, газарта зооһон гадаһанда нэгэ үзүүрынь уяад, 30-40 сантиметр утатай, эрхын зэргэ бүдүүн бургааһа нүгөөдэ үзүүртэнь хүндэлэн барижа орёогоод мушхадаг һэн.
Задалжа, татажа байгаад шангаар мушхажа мушхажа, арһанайнгаа өөрөө монсойжо зангиралдахада, мушхалаа модоороо гадаһанда хүшэн орхёод, 2-3 час үнгэрһэн хойно дахин мушхадаг һэн. Иигэжэ 5-6 үдэр соо арһа элдэлгын түрүүшын энэ шатые хатюулдаха гэдэг юм.
Энээнэй хойто тээ арһаяа абажа дэлгээгээд, һү, сагаа түрхижэ, дахин мушхадаг һэн. Гурбан удаа иигэжэ эдеэ түрхижэ мушхадаг байгаа. Мушхалгын дүүрэхэдэ, арһаяа гадаһанһаань абажа, үһыень өөдэнь харуулжа газар дээрэ дэлгээгээд, дээрэһээнь уһа адхажа угаадаг һэн. Тэрэнэйнгээ хатахалаар эльгэлдэг байгаа. Малай шанаһан эльгые һүн соо хэжэ таһа бажуугаад, арһанайнгаа үнгэдэ түрхижэ монсогойлоод, 2-3 хоногто тэрээнээ байлгаад, дэлгээжэ хэдэргэдэдэг байгаа.
Хэдэргэ гээшэнь утаашаа 40-өөд сантиметр, 3-4 сантиметр үргэнтэй хабтагархан, үлэ мэдэг түхэреэбтэр, түхэреэнэйнь дотор хажуу хурсашаг түмэр юм. Мохоо хажуугаарнь баһа иимэ маягтай модондо һуулгадаг һэн. Модониинь хоёр үзүүртээ түмэрһөө үлүү гараһан барюултай байгаа. Элдээшэ эхэнэр газар дээрэ хүлөө жиижэ һуугаад, үбэр дээрээ арһаяа дэлгээгээд, нэгэ захынь хоёр хүлэйнгөө үзүүрнүүдэй хоорондо хабшаад, хоёр гараараа хэдэргээ баряад, хоёр эрхыгээрээ арһаяа хабшалсан, бэе тээшээ шудардаг юм. Иихэдээ арһанайнгаа үнгые үрэнэ, элдэнэ, һунаанашье гээшэ. Хоорондонь ондоо ажалаа хэжэ байгаад, оло дахин олон саг соо иигэжэ хэдэргэдэдэг байгаа юм. Хэдэргэдэһэнэйнгээ һүүлээр мохоо боложо хаягдаһан хуушан хажуураар арһанайнгаа үнгые хюһажа, хальһыень һалгадаг һэн. Иигэжэ элдэлгын дүүрэхэдэ, хубсаһа оёхоор арһан болодог юм.
Зүгөөр хушалтагүй, үнгэ дэгэл оёхо һаа, арһаяа утадаг байгаа. Доошоо 40-өөд сантиметр, диаметрынь 15 сантиметр тухай нүхэ (утаари) малтаад, досоонь адууһанай хатаһан тонтогоол нарһанай шэнгээрһэн хоёрые хэжэ, гал аһаадаг юм. Тэдэнь дүлэгүйгөөр ууяжа, утаа бааядаг һэн. Утаари дээрээ утань метр тухайнууд гурбан нарин модо (һабаануудые) зоожо, дээдэ үзүүрнүүдынь холбоод, дээрэһээнь арһаяа үнгөөрнь досоо тээшэнь тохожо, ехээр утаанай гарахаар бэшээр бүтүүлээд орхижорхидог байгаа. 2-3 час тухай болоод абахадань, арһаниинь шарабтар үнгэтэй болодог һэн. Энэ үнгэнь бэлээр һалахагүй, хэдэн жэл соо ябадаг бэлэй.
Гутал оёхо гэһэн арһаяа (хониной, ямаанай, адууһанай, гүрөөһэнэй) холтоһододог байгаа. Шэнэһэнэй холтоһон хуһанай шүлтэ хоёрые тогоон соо хээд, малай яһа нэмэлсээд, олон час соо, уһанайнь шэргэхэдэ нэмэжэ байгаад, бусалгаха. Тиихэдэнь шүлэниинь хүрин үнгэтэй болодог юм. Энэ шүлөөрнь арһаяа будахадань, хэдэн жэл соо үнгөө алдадаггүй һэн.
Бодо малай болоод эрье хониной арһа элдэхэдээ, эрьюулгэдэдэг байгаа. Эрьюулгые иимэшүүгээр хэдэг һэн. Утаашаа метрһээ үлүүхэн, 7-8 сантиметр зузаантай хабтагай абаад, тэгэн дундань түхэреэлүүлээд, хоёр үзүүрынь нарин болгохо, тэрэ түхэреэнэйнгээ дундань нэгэ ехэ нүхэ, тэрэнээ тойруулаад 4 гү, али 6 багашаг нүхэ, хоёр үзүүртэнь нэгэ-нэгэ нүхэ гаргаха ёһотой. Иимэнүүд хоёр модон байха зэргэтэй. Эрьюулгын гол гэжэ юумэн байгаа. Дэгэлэй хамсын зэргэ монсогор хуһанай гол руунь зубшуулан сооложо гаргаһан забһар хэдэг байгаа. Тэрэ голоо нэгэ үзүүрээрнь газарта зоогоод, тэрээндээ мүнөөхи нүхэтэй модонуудаа углаад, үзүүрнүүдтээ хэршэлээтэй гасуунуудаар хоёр үзүүрнүүдынь тулажа тодходог һэн. Тиигээд үнгыень газаашань гонзойлгон, арһаяа эбхээд, голой забһар руу гулдируулжа хээд, дээдэ, доодо түхэреэнүүдэй нүхэнүүд руу хабһануудые угладаг юм. Тиигээд арһа хабшуулһан гол захын гасуу хоёрой хоорондуур һөөлжүүлэн, 2-3 метр утатай гасуу гудараад, нүгөө үзүүрһээнь барижа тойродог һэн. Тиихэдэнь эрьюулгэ соохи арһан үнгөөрөө үрэсэлдэн, эмиржэ зөөлэрдэг байгаа. Арһа элдэгшэ амаржа байгаад, бүхэли үдэртөө эрьюулгэеэ эрьюулдэг һэн. Бүдүүн хуһые түнхеэд, 4 хабһа гаргажа хэһэншье эрьюулгэ байгша бэлэй.
Арһа элдэдэг талхи гэжэ юумэн байгаа. Хоёр янзын талхи байһан юм. Нэгэниинь зузаан хүндэ модондо хоорондоо 15 сантиметр забһартайгаар дээшэнь гонзойлгон һуулгаһан хоёр хабтагар 60-70 сантиметр үндэртэй модон юм. Эдэнэй дээдэ үзүүрнүүд хурсадханхай байха. Эдэнэй үзүүр дээрэ арһаяа үнгөөрнь табяад, дээрэһээнь хоёр модоной хоорондуур үбдэглэн дарахадань, арһаниинь тэдэ модонуудай үзүүрнүүдтэ шударагдаһаар, забһараарнь оло дахин доошоо ороходоо элдэгдэдэг байгаа. Хоёрдохинь богонихон тэбшэ шэнги аад, хоёр үзүүрынь һула юумэн юм. Нэгэ үзүүртэнь хүндэлэн хэһэн голдо һуулгаһан хабтагаршаг модон барюул. Барюулай доодо хажуунь хурса эритэй шүдэнүүдые гаргаһан байха ёһотой. Барюулай үзүүрһээ үргөөд, арһаяа талхи дээрээ хүндэлэн табяад, хажуу тээшэнь ябуулжа байгаад, барюулаараа дарахадань, арһан элдэгдэдэг юм.
Арһа элдэлгэ гээшэ ехэ саг эдидэг, ехэ хүндэшье ажал байгаа. Теэд эдэ бүхы ажалые гансал эхэнэрнүүд хэдэг һэн. Зарим эхэнэрнүүд баяшуулай арһа элдэжэ, ууха сайгаа олодог бэлэй.
Хониной арһан үһэнэйнгөө ута богонёор ондо ондоо нэрэтэй байгаа:
— хуулидха — май, июнь һара соо гаргаһан, нооһынь хайшалагдаһанһаа хойшо үшөө жэгдэржэ ургаагүй, халсагай үһэтэй хониной арһан;
— хүрбэдхэ — 1-2 сантиметр тухай үһэтэйнь;
— үзүүр — хайшалһанһаа хойшо 3-4 һара болоһониинь;
— нэхы — ута үһэтэй, үбэлэйхинь;
— һарьмай — оройдоо үһэгүй, нюсэгэн арһан иимэ нэрэтэй юм;
— һарьһан — үһыень һалгаад, нимгэхэнээр элдэһэн хониной, ямаанай, тугалай арһан.
Арһа сагаанай шара шүүһэн соо хэдэн хоногто хээд орхиходо, үһэниинь гуужажа, бэлэхэнээр һаладаг юм.
Хабар, намарай дэгэл хүрбэдхэ үһэтэй арһаар оёдог, үбэлэй дэгэл нэхы гү, али үрбэдхэ үһэтэй арһаар оёдог байгаа.
Хони, ямаанайнгаа арһануудые худалдаха ябадал оройдоошье үгы бэлэй. Хони малайнгаа арһануудые айл бүхэнэй һамгад элдэдэг һэн. Эрэгтэйшүүл арһа элдэдэггүй байгаа. Элдэгдээгүй, түүхэй арһан хатанги байдаг юм. Тэрэнээ дэбтээхын тулада һү гү, али һүндэ эдьхэһэн сагаа түрхеэд монсогойлжорхигшо бэлэй. Дэбтэхэлээрнь үһэгүй талаарнь (үнгөөрнь) досоо тээшэнь, ута руунь гонзойлгон эбхээд, газарта зооһон гадаһанда нэгэ үзүүрынь уяад, 30-40 сантиметр утатай, эрхын зэргэ бүдүүн бургааһа нүгөөдэ үзүүртэнь хүндэлэн барижа орёогоод мушхадаг һэн.
Задалжа, татажа байгаад шангаар мушхажа мушхажа, арһанайнгаа өөрөө монсойжо зангиралдахада, мушхалаа модоороо гадаһанда хүшэн орхёод, 2-3 час үнгэрһэн хойно дахин мушхадаг һэн. Иигэжэ 5-6 үдэр соо арһа элдэлгын түрүүшын энэ шатые хатюулдаха гэдэг юм.
Гэрэл зураг Наталья Улановагай
Гэрэл зураг Наталья Улановагай
Энээнэй хойто тээ арһаяа абажа дэлгээгээд, һү, сагаа түрхижэ, дахин мушхадаг һэн. Гурбан удаа иигэжэ эдеэ түрхижэ мушхадаг байгаа. Мушхалгын дүүрэхэдэ, арһаяа гадаһанһаань абажа, үһыень өөдэнь харуулжа газар дээрэ дэлгээгээд, дээрэһээнь уһа адхажа угаадаг һэн. Тэрэнэйнгээ хатахалаар эльгэлдэг байгаа. Малай шанаһан эльгые һүн соо хэжэ таһа бажуугаад, арһанайнгаа үнгэдэ түрхижэ монсогойлоод, 2-3 хоногто тэрээнээ байлгаад, дэлгээжэ хэдэргэдэдэг байгаа.
Хэдэргэ гээшэнь утаашаа 40-өөд сантиметр, 3-4 сантиметр үргэнтэй хабтагархан, үлэ мэдэг түхэреэбтэр, түхэреэнэйнь дотор хажуу хурсашаг түмэр юм. Мохоо хажуугаарнь баһа иимэ маягтай модондо һуулгадаг һэн. Модониинь хоёр үзүүртээ түмэрһөө үлүү гараһан барюултай байгаа. Элдээшэ эхэнэр газар дээрэ хүлөө жиижэ һуугаад, үбэр дээрээ арһаяа дэлгээгээд, нэгэ захынь хоёр хүлэйнгөө үзүүрнүүдэй хоорондо хабшаад, хоёр гараараа хэдэргээ баряад, хоёр эрхыгээрээ арһаяа хабшалсан, бэе тээшээ шудардаг юм. Иихэдээ арһанайнгаа үнгые үрэнэ, элдэнэ, һунаанашье гээшэ. Хоорондонь ондоо ажалаа хэжэ байгаад, оло дахин олон саг соо иигэжэ хэдэргэдэдэг байгаа юм. Хэдэргэдэһэнэйнгээ һүүлээр мохоо боложо хаягдаһан хуушан хажуураар арһанайнгаа үнгые хюһажа, хальһыень һалгадаг һэн. Иигэжэ элдэлгын дүүрэхэдэ, хубсаһа оёхоор арһан болодог юм.
Зүгөөр хушалтагүй, үнгэ дэгэл оёхо һаа, арһаяа утадаг байгаа. Доошоо 40-өөд сантиметр, диаметрынь 15 сантиметр тухай нүхэ (утаари) малтаад, досоонь адууһанай хатаһан тонтогоол нарһанай шэнгээрһэн хоёрые хэжэ, гал аһаадаг юм. Тэдэнь дүлэгүйгөөр ууяжа, утаа бааядаг һэн. Утаари дээрээ утань метр тухайнууд гурбан нарин модо (һабаануудые) зоожо, дээдэ үзүүрнүүдынь холбоод, дээрэһээнь арһаяа үнгөөрнь досоо тээшэнь тохожо, ехээр утаанай гарахаар бэшээр бүтүүлээд орхижорхидог байгаа. 2-3 час тухай болоод абахадань, арһаниинь шарабтар үнгэтэй болодог һэн. Энэ үнгэнь бэлээр һалахагүй, хэдэн жэл соо ябадаг бэлэй.
Гэрэл зураг: Андрей Безлепкин
Гэрэл зураг: Андрей Безлепкин
Гутал оёхо гэһэн арһаяа (хониной, ямаанай, адууһанай, гүрөөһэнэй) холтоһододог байгаа. Шэнэһэнэй холтоһон хуһанай шүлтэ хоёрые тогоон соо хээд, малай яһа нэмэлсээд, олон час соо, уһанайнь шэргэхэдэ нэмэжэ байгаад, бусалгаха. Тиихэдэнь шүлэниинь хүрин үнгэтэй болодог юм. Энэ шүлөөрнь арһаяа будахадань, хэдэн жэл соо үнгөө алдадаггүй һэн.
Бодо малай болоод эрье хониной арһа элдэхэдээ, эрьюулгэдэдэг байгаа. Эрьюулгые иимэшүүгээр хэдэг һэн. Утаашаа метрһээ үлүүхэн, 7-8 сантиметр зузаантай хабтагай абаад, тэгэн дундань түхэреэлүүлээд, хоёр үзүүрынь нарин болгохо, тэрэ түхэреэнэйнгээ дундань нэгэ ехэ нүхэ, тэрэнээ тойруулаад 4 гү, али 6 багашаг нүхэ, хоёр үзүүртэнь нэгэ-нэгэ нүхэ гаргаха ёһотой. Иимэнүүд хоёр модон байха зэргэтэй. Эрьюулгын гол гэжэ юумэн байгаа. Дэгэлэй хамсын зэргэ монсогор хуһанай гол руунь зубшуулан сооложо гаргаһан забһар хэдэг байгаа. Тэрэ голоо нэгэ үзүүрээрнь газарта зоогоод, тэрээндээ мүнөөхи нүхэтэй модонуудаа углаад, үзүүрнүүдтээ хэршэлээтэй гасуунуудаар хоёр үзүүрнүүдынь тулажа тодходог һэн. Тиигээд үнгыень газаашань гонзойлгон, арһаяа эбхээд, голой забһар руу гулдируулжа хээд, дээдэ, доодо түхэреэнүүдэй нүхэнүүд руу хабһануудые угладаг юм. Тиигээд арһа хабшуулһан гол захын гасуу хоёрой хоорондуур һөөлжүүлэн, 2-3 метр утатай гасуу гудараад, нүгөө үзүүрһээнь барижа тойродог һэн. Тиихэдэнь эрьюулгэ соохи арһан үнгөөрөө үрэсэлдэн, эмиржэ зөөлэрдэг байгаа. Арһа элдэгшэ амаржа байгаад, бүхэли үдэртөө эрьюулгэеэ эрьюулдэг һэн. Бүдүүн хуһые түнхеэд, 4 хабһа гаргажа хэһэншье эрьюулгэ байгша бэлэй.
Гэрэл зураг: Андрей Безлепкин
Гэрэл зураг: Андрей Безлепкин
Арһа элдэдэг талхи гэжэ юумэн байгаа. Хоёр янзын талхи байһан юм. Нэгэниинь зузаан хүндэ модондо хоорондоо 15 сантиметр забһартайгаар дээшэнь гонзойлгон һуулгаһан хоёр хабтагар 60-70 сантиметр үндэртэй модон юм. Эдэнэй дээдэ үзүүрнүүд хурсадханхай байха. Эдэнэй үзүүр дээрэ арһаяа үнгөөрнь табяад, дээрэһээнь хоёр модоной хоорондуур үбдэглэн дарахадань, арһаниинь тэдэ модонуудай үзүүрнүүдтэ шударагдаһаар, забһараарнь оло дахин доошоо ороходоо элдэгдэдэг байгаа. Хоёрдохинь богонихон тэбшэ шэнги аад, хоёр үзүүрынь һула юумэн юм. Нэгэ үзүүртэнь хүндэлэн хэһэн голдо һуулгаһан хабтагаршаг модон барюул. Барюулай доодо хажуунь хурса эритэй шүдэнүүдые гаргаһан байха ёһотой. Барюулай үзүүрһээ үргөөд, арһаяа талхи дээрээ хүндэлэн табяад, хажуу тээшэнь ябуулжа байгаад, барюулаараа дарахадань, арһан элдэгдэдэг юм.
Арһа элдэлгэ гээшэ ехэ саг эдидэг, ехэ хүндэшье ажал байгаа. Теэд эдэ бүхы ажалые гансал эхэнэрнүүд хэдэг һэн. Зарим эхэнэрнүүд баяшуулай арһа элдэжэ, ууха сайгаа олодог бэлэй.