Суута ламанар
Бидиядара Дандарон
21 ноября 2021
811
Бидиядара Дандарович Дандарон 1914 оной декабриин 14-дэ Хэжэнгэ һууринда түрэһэн юм.
Бидия Дандарович Буряадтаа мэдээжэ ёгоозор, поэт Доржи Бадмаевай бүлэдэ түрөө. Бидия Дандароной багшань Хэжэнгын дасанай шэрээтэ, бэлигтэй эрдэмтэ лама Лубсан-Сандан Цыденов байгаа.
Б.Д. Дандарон Ленинград хотын дээдэ һургуулида һураһан юм. (Институт авиаприборостроения). Энэ институтда һурахаһаа гадна, тэрэ нэгэ доро Ленинградай университедэй зүүн зүгэй факультетдэ һуралсаа.
Бидия Дандарон олон жэл Сталинай үедэ, Брежневэй үедэ түрмэдэ хаагдаһан юм, тэндэ монгол ламануудаар, бэлигтэй зүблэлтын, хари гүрэнэй эрдэмтэнээр танилсаһан юм, тэдэнээр дүтэ харилсаатай болоһон байна. Түрмэ-лагерьта байхадаа, Бидия Дандарович түрүүшынгээ эрдэмэй ажалнуудые бэшэжэ эхилһэн. «О взаимоотношении материи и духа» гэһэн трактат соогоо, Бидия Дандарович Европын гүн ухаае (философия) эртын үе сагһаа энэ оршон саг хүрэтэр шэнжэлһэн юм. «Эстетика» гэһэн трактат соогоо баруун гүрэнүүдэй эстетикын түүхэ ба концепци тайлбарин шэнжэлһэн юм. Дандарон баһал «Необуддизм» гэжэ монографи бэшээ юм.
1956 онһоо1972 он болотор Бидиядара Дандарон Буряадай эрдэмэй түбэй гар бэшэгэй таһагта ажаллаһан байна. Тэрэ Буряадай эрдэмэй түбтэ хүдэлхэдөө, 30 гаран эрдэмэй ажалнуудые хэблүүлһэн юм, тэрэ тоодо нэгэ хэды монографинуудые бэшэһэн байна. Дандароной бэшэһэн эрдэмэй ажалнуудынь хэблэгдэжэл байдаг, олон ажалнуудынь үшөөшье хэблэгдээгүй зандаа. Бидия Дандарович буддын шажан шэнжэлдэг эрдэмэй элдэб һалбаринуудта хабаатай олон жэнхэни һонин, гүнзэгы зохеолнуудые бэшэһэн, нэрлэбэл, источниковедческа, түүхын, гүн ухаанай (философиин), хэлэ бэшэгэй эрдэмэй ажалнуудые бэшэһэн юм. Дандарон олон буддын шажанай тулгуур бэшэгүүдые, номуудые түбэд ба монгол хэлэнүүдһээ оршуулаа. Нацог Рандол гэгшын «Карнатантра» гэжэ трактат оршуулаа юм. Энэ буддын шажанай ном ойлгохонь ехэ хэсүү, хүндэ юм, буддын шажанай һайн бэлэдхэлгүй хүн ойлгохогүй. Энэ ажал соо буддын шажанай тантрын дээдэ гүн ухаан тухай, «дзогчен»-най шухала зүйл тухай хэлэгдэнэ. Харамсалтайнь гэхэдэ, Бидия Дандарович энэ оршуулгаяа дүүргэжэ үрдеэгүй, юундэб гэхэдэ, тэрэ ээлжээтэ хоригдолдо ороод, түрмэдэ хаагдаа һэн.
Бидия Дандарович «Мысли буддиста» гэжэ ехэ һонин ажал бүтээһэн юм, энэ ном Владивосток хотодо хэблэгдэжэ гараа һэн. Хорбоо юртэмсын, энэ оршолоной, энэ замби түбиин хайшан гэжэ бии болоһон тухай, хайшан гэжэ энэ дэлхэй дээрэ амидаралай бии болоһон тухай, энээниие ямараар буддистнууд ойлгоноб, мадхьямикын гүн ухаан тухай, хинаяна, махаяна ба ваджраяна тухай — эдэ бүгэдэ зүйлнүүд «Мысли буддиста» гэжэ ном соо хэлэгдэнэ.
Б.Дандарон шабинартаяа
Бидия Дандарон «О четырех благородных истинах Будды» гэжэ ажалаа Выдринай лагереэ айхабтар муу байдалда бэшэһэн байна. Тэрэ лагерьта байхадаа, Бидия Дандарович гараа гэмтэһэн юм, тиигэбэшье, 60 наһатай хүн, зэрэмдэг болошоһон гартай юумэ, залуушуулаар адли пилорамада хүдэлдэг һэн. Дандарониие хирэ-хирэ болоод лэ «бур»-тэ (барак усиленного режима), «шизо»-дэ (штрафной изолятор) хаадаг һэн. Бидия Дандарович лагереэ ехэ муу байдалда амидараад, буддын шажанай гүн ухаанай ажал бэшэһэн байна. Энэ эрдэмэй ажалынь тэрэнэй һаруул хурса ухаатай байһыень гэршэлнэ, иимэ байдалда амидараад, тэрэ һанал бодолоо, үзэл һанаагаа саарһан дээрэ бэшэхэ хүсэ шадал олоһониинь гайхалтай. Лагерьта байхадаа, Бидия Дандарович хэлэһэн байдаг: «Үдэрэй нэгэ дахиншье һаа бишыхан, хюмһанай зэргэ тоһо эдидэг һаа, толгой һайн хүдэлхэ һэн».
Дандароной «О четырех благородных истинах Будды» гэжэ ажалынь 1994 ондо «Буддийский мир» гэһэн альманахта хэблэгдэжэ гараһан юм. Энэ ажал соо олониитын, ниигэмэй карма (общественная карма) тухай хэлэгдэнэ. Бидия Дандаровичай энэ ажалыень уншажа байхада, тэрэнэй һанал бодолынь, үзэл һанааниинь сэдьхэл, дура буляана. Дандарон дэлхэйн түүхын баримтануудые шүүмжэлэн, эртын үе сагһаа энэ оршон саг хүрэтэр элдэб гүн ухаанай концепцинуудые зэргэсүүлэн, шүүмжэлэн, иимэ дүнгэлтэдэ ерэһэн байна: тоталитарна коммунис эмхи журам, зүблэлтын байгуулал удангүй һалаха туйлдаа хүрэнхэй, марксистска коммунис үзэл суртал тон буруу.
1974 оной октябриин 26-да Бидиядара Дандарон 60 наһан дээрээ гэнтэ наһа бараа. «Меня привезли сюда, чтобы убить», — гэжэ 1973 ондо хамта Выдринай лагерьта һуужа байһан өөрынгөө шабида хэлээ юм.
Бидиядара Дандарович Дандарон буддын шажанай гүн ухаае шэнжэлхэ талаар ехэ үргэн мэдэсэтэй, гүнзэгы бодолтой, хурса ухаатай байһан хүн. Тэрэ буддын шажанай гүн ухаае шэнжэлгэдэ, горитойхон хубияа, нэмэри оруулаа. Бидия Дандарон эрдэмэй ажалнуудаараа элихэн лэ мүр сараа үлөөгөө.
Б. Д. Дандаронай бэшэһэн зохёолнууд:
Б. Д. Дандарон тухай:
Б.Д. Дандарон Ленинград хотын дээдэ һургуулида һураһан юм. (Институт авиаприборостроения). Энэ институтда һурахаһаа гадна, тэрэ нэгэ доро Ленинградай университедэй зүүн зүгэй факультетдэ һуралсаа.
Бидия Дандарон олон жэл Сталинай үедэ, Брежневэй үедэ түрмэдэ хаагдаһан юм, тэндэ монгол ламануудаар, бэлигтэй зүблэлтын, хари гүрэнэй эрдэмтэнээр танилсаһан юм, тэдэнээр дүтэ харилсаатай болоһон байна. Түрмэ-лагерьта байхадаа, Бидия Дандарович түрүүшынгээ эрдэмэй ажалнуудые бэшэжэ эхилһэн. «О взаимоотношении материи и духа» гэһэн трактат соогоо, Бидия Дандарович Европын гүн ухаае (философия) эртын үе сагһаа энэ оршон саг хүрэтэр шэнжэлһэн юм. «Эстетика» гэһэн трактат соогоо баруун гүрэнүүдэй эстетикын түүхэ ба концепци тайлбарин шэнжэлһэн юм. Дандарон баһал «Необуддизм» гэжэ монографи бэшээ юм.
1956 онһоо1972 он болотор Бидиядара Дандарон Буряадай эрдэмэй түбэй гар бэшэгэй таһагта ажаллаһан байна. Тэрэ Буряадай эрдэмэй түбтэ хүдэлхэдөө, 30 гаран эрдэмэй ажалнуудые хэблүүлһэн юм, тэрэ тоодо нэгэ хэды монографинуудые бэшэһэн байна. Дандароной бэшэһэн эрдэмэй ажалнуудынь хэблэгдэжэл байдаг, олон ажалнуудынь үшөөшье хэблэгдээгүй зандаа. Бидия Дандарович буддын шажан шэнжэлдэг эрдэмэй элдэб һалбаринуудта хабаатай олон жэнхэни һонин, гүнзэгы зохеолнуудые бэшэһэн, нэрлэбэл, источниковедческа, түүхын, гүн ухаанай (философиин), хэлэ бэшэгэй эрдэмэй ажалнуудые бэшэһэн юм. Дандарон олон буддын шажанай тулгуур бэшэгүүдые, номуудые түбэд ба монгол хэлэнүүдһээ оршуулаа. Нацог Рандол гэгшын «Карнатантра» гэжэ трактат оршуулаа юм. Энэ буддын шажанай ном ойлгохонь ехэ хэсүү, хүндэ юм, буддын шажанай һайн бэлэдхэлгүй хүн ойлгохогүй. Энэ ажал соо буддын шажанай тантрын дээдэ гүн ухаан тухай, «дзогчен»-най шухала зүйл тухай хэлэгдэнэ. Харамсалтайнь гэхэдэ, Бидия Дандарович энэ оршуулгаяа дүүргэжэ үрдеэгүй, юундэб гэхэдэ, тэрэ ээлжээтэ хоригдолдо ороод, түрмэдэ хаагдаа һэн.
Бидия Дандарович «Мысли буддиста» гэжэ ехэ һонин ажал бүтээһэн юм, энэ ном Владивосток хотодо хэблэгдэжэ гараа һэн. Хорбоо юртэмсын, энэ оршолоной, энэ замби түбиин хайшан гэжэ бии болоһон тухай, хайшан гэжэ энэ дэлхэй дээрэ амидаралай бии болоһон тухай, энээниие ямараар буддистнууд ойлгоноб, мадхьямикын гүн ухаан тухай, хинаяна, махаяна ба ваджраяна тухай — эдэ бүгэдэ зүйлнүүд «Мысли буддиста» гэжэ ном соо хэлэгдэнэ.
Б.Дандарон шабинартаяа
Бидия Дандарон «О четырех благородных истинах Будды» гэжэ ажалаа Выдринай лагереэ айхабтар муу байдалда бэшэһэн байна. Тэрэ лагерьта байхадаа, Бидия Дандарович гараа гэмтэһэн юм, тиигэбэшье, 60 наһатай хүн, зэрэмдэг болошоһон гартай юумэ, залуушуулаар адли пилорамада хүдэлдэг һэн. Дандарониие хирэ-хирэ болоод лэ «бур»-тэ (барак усиленного режима), «шизо»-дэ (штрафной изолятор) хаадаг һэн. Бидия Дандарович лагереэ ехэ муу байдалда амидараад, буддын шажанай гүн ухаанай ажал бэшэһэн байна. Энэ эрдэмэй ажалынь тэрэнэй һаруул хурса ухаатай байһыень гэршэлнэ, иимэ байдалда амидараад, тэрэ һанал бодолоо, үзэл һанаагаа саарһан дээрэ бэшэхэ хүсэ шадал олоһониинь гайхалтай. Лагерьта байхадаа, Бидия Дандарович хэлэһэн байдаг: «Үдэрэй нэгэ дахиншье һаа бишыхан, хюмһанай зэргэ тоһо эдидэг һаа, толгой һайн хүдэлхэ һэн».
Дандароной «О четырех благородных истинах Будды» гэжэ ажалынь 1994 ондо «Буддийский мир» гэһэн альманахта хэблэгдэжэ гараһан юм. Энэ ажал соо олониитын, ниигэмэй карма (общественная карма) тухай хэлэгдэнэ. Бидия Дандаровичай энэ ажалыень уншажа байхада, тэрэнэй һанал бодолынь, үзэл һанааниинь сэдьхэл, дура буляана. Дандарон дэлхэйн түүхын баримтануудые шүүмжэлэн, эртын үе сагһаа энэ оршон саг хүрэтэр элдэб гүн ухаанай концепцинуудые зэргэсүүлэн, шүүмжэлэн, иимэ дүнгэлтэдэ ерэһэн байна: тоталитарна коммунис эмхи журам, зүблэлтын байгуулал удангүй һалаха туйлдаа хүрэнхэй, марксистска коммунис үзэл суртал тон буруу.
1974 оной октябриин 26-да Бидиядара Дандарон 60 наһан дээрээ гэнтэ наһа бараа. «Меня привезли сюда, чтобы убить», — гэжэ 1973 ондо хамта Выдринай лагерьта һуужа байһан өөрынгөө шабида хэлээ юм.
Бидиядара Дандарович Дандарон буддын шажанай гүн ухаае шэнжэлхэ талаар ехэ үргэн мэдэсэтэй, гүнзэгы бодолтой, хурса ухаатай байһан хүн. Тэрэ буддын шажанай гүн ухаае шэнжэлгэдэ, горитойхон хубияа, нэмэри оруулаа. Бидия Дандарон эрдэмэй ажалнуудаараа элихэн лэ мүр сараа үлөөгөө.
Б. Д. Дандаронай бэшэһэн зохёолнууд:
- Махамудра, как объединяющий принцип буддийского тантризма. Зеркало мудрости человеческой. Улан-Удэ, 1992;
- Мысли Буддиста. Владивосток, 1992;
- О четырех благородных истинах Будды // Буддийский мир. М., 1994;
- Краткий тибетско-русский словарь: 21 000 слов. Сост.: Б. В. Семичов, Ю. М. Парфионович, Б. Д. Дандарон. М., 1963;
- Путь праведный: Роман в 2 книгах. Соавтор — Б. Санжин / Пер. на рус. яз. М. Степанова. Улан-Удэ, 1986.
Б. Д. Дандарон тухай:
- Семека Е. «Дело» Дандарона // Соёл. Улан-Удэ, 1991. № 1;
- Дондогой Ц. Бидиядара тухай бодомжо // Буряад унэн. 1995. Январиин 7;
- Федотова М. Бидиядара // Бурятия. 1996. 8 авг.; Жизнь, посвященная духовному совершенствованию // Священный Байкал: Культ.-экол. журн. Спецномер. 1995.