Суута ламанар
«Сансарын мүрэниие гаталалга»
30 августа 2021
7294
Буряадай элитэ ехэ ламанарай нэгэн — кенсур римбүүшэ һаарамба Агваан Нима (1907-1990) иимэ нэрэтэй өөрынгөө намтарай ном бэшэжэ, сэгнэшэгүй бэлэг угсаатандаа орхиһон байна
Тэрэнэй хуби заяаниинь гайхамшаг, ажабайдалынь дабтагдашагүй һайхан.
Геше Агван-Нима лхарамба
Агваан Нима Цыдыпдоржиев 1907 оной июлиин 18-нда Асагадай дасанай ойрохи Дабаата нютагта түрэһэн. Цыренов Цыдыбдоржо аба Намсараева Сэжэдмаа эжы хоёрынь хоюулан бурханша, номшо, заатагүй дасандаа ошожо мүргэжэ, үргэл хандибаа оруулжа байдаг һэн. Илангаяа эжынь һүзэгтэй, буянтай эхэнэр байгаа. Агваан Нима 7 наһаяа гүйсэжэ, Шулуутайн дасанда хубарагаар үгтэбэ. Түбэд, монгол ном бэшэгтэ түргэн орожо, нангин сударнуудһаа хэсэг-хэсэгээр сээжэ хэлэжэ, тодо янгаар удхыень гарган, даржаганаса уншадаг болоһоор, цанид дасанай хамба Чимит-Доржо ламаһаа гэсэлэй һахилда хүртэбэ. Түрэл тоонто нютагтаа үнгэрһэн жаргалтай бага наһан тухайгаа өөрынгөө бэшэһэн намтар соо дурсана:
Цыренов Цыдыпдоржи эсэгэнь, Намсараева Сыжедма эхэнь, Дашинима дүүнь
«Хойто үндэр хаданууднай үдхэн ой модоор хушагданхай, һамар жэмэсынь зоргоороо түүхээр элбэг. Тэндэ тоогүй олон зэрлиг ангууд — мяхаша, мяхаша бэшэшье. Зүүн тээмнай һэрюухэн сэбэр уһатай гол урдажа, дабаанай хүндын хара хүрьһэ умдалуулна. Энэ голой зон хони ямаа, адууһа малаа үдхэжэ, шэниисэ, яарса, ешмээн тарижа байһан. Газар уһанда эзэрхэхэ хүн үгы дээрэһээ „шинии“, „минии“ гэһэн ойлгосо эндэ байхагүй. Тойроод хуу бэлшээри, ургаса ногоон үбдэгсөө ургажа байха. Үбэлэй эхиндэ хүдөөгэйхид хэрэгтэйһээ үлэһэн үбһэеэ Дээдэ-Үдэ хото руу абаашажа, худалдаад, олоһон мүнгөөрөө бүд, харшиин мэтэ хэрэгтэй эд бараа абажа ерэгшэ һэн. Айлнуудай модон гэрнүүд хоёр дабхар сонхонуудтай, түлеэгээ гамнангүй, томонууд пеэшэнүүдээ түлөөд байхадань, гэрнүүд соонь уни бутарма дулаахан. Энэ газарай зон гурбан эрдэнидэ ехэ һүзэглэдэг, масаглал, бисалгал бүтээжэ, бурхан болохо замаа бэдэржэ ябаа. Ехэ бага тосхонуудта тоһон зулаяа бадаргаагүй айл олдохогүй. Тиин хэнэйшье энээрүү нэгэнтэ ябабал, танил гү, танил бэшэ гү — илгаагүй гэртээ оруулжа хүндэлхэ, мориндонь үбһэ хаяжа үгэхэ, хэдышье хоноо һаань, тэрэнэй түлөө мүнгэ эрихэгүй. Энэ бол бүхы монгол туургатанай хамтын заншал гээшэл.»
Агван-Нима ахайтаяа, эгэшэтэеэ, 1920 он багаар
Тэрэ үедэ Дабхар Сагаан уулын урда үбэрэй Шулуутайн дасан цанид чойрын, жүдэй, эмэй г.м. һургуулинуудтай ба 500 хубарагуудтай байһан. Агваан Нима монгол һарын 8 шэнэдэ «Гандандаржалин» дасанай богоһо алхан орожо, ехэ зиндаатай Шираб Жамса, Лубсан Пүнсог ламанарта хүтэлүүлжэ, шажанай үндэһэн ойлгосодо хүртэһэн. 14 наһаяа гүйсэтэрээ, цанид багша һаарамба Түбдэн Дондуб ламын хэшээл тогтооһоор, эрдэм мэдэсын бата һуури олоһон.
Цанид хамба Агваан Доржиев, энэ багай Хара-Шэбэр нютагта 1854 ондо түрэһэн агууехэ нэрэтэнь хубисхалай һүүлээрхи жэлнүүдэй шэрүүн амисхал мэдэржэ, шажан мүргэлэй, дасан дугангуудай удангүй унаха һандархые таажа ойлгоһон. Тиигэжэ 1923 ондо нютагайнгаа ном сударта һэдэбтэй 10 хүбүүдые будын шажанай эрдэмые гүнзэгыгөөр шудалхынь тулада Саһата орон — Түбэд руу ябуулхаяа оролдоо. Тэдэнэй дунда Агваан-Нима хүбүүн байжа, ерээдүй дээдын санаартанай утынь зам эхилһэн түүхэтэй. Хүдөө нютагай хүбүүд шэрхи һайндаа бэлэн бэшэ харгыда зоригтойгоор гаража, Богдын хүрээгээр дамжаһаар, Һаса тээшэ дабхин ошоо. Агван Нима һаарамба өөрынгөө бэшэһэн намтар соо тэрэ саг тухайгаа домоглоходоо:
Шулуутайн (Асагадай) дасан, 1891 он
«Тэрэ сэмүүн сагта нютагаймни олонхи зон улаантанай үгэдэ орожо, дасангуудаа, шажан суртаалаа хаяжа, Түбэд руу ламын һургуулида ошохо хүн олдохоёо болёод байгаа. Тиихэдэл би Түбэд руу ябахаяа шиидээд, багшанарһаа, гэртэхинһээ зүбшөөл абабашье, гэнтын һаад ушаржа магад гэжэ, тиишэ ошохо байһанаа таһа нюугааб. Намтай 9 хүбүүд ябалсаха байгаа, зүгөөр бинь гансаараа нюусаар гаража ошохо хүниинь байжа, намда бүришье хүндэ һэн. Халха Монгол, Даа хүрээ хүрэжэ ерэхэдээ, паспортгүй байһыемнай, Монголой түрмэдэ хааба. Ценшаб римбүүшэ Агван Доржиев ерэжэ, бидэниие сүлөөдэ гаргаа һэн. Эндэһээ 21 хүн боложо, саашаа дабшаабди. Даа хүрээһээ гарахадамнай, саһа шуургатай тон хүйтэн үдэр һэн. Гараһан үдэрһөө хойшо Хамагые мэдэгшэ Жамьян Шадбын ном харгыдаа сээжэлдэжэ ябаад, Һаса хүрэтэрөө дууһыень сээжээр мэдэхэ болоо һэм. Аргагүй хүндэ, элдэб хэсүү ушаралтай харгы гаталжа, хүүргэгүй ехэ мүрэнэй эрьедэ тулгабабди. Мүльһэн хайлажа байһан аад, тон аюултай бэлэй. Зүгөөр бурханай хайраар гаталжа, саашалхадаа, Донгпури гэжэ айхабтар томо элһэн губида тудажа, 40 хоногой туршада тэрэниие гаталаабди. Нагчу хотын Шабтен Гомба дасанда дагсалда тудажа ерээд, ехэтэ баярлабашье, зүгөөр тэдэнэй хэлыень ойлгохогүй байбабди. Багшанарнай хэлэхэдээ, гэрнүүдэй хушалта дээгүүр олон үхибүүд һуунхай, „Ом ара паза нади“ гэжэ уншажа һуугаал һаань, Түбэд орон ерээбди гэжэ ойлгохот гээ һэн. Пеньюл дабаанай оройдо гараад байтарнай, үдэ багай наранай туяа соо гэнтэ Джоканг, Һасын дасангуудай алтан оройнуудай яларжа, толоржо харагдашахадань, нюдэнһөөмнай эжэлүүдгүй нулимса өөрөө урдажа байгаа һэн. Тиигээд багшанарайнгаа зааһаар, бидэ тогтон торонгүй маани мэгзэмээ уншаһаар, Рамочиин Джоканг хиидэй үүдэндэ тулгаа бэлэйбди» — гэжэ дурсанхай. Тэдэнэр тэбхэр жэлэй туршада нэгэниинь нүгөөдэһээ орёо хүндэ шатануудтай харгы зам гаталжа, «дурлаһан мэлхэй далайда хүрөө» бэлэй.
Түбэдэй Гоман Дрепунг дасан
Түбэдтэ Дрепунг дасанай, 1416 ондо Зонхобын дүтын шаби Жамьян Чойжи багшын байгуулһан, Гоман хиидэй будын шажанай дээдэ һургуулида оробо. Агваан Нима Ганжуур, Данжуурай далай ехэ удха руу шунган ороһоор, 22 наһа гүйсэжэ, 15-най дүйсэн үдэр Норбулинкын сэсэрлиг соо XIII-дугаар Далай ламаһаа гэлэнэй дүүрэн һахилда хүртөө бэлэй. Тэрэ өөрынгөө «Намтар» соо бэшэнэ:
«Буддын Суртаал хэдышье үзэбэл, тэрэ улам гүнзэгы, үргэн боложо, хизаартань хүрэшэгүй. Нангин номуудай удхын шудлал, ухаалдилга, бисалгал бүтээхэ гээшэ урдахи олон түрэлнүүдтээ суглуулһан буянай үрэ дүн. Бурханай ном үзэхэ гээшэ — агууехэ хэрэг, тэрэниие үзэһэн зон ондоо юушье хэнгүй, гансал шудлал үйлэдэнэ. Энэ һургуулиһаа хүндэ юумэ ямаршье гүрэндэ, ямаршье газарта байхагүй. Буддын суртаал үзэлгэ олон түрэлнүүдэй хүсэл зориг, тэрэ оройдоошье заха хилэгүй, тиимэһээ шудлал мүн лэ хизааргүй» гэнэ.
Далай-ламатай уулзалга
Агваан Нима Гоман дасанайнгаа суутай цанид һургуулида үзэдэг хэшээлнүүдые дууһан шэнгээжэ, хамаг шалгалтануудые амжалта түгэс дабажа, һүүлшын шанга Монлам дагсалда элитэ тодорон, геше гэһэн зэргэдэ хүртөө. Тиин Гоман дасандаа багшалхаяа уригдажа, дороо олон хубарагуудтай болобо. Агваан Нима римбүүшэ намтартаа энээн тушаа бэшэнэ:
— гэжэ мүнөө үеыншье багшын хэлэхээр гээшэл. Геше римбүүшэ Гоман дасандаа 1958 он болотор багшалжа ябаа. Багшалжа ябаха зуураа забһар оложо, бурхан багшын ажабайдал, нэрэтэй холбоотой бүхы нангин газарнуудаар мүргэл хэжэ, тоогүй олон маани мэгзэм, номуудай удха сээжэдээ барижа, Түбэдэй гол шүтээн Бурхан багшын үхибүүн хаһада бүтээгдэжэ, өөрынь рамнайда хүртэһэн «Джово римбүүшиин» эрдэни хүрэгэй урда 100 мянга дахин һунажа мүргэһэн байна. 1959 ондо хитадай засаг түрын нэбтэрүүлжэ байһан гуримтай түбэд арад эбсэшэгүй тэмсэлдэ бодожо, тэрэ буһалгаан соогуур олон мянган түбэд зон хосорһон байна.
Агван-Нима багша шабитаяа
1960 ондо Энэдхэг орон руу лама харагүй зон олоороо тэрьедэжэ, эндэхи Карнатака штадта Һасын Гоман дасанай түхэлөөр дасан байгуулагдаа һэн. 1977-1980 онгуудаар геше Агваан Нима Гоман дасанай 72-дугаар хамба-шэрээтэ ламаар һунгагдажа хүдэлөө. Тэрэ үедэ шабинарайнь дунда мүнөө Буряад орондо өөрын дасантай, Ород гүрэндэ олон шабинартай болоһон Еши Лодой римбүүшэ байһан байна. Эндэ Богдо Зонхобын «Ламрим» номой заабарилһан гэлүгба шажанай гуримаар һуралсалай түсэб баримталагдажа байгаа. Одоо сагта тус дасанда олон орон нютагуудай, буряадайшье хубарагууд һуралсажа, түбэдэй заншалта будын шажанай эрдэм оролдосотой шудалжа ябана. Геше Һаарамба лама Агваан Нима багша онсо ехэ эрдэмтэй байһандаа будын шажантанай оршомдо тон хүндэтэй, XIV-дүгээр Далай Ламын зүгһөө хододоо дэмжэгдэжэ ябаа. 1960-1967 онуудта геше багша Агваан Нима Варанаси (Бенарис) хотын будын шажанай дээдэ һургуулида түбэд хэлэ ба махаяна шэглэлэй будын шажанай түүхэ зааһан. Мүн зэргэ эрдэмэй шэнжэлгэнүүдые хэжэ, хэблэлэй талаар ехэ ажал ябуулжа байһан.
Шабитаяа
1967 ондо һаарамба багша Голландиин мэдээжэ тибетолог, профессор Рюиггын уряалаар ошожо, зургаан жэлэй туршада Лейден хотодо ажаһуугаа. Тиин тэрэнэй Канада ябахада, орондонь орожо хүдэлхэ сагтаа 4 ботито «Эхилэн шудалагшадта эрдэмэй оролто» гэһэн ажал бүтээжэ, Винаиин дүримүүдэй хүндэ газарнуудынь тайлбарилаа. Агваан Нима багша заншалта түбэд хэлэн дээрэ шэнжэлгын олон монографинуудые бэшээ. Лейден хотодо табан боти номынь хэблэгдээ. Дхармын нарин судлалша, урданай ехэ багшанарай һургуули гараһан гайхамшаг багша геше Агваан Нима тухай һураг суу Баруун Европоор түргэн тараба. Тэрэнэй туһалагша Чойчже Рабтанай хэлэһээр:
«Геше олон Европын гүрэнүүдтэ шабинартай һэн. Тэдэнь багшадаа аргагүй тэгүүлэн, Голландида байха үедэнь Дхармын гүн нарин ойлгосотой, дадалтай болохын тула, Багшынгаа хажуудань ерэжэ, хэдэн жэлээр байдаг һэн. Агууехэ багшаяа, Номой буянта нүхэрөө хүндэлхэ хэрэгтэ гол дадал оложо, ном судлалай үндэһэ һуури багшынгаа заабаряар байгуулжа ябаа гээшэл. Багшамни англи хэлэ мэдэхэгүй байһан ушарһаань, шабинарынь ба һургаал баримталагшадынь тон оролдосотойгоор монгол хэлэ үзэжэ, „аманһаа шэхэндэ“ гэжэ, бурханай суртаал сэхэ өөрынгөө багшаһаа хүртэхэеэ тэгүүлээ».
Һургаалай үедэ
Агваан Нима 1972 оной августын 12-то, 65 наһаяа гүйсэжэ, Голландиин энэ институдһаа наһанай амаралтада гарамсаараа, Швейцари ошожо, тэндээ 1977 он хүрэтэр байба. Голландида байхадаа, түбэд зоной үгы байһанда, багша гансаардалга үзэһэн. Швейцарида Цюрих хотын ойрохи Турбенталь гэжэ газарта шабитаяа байба. 1977 ондо геше Агваан Нима Энэдхэг ороноо бусажа, Гоман дасанайнгаа хамба ламаар һууба. Нигүүлэсхы сэдьхэлтэй, үгэльгын даяан хүсэһэн үндэр зиндаата лама баруун оронуудаар лекци уншажа олоһон салингаа банкда суглуулжа, Энэдхэгэй будын шажанай дээдэ һургуулии эбээн тэдхэжэ ябаһан.
Энэдхэгэй Гоман Дрепунг дасан
1980 ондо Далай Ламын зүбшөөлөөр Агван Нима һаарамба Гоман дасанай хамба ламын тушаалһаа үндэр наһатай болоһоной шалтагаанаар, өөрын гуйлтаар бууһанай удаа дахин Швейцари бусажа, тэндэ нэгэ жэлэй туршада байба. Тэндэ тэрэнэй гэрэй үүдэн хаагдадаггүй байһан гэхээр, олон шабинарынь, һургаал дагагшадынь забһаргүй багшатаяа бараалхажа байгаа. Далай Ламын аха Норбу римбүүшэ Агваан Нима багшадаа ходо ерэжэ уулзадаг һэн. Будын шажанай эрдэмтэ Норбу багша Буряад орондо ерэхэдээ, Кенсур Агван Нима багша тухайгаа баясхалантайгаар дурсадаг, багшынгаа түрэл буряад, монгол хэлэнүүдые тон һайнаар мэдэдэг байна. Тэрэнэй хэлэһээр багшань будын шажанай гар бэшэмэл ба барай номуудай баян сантай юм ха. Тон һайнаар, нарин нягтаар согсолборилонхой тэрэ түбэд ба монгол эрдэмтэдэй зохёохы энжэ номуудаарнь шэнжэлэгшэд баяртайгаар шудалал хэжэ, хэрэглэжэ байдаг. Геше һаарамба бүхы наһан соогоо гүн ухаанай ба түүхын талаар гүнзэгы шэнжэлгэнүүдые бэшэжэ, энэдхэг ба түбэд эрдэмтэдэй гол сударнуудта тайлбари тобшолжо үлээгээ. Энэдхэгэй, Түбэдэй ба Монголой 210 мэргэдэй намтарнуудай 16 боти номуудые хэблэжэ гаргаа.
Намтар
Будын шажанай элитэ эрдэмтэ багшын һүүлшынь «Сансарын мүрэниие гаталалга» гэжэ зохёолынь өөрынь намтар болоно. Тус хүдэлмэрииень ород хэлэн дээрэ Баяр Очиров лама оршуулаад, Еши Лодой Римбүүшэ оролто үгыень бэшэжэ, Ород гүрэнэй будын шажантанай Түбэй эдэбхеэр 1996 ондо ном боложо гараһан. Элитэ эрдэмтэн Агваан Нима багшын 6 боти номуудынь Энэдхэг орондо 2003 ондо хэблэгдээд, һуралсалай, шэнжэлгын ба дадал ололгын хэрэгтэ тон ехэ аша туһатай байдаг юм. Агваан Нима багшын буддын шажанай түүхэ, суртаалай гэрэлтэ удха ба намтарай ном г.м. зохёолнуудай суглуулбариие (сүмбүм) Энэдхэгһээ хамба лама Дамба Аюшеев Буряад орондоо асараа һэн. Тус номуудай суглуулбариин удха, тайлбаринуудынь Энэдхэгэй Гоман дасанай шажанай һургуулинуудта заатагүй шудалагдажа байдаг. Кенсур Агван-Нима һаарамба тухай буряадай элитэ эрдэмтэн, түүхын эрдэмэй доктор Шираб Бодиевич Чимитдоржиев «Хори буряадай элитэ ажаябуулагшад» гэһэн ном соогоо бэшэһэн. Чжамбал Шейраб лама «Агууехэ Монгол орондо будын шажанай гурбадугаар дэлгэрһэн тухай тодо толи» гэһэн ном соогоо мүн лэ Агван-Нима багша тухай дурсаһан байна.
Агван-Нима һаарамбын музей
Тус суглуубари номуудые буряад хэлэн дээрэ оршуулха тухай хэлсэжэ байнхай, зүгөөр буряадһаа түрүүн ород хэлэн дээрэ оршуулагдабалынь һайн һэн. Тиин буряадай тибетологууд, эрдэмтэ ламанар энэ хэрэг яабашье шиидхэжэ шадаха. Геше һаарамба Агваан Нима түрэл болоһон Гоман дасандаа һүүлшынгээ жэлнүүдые үнгэргэжэ, шабинарай бүлэгүүдые ударидан, һуралсалай номуудай удха, тайлбаринууд дээрэ хүдэлжэ байгаа. Кенсур Римбүүшэ Агваан Нима 83 наһаяа шахажа ябатараа, 1990 оной январиин 24-нэй үдэр тагаалал болоһон. Иимэ ехэ зиндаатай ламын манай буряад арадай гүн сооһоо мүндэлэн тодоржо, дэлхэй дүүрэн мэдээжэ, будын шажанай элитэ эрдэмтэн гэгдэжэ суурхаһан ушарынь бэшэрмээр байна.
Музейдэхи Агван-Нима багшын орхимжо, хушалта
Агван-Нима һаарамбын дурасхаалые буряад зон, нютагаархидынь нангинаар сахижа байнхай. 1983 ондо Ивалгын дасанай гурбан ламанар Энэдхэг ошожо ерэхэдээ, Агван-Нима багшын үндэр наһа наһалжа, мэндэ байһан тухай дуулгажа, ехэ баяр болоһон. 1993 оной апрель һарада Дансаран Дансаранович Дармаев һаарамба тухай мэдээсэлнүүдые хүн зонһоо һурагшалжа, олоһоноо бүридхэн суглуулаад, «Буряад Үнэн» сониндо тон һонирхолтой статья бэшэжэ гаргаа. Тиигэжэ бүхы дэлхэй дээрэ суутай буряад лама, нютагайнь элитэ ехэ хүбүүн тухай мэдээн үргэн олоной һонорто хүргэгдэһэн. Кенсур Агван-Нима багша эдир залуугаар тэрэ хэлэшэгүй холын орон нютаг руу ябагаар гаража ошоһоор, бүхы наһаяа тэндээ үнгэргэбэшье, түрэһэн, унаһан дайдаяа мартаагүй, нютагаа бусаха һаналаа алдангүй, досоогоо барижа ябаһан байна. Зүгөөр тэрэ нангин мүрөөдэлынь хүсэлдэнгүй үлөө.
Элитэ ехэ Лама багшанарай субарганууд
1993 ондо Загарай нютагаархин агууехэ лама багшанартаа субаргануудые бария гэжэ хэлсээд, марафон үнгэргэжэ, мүнгэ зөөри суглуулжа, хандибуудаа үргэжэ эхилээ һэн. 1994 ондо Агван-Нима багшын тоонто Дабаата нютагта дурасхалайнь субарга үндэрлөө. Шэнэ-Буусада Агван-Ниматай сугтаа Түбэд зорин ошоһон, хожомынь Гоман дасанай дулва хамба болоһон Түбдэн-Нима ламын субарга бодожо, мүн Хара-Шэбэртэ цанид хамба Агван Доржиевта баригдаһан субарга рамнайлагдаа. 1993 ондо Буряад орондо Агван-Нима багшын шаби — Еши-Лодой римбүүшэ ерэжэ, Буддын шажанай дээдэ һургуулида багшалжа эхилээ һэн. Тэрэл ондо үшөө нэгэ шабинь — һүүлшынь амин хүрэтэр багшынгаа дэргэдэ байһан геше Донам лама ерэһэн. 1996 оной февралиин 14-дэ Эрхирэг тосхондо Агван-Нима һаарамбын дурасхаалай Гэр-музей нээгдээ. Еши-Лодой римбүүшэ түрүүтэй Ивалгын, Агын Баргажанай, Эгэтын, Хэжэнгын, Асагадай дасангуудай шэрээтэнэр равнай хураһан байна. Еши-Лодой римбүүшэ музейдэ табихыень багшынгаа өөрынь орхимжо, хушадаг хушалга (лоскутное покрывало), Ногоон-Дара эхын сэргэ хүрэг бэлэглээ һэн. Саашадаа Агван-Нима багшын Гэр-музей соо һарын 4 дахин сахюуса хурагдажа, мэдээжэ лама багшанартай уулзалга, гашай табилга үнгэргэгдэжэ байха юм. Тиигэжэ буряадаймнай элитэ ехэ хүбүүн, үндэр зиндаата лама багшын нэрэ солонь арадайнгаа дунда мүнхэрэн үлэхэ болобо. Бэеэрээшье бэшэ һаа, түрэл арадайнгаа һанаан бодол, сэдьхэлдэ бусажа ерэбэ бшуу.
Гэрэл зурагууд номһоонь, интернеэдһээ абтаба
Геше Агван-Нима лхарамба
Агваан Нима Цыдыпдоржиев 1907 оной июлиин 18-нда Асагадай дасанай ойрохи Дабаата нютагта түрэһэн. Цыренов Цыдыбдоржо аба Намсараева Сэжэдмаа эжы хоёрынь хоюулан бурханша, номшо, заатагүй дасандаа ошожо мүргэжэ, үргэл хандибаа оруулжа байдаг һэн. Илангаяа эжынь һүзэгтэй, буянтай эхэнэр байгаа. Агваан Нима 7 наһаяа гүйсэжэ, Шулуутайн дасанда хубарагаар үгтэбэ. Түбэд, монгол ном бэшэгтэ түргэн орожо, нангин сударнуудһаа хэсэг-хэсэгээр сээжэ хэлэжэ, тодо янгаар удхыень гарган, даржаганаса уншадаг болоһоор, цанид дасанай хамба Чимит-Доржо ламаһаа гэсэлэй һахилда хүртэбэ. Түрэл тоонто нютагтаа үнгэрһэн жаргалтай бага наһан тухайгаа өөрынгөө бэшэһэн намтар соо дурсана:
Цыренов Цыдыпдоржи эсэгэнь, Намсараева Сыжедма эхэнь, Дашинима дүүнь
«Хойто үндэр хаданууднай үдхэн ой модоор хушагданхай, һамар жэмэсынь зоргоороо түүхээр элбэг. Тэндэ тоогүй олон зэрлиг ангууд — мяхаша, мяхаша бэшэшье. Зүүн тээмнай һэрюухэн сэбэр уһатай гол урдажа, дабаанай хүндын хара хүрьһэ умдалуулна. Энэ голой зон хони ямаа, адууһа малаа үдхэжэ, шэниисэ, яарса, ешмээн тарижа байһан. Газар уһанда эзэрхэхэ хүн үгы дээрэһээ „шинии“, „минии“ гэһэн ойлгосо эндэ байхагүй. Тойроод хуу бэлшээри, ургаса ногоон үбдэгсөө ургажа байха. Үбэлэй эхиндэ хүдөөгэйхид хэрэгтэйһээ үлэһэн үбһэеэ Дээдэ-Үдэ хото руу абаашажа, худалдаад, олоһон мүнгөөрөө бүд, харшиин мэтэ хэрэгтэй эд бараа абажа ерэгшэ һэн. Айлнуудай модон гэрнүүд хоёр дабхар сонхонуудтай, түлеэгээ гамнангүй, томонууд пеэшэнүүдээ түлөөд байхадань, гэрнүүд соонь уни бутарма дулаахан. Энэ газарай зон гурбан эрдэнидэ ехэ һүзэглэдэг, масаглал, бисалгал бүтээжэ, бурхан болохо замаа бэдэржэ ябаа. Ехэ бага тосхонуудта тоһон зулаяа бадаргаагүй айл олдохогүй. Тиин хэнэйшье энээрүү нэгэнтэ ябабал, танил гү, танил бэшэ гү — илгаагүй гэртээ оруулжа хүндэлхэ, мориндонь үбһэ хаяжа үгэхэ, хэдышье хоноо һаань, тэрэнэй түлөө мүнгэ эрихэгүй. Энэ бол бүхы монгол туургатанай хамтын заншал гээшэл.»
Агван-Нима ахайтаяа, эгэшэтэеэ, 1920 он багаар
Тэрэ үедэ Дабхар Сагаан уулын урда үбэрэй Шулуутайн дасан цанид чойрын, жүдэй, эмэй г.м. һургуулинуудтай ба 500 хубарагуудтай байһан. Агваан Нима монгол һарын 8 шэнэдэ «Гандандаржалин» дасанай богоһо алхан орожо, ехэ зиндаатай Шираб Жамса, Лубсан Пүнсог ламанарта хүтэлүүлжэ, шажанай үндэһэн ойлгосодо хүртэһэн. 14 наһаяа гүйсэтэрээ, цанид багша һаарамба Түбдэн Дондуб ламын хэшээл тогтооһоор, эрдэм мэдэсын бата һуури олоһон.
Цанид хамба Агваан Доржиев, энэ багай Хара-Шэбэр нютагта 1854 ондо түрэһэн агууехэ нэрэтэнь хубисхалай һүүлээрхи жэлнүүдэй шэрүүн амисхал мэдэржэ, шажан мүргэлэй, дасан дугангуудай удангүй унаха һандархые таажа ойлгоһон. Тиигэжэ 1923 ондо нютагайнгаа ном сударта һэдэбтэй 10 хүбүүдые будын шажанай эрдэмые гүнзэгыгөөр шудалхынь тулада Саһата орон — Түбэд руу ябуулхаяа оролдоо. Тэдэнэй дунда Агваан-Нима хүбүүн байжа, ерээдүй дээдын санаартанай утынь зам эхилһэн түүхэтэй. Хүдөө нютагай хүбүүд шэрхи һайндаа бэлэн бэшэ харгыда зоригтойгоор гаража, Богдын хүрээгээр дамжаһаар, Һаса тээшэ дабхин ошоо. Агван Нима һаарамба өөрынгөө бэшэһэн намтар соо тэрэ саг тухайгаа домоглоходоо:
Шулуутайн (Асагадай) дасан, 1891 он
«Тэрэ сэмүүн сагта нютагаймни олонхи зон улаантанай үгэдэ орожо, дасангуудаа, шажан суртаалаа хаяжа, Түбэд руу ламын һургуулида ошохо хүн олдохоёо болёод байгаа. Тиихэдэл би Түбэд руу ябахаяа шиидээд, багшанарһаа, гэртэхинһээ зүбшөөл абабашье, гэнтын һаад ушаржа магад гэжэ, тиишэ ошохо байһанаа таһа нюугааб. Намтай 9 хүбүүд ябалсаха байгаа, зүгөөр бинь гансаараа нюусаар гаража ошохо хүниинь байжа, намда бүришье хүндэ һэн. Халха Монгол, Даа хүрээ хүрэжэ ерэхэдээ, паспортгүй байһыемнай, Монголой түрмэдэ хааба. Ценшаб римбүүшэ Агван Доржиев ерэжэ, бидэниие сүлөөдэ гаргаа һэн. Эндэһээ 21 хүн боложо, саашаа дабшаабди. Даа хүрээһээ гарахадамнай, саһа шуургатай тон хүйтэн үдэр һэн. Гараһан үдэрһөө хойшо Хамагые мэдэгшэ Жамьян Шадбын ном харгыдаа сээжэлдэжэ ябаад, Һаса хүрэтэрөө дууһыень сээжээр мэдэхэ болоо һэм. Аргагүй хүндэ, элдэб хэсүү ушаралтай харгы гаталжа, хүүргэгүй ехэ мүрэнэй эрьедэ тулгабабди. Мүльһэн хайлажа байһан аад, тон аюултай бэлэй. Зүгөөр бурханай хайраар гаталжа, саашалхадаа, Донгпури гэжэ айхабтар томо элһэн губида тудажа, 40 хоногой туршада тэрэниие гаталаабди. Нагчу хотын Шабтен Гомба дасанда дагсалда тудажа ерээд, ехэтэ баярлабашье, зүгөөр тэдэнэй хэлыень ойлгохогүй байбабди. Багшанарнай хэлэхэдээ, гэрнүүдэй хушалта дээгүүр олон үхибүүд һуунхай, „Ом ара паза нади“ гэжэ уншажа һуугаал һаань, Түбэд орон ерээбди гэжэ ойлгохот гээ һэн. Пеньюл дабаанай оройдо гараад байтарнай, үдэ багай наранай туяа соо гэнтэ Джоканг, Һасын дасангуудай алтан оройнуудай яларжа, толоржо харагдашахадань, нюдэнһөөмнай эжэлүүдгүй нулимса өөрөө урдажа байгаа һэн. Тиигээд багшанарайнгаа зааһаар, бидэ тогтон торонгүй маани мэгзэмээ уншаһаар, Рамочиин Джоканг хиидэй үүдэндэ тулгаа бэлэйбди» — гэжэ дурсанхай. Тэдэнэр тэбхэр жэлэй туршада нэгэниинь нүгөөдэһээ орёо хүндэ шатануудтай харгы зам гаталжа, «дурлаһан мэлхэй далайда хүрөө» бэлэй.
Түбэдэй Гоман Дрепунг дасан
Түбэдтэ Дрепунг дасанай, 1416 ондо Зонхобын дүтын шаби Жамьян Чойжи багшын байгуулһан, Гоман хиидэй будын шажанай дээдэ һургуулида оробо. Агваан Нима Ганжуур, Данжуурай далай ехэ удха руу шунган ороһоор, 22 наһа гүйсэжэ, 15-най дүйсэн үдэр Норбулинкын сэсэрлиг соо XIII-дугаар Далай ламаһаа гэлэнэй дүүрэн һахилда хүртөө бэлэй. Тэрэ өөрынгөө «Намтар» соо бэшэнэ:
«Буддын Суртаал хэдышье үзэбэл, тэрэ улам гүнзэгы, үргэн боложо, хизаартань хүрэшэгүй. Нангин номуудай удхын шудлал, ухаалдилга, бисалгал бүтээхэ гээшэ урдахи олон түрэлнүүдтээ суглуулһан буянай үрэ дүн. Бурханай ном үзэхэ гээшэ — агууехэ хэрэг, тэрэниие үзэһэн зон ондоо юушье хэнгүй, гансал шудлал үйлэдэнэ. Энэ һургуулиһаа хүндэ юумэ ямаршье гүрэндэ, ямаршье газарта байхагүй. Буддын суртаал үзэлгэ олон түрэлнүүдэй хүсэл зориг, тэрэ оройдоошье заха хилэгүй, тиимэһээ шудлал мүн лэ хизааргүй» гэнэ.
Далай-ламатай уулзалга
Агваан Нима Гоман дасанайнгаа суутай цанид һургуулида үзэдэг хэшээлнүүдые дууһан шэнгээжэ, хамаг шалгалтануудые амжалта түгэс дабажа, һүүлшын шанга Монлам дагсалда элитэ тодорон, геше гэһэн зэргэдэ хүртөө. Тиин Гоман дасандаа багшалхаяа уригдажа, дороо олон хубарагуудтай болобо. Агваан Нима римбүүшэ намтартаа энээн тушаа бэшэнэ:
«Багша һайн, шадабари дадалтай шабинартай байхадаа, өөртөө туйлай ехэ туһа олоно. Тиин энэ ушарта бүри абьяастайгаар номоо шудалжа, гүнзэгыгөөр удхыень бодомжолхо түлхисэ абана. Шабинартай байгаад, номой удха дээрэ хүдэлхэдэш, шабигүйгөөр үзэһэнһөө һураггүй шунгасатай үзэгдэхэ байна»
— гэжэ мүнөө үеыншье багшын хэлэхээр гээшэл. Геше римбүүшэ Гоман дасандаа 1958 он болотор багшалжа ябаа. Багшалжа ябаха зуураа забһар оложо, бурхан багшын ажабайдал, нэрэтэй холбоотой бүхы нангин газарнуудаар мүргэл хэжэ, тоогүй олон маани мэгзэм, номуудай удха сээжэдээ барижа, Түбэдэй гол шүтээн Бурхан багшын үхибүүн хаһада бүтээгдэжэ, өөрынь рамнайда хүртэһэн «Джово римбүүшиин» эрдэни хүрэгэй урда 100 мянга дахин һунажа мүргэһэн байна. 1959 ондо хитадай засаг түрын нэбтэрүүлжэ байһан гуримтай түбэд арад эбсэшэгүй тэмсэлдэ бодожо, тэрэ буһалгаан соогуур олон мянган түбэд зон хосорһон байна.
Агван-Нима багша шабитаяа
1960 ондо Энэдхэг орон руу лама харагүй зон олоороо тэрьедэжэ, эндэхи Карнатака штадта Һасын Гоман дасанай түхэлөөр дасан байгуулагдаа һэн. 1977-1980 онгуудаар геше Агваан Нима Гоман дасанай 72-дугаар хамба-шэрээтэ ламаар һунгагдажа хүдэлөө. Тэрэ үедэ шабинарайнь дунда мүнөө Буряад орондо өөрын дасантай, Ород гүрэндэ олон шабинартай болоһон Еши Лодой римбүүшэ байһан байна. Эндэ Богдо Зонхобын «Ламрим» номой заабарилһан гэлүгба шажанай гуримаар һуралсалай түсэб баримталагдажа байгаа. Одоо сагта тус дасанда олон орон нютагуудай, буряадайшье хубарагууд һуралсажа, түбэдэй заншалта будын шажанай эрдэм оролдосотой шудалжа ябана. Геше Һаарамба лама Агваан Нима багша онсо ехэ эрдэмтэй байһандаа будын шажантанай оршомдо тон хүндэтэй, XIV-дүгээр Далай Ламын зүгһөө хододоо дэмжэгдэжэ ябаа. 1960-1967 онуудта геше багша Агваан Нима Варанаси (Бенарис) хотын будын шажанай дээдэ һургуулида түбэд хэлэ ба махаяна шэглэлэй будын шажанай түүхэ зааһан. Мүн зэргэ эрдэмэй шэнжэлгэнүүдые хэжэ, хэблэлэй талаар ехэ ажал ябуулжа байһан.
Шабитаяа
1967 ондо һаарамба багша Голландиин мэдээжэ тибетолог, профессор Рюиггын уряалаар ошожо, зургаан жэлэй туршада Лейден хотодо ажаһуугаа. Тиин тэрэнэй Канада ябахада, орондонь орожо хүдэлхэ сагтаа 4 ботито «Эхилэн шудалагшадта эрдэмэй оролто» гэһэн ажал бүтээжэ, Винаиин дүримүүдэй хүндэ газарнуудынь тайлбарилаа. Агваан Нима багша заншалта түбэд хэлэн дээрэ шэнжэлгын олон монографинуудые бэшээ. Лейден хотодо табан боти номынь хэблэгдээ. Дхармын нарин судлалша, урданай ехэ багшанарай һургуули гараһан гайхамшаг багша геше Агваан Нима тухай һураг суу Баруун Европоор түргэн тараба. Тэрэнэй туһалагша Чойчже Рабтанай хэлэһээр:
«Геше олон Европын гүрэнүүдтэ шабинартай һэн. Тэдэнь багшадаа аргагүй тэгүүлэн, Голландида байха үедэнь Дхармын гүн нарин ойлгосотой, дадалтай болохын тула, Багшынгаа хажуудань ерэжэ, хэдэн жэлээр байдаг һэн. Агууехэ багшаяа, Номой буянта нүхэрөө хүндэлхэ хэрэгтэ гол дадал оложо, ном судлалай үндэһэ һуури багшынгаа заабаряар байгуулжа ябаа гээшэл. Багшамни англи хэлэ мэдэхэгүй байһан ушарһаань, шабинарынь ба һургаал баримталагшадынь тон оролдосотойгоор монгол хэлэ үзэжэ, „аманһаа шэхэндэ“ гэжэ, бурханай суртаал сэхэ өөрынгөө багшаһаа хүртэхэеэ тэгүүлээ».
Һургаалай үедэ
Агваан Нима 1972 оной августын 12-то, 65 наһаяа гүйсэжэ, Голландиин энэ институдһаа наһанай амаралтада гарамсаараа, Швейцари ошожо, тэндээ 1977 он хүрэтэр байба. Голландида байхадаа, түбэд зоной үгы байһанда, багша гансаардалга үзэһэн. Швейцарида Цюрих хотын ойрохи Турбенталь гэжэ газарта шабитаяа байба. 1977 ондо геше Агваан Нима Энэдхэг ороноо бусажа, Гоман дасанайнгаа хамба ламаар һууба. Нигүүлэсхы сэдьхэлтэй, үгэльгын даяан хүсэһэн үндэр зиндаата лама баруун оронуудаар лекци уншажа олоһон салингаа банкда суглуулжа, Энэдхэгэй будын шажанай дээдэ һургуулии эбээн тэдхэжэ ябаһан.
Энэдхэгэй Гоман Дрепунг дасан
1980 ондо Далай Ламын зүбшөөлөөр Агван Нима һаарамба Гоман дасанай хамба ламын тушаалһаа үндэр наһатай болоһоной шалтагаанаар, өөрын гуйлтаар бууһанай удаа дахин Швейцари бусажа, тэндэ нэгэ жэлэй туршада байба. Тэндэ тэрэнэй гэрэй үүдэн хаагдадаггүй байһан гэхээр, олон шабинарынь, һургаал дагагшадынь забһаргүй багшатаяа бараалхажа байгаа. Далай Ламын аха Норбу римбүүшэ Агваан Нима багшадаа ходо ерэжэ уулзадаг һэн. Будын шажанай эрдэмтэ Норбу багша Буряад орондо ерэхэдээ, Кенсур Агван Нима багша тухайгаа баясхалантайгаар дурсадаг, багшынгаа түрэл буряад, монгол хэлэнүүдые тон һайнаар мэдэдэг байна. Тэрэнэй хэлэһээр багшань будын шажанай гар бэшэмэл ба барай номуудай баян сантай юм ха. Тон һайнаар, нарин нягтаар согсолборилонхой тэрэ түбэд ба монгол эрдэмтэдэй зохёохы энжэ номуудаарнь шэнжэлэгшэд баяртайгаар шудалал хэжэ, хэрэглэжэ байдаг. Геше һаарамба бүхы наһан соогоо гүн ухаанай ба түүхын талаар гүнзэгы шэнжэлгэнүүдые бэшэжэ, энэдхэг ба түбэд эрдэмтэдэй гол сударнуудта тайлбари тобшолжо үлээгээ. Энэдхэгэй, Түбэдэй ба Монголой 210 мэргэдэй намтарнуудай 16 боти номуудые хэблэжэ гаргаа.
Намтар
Будын шажанай элитэ эрдэмтэ багшын һүүлшынь «Сансарын мүрэниие гаталалга» гэжэ зохёолынь өөрынь намтар болоно. Тус хүдэлмэрииень ород хэлэн дээрэ Баяр Очиров лама оршуулаад, Еши Лодой Римбүүшэ оролто үгыень бэшэжэ, Ород гүрэнэй будын шажантанай Түбэй эдэбхеэр 1996 ондо ном боложо гараһан. Элитэ эрдэмтэн Агваан Нима багшын 6 боти номуудынь Энэдхэг орондо 2003 ондо хэблэгдээд, һуралсалай, шэнжэлгын ба дадал ололгын хэрэгтэ тон ехэ аша туһатай байдаг юм. Агваан Нима багшын буддын шажанай түүхэ, суртаалай гэрэлтэ удха ба намтарай ном г.м. зохёолнуудай суглуулбариие (сүмбүм) Энэдхэгһээ хамба лама Дамба Аюшеев Буряад орондоо асараа һэн. Тус номуудай суглуулбариин удха, тайлбаринуудынь Энэдхэгэй Гоман дасанай шажанай һургуулинуудта заатагүй шудалагдажа байдаг. Кенсур Агван-Нима һаарамба тухай буряадай элитэ эрдэмтэн, түүхын эрдэмэй доктор Шираб Бодиевич Чимитдоржиев «Хори буряадай элитэ ажаябуулагшад» гэһэн ном соогоо бэшэһэн. Чжамбал Шейраб лама «Агууехэ Монгол орондо будын шажанай гурбадугаар дэлгэрһэн тухай тодо толи» гэһэн ном соогоо мүн лэ Агван-Нима багша тухай дурсаһан байна.
Агван-Нима һаарамбын музей
Тус суглуубари номуудые буряад хэлэн дээрэ оршуулха тухай хэлсэжэ байнхай, зүгөөр буряадһаа түрүүн ород хэлэн дээрэ оршуулагдабалынь һайн һэн. Тиин буряадай тибетологууд, эрдэмтэ ламанар энэ хэрэг яабашье шиидхэжэ шадаха. Геше һаарамба Агваан Нима түрэл болоһон Гоман дасандаа һүүлшынгээ жэлнүүдые үнгэргэжэ, шабинарай бүлэгүүдые ударидан, һуралсалай номуудай удха, тайлбаринууд дээрэ хүдэлжэ байгаа. Кенсур Римбүүшэ Агваан Нима 83 наһаяа шахажа ябатараа, 1990 оной январиин 24-нэй үдэр тагаалал болоһон. Иимэ ехэ зиндаатай ламын манай буряад арадай гүн сооһоо мүндэлэн тодоржо, дэлхэй дүүрэн мэдээжэ, будын шажанай элитэ эрдэмтэн гэгдэжэ суурхаһан ушарынь бэшэрмээр байна.
Музейдэхи Агван-Нима багшын орхимжо, хушалта
Агван-Нима һаарамбын дурасхаалые буряад зон, нютагаархидынь нангинаар сахижа байнхай. 1983 ондо Ивалгын дасанай гурбан ламанар Энэдхэг ошожо ерэхэдээ, Агван-Нима багшын үндэр наһа наһалжа, мэндэ байһан тухай дуулгажа, ехэ баяр болоһон. 1993 оной апрель һарада Дансаран Дансаранович Дармаев һаарамба тухай мэдээсэлнүүдые хүн зонһоо һурагшалжа, олоһоноо бүридхэн суглуулаад, «Буряад Үнэн» сониндо тон һонирхолтой статья бэшэжэ гаргаа. Тиигэжэ бүхы дэлхэй дээрэ суутай буряад лама, нютагайнь элитэ ехэ хүбүүн тухай мэдээн үргэн олоной һонорто хүргэгдэһэн. Кенсур Агван-Нима багша эдир залуугаар тэрэ хэлэшэгүй холын орон нютаг руу ябагаар гаража ошоһоор, бүхы наһаяа тэндээ үнгэргэбэшье, түрэһэн, унаһан дайдаяа мартаагүй, нютагаа бусаха һаналаа алдангүй, досоогоо барижа ябаһан байна. Зүгөөр тэрэ нангин мүрөөдэлынь хүсэлдэнгүй үлөө.
Элитэ ехэ Лама багшанарай субарганууд
1993 ондо Загарай нютагаархин агууехэ лама багшанартаа субаргануудые бария гэжэ хэлсээд, марафон үнгэргэжэ, мүнгэ зөөри суглуулжа, хандибуудаа үргэжэ эхилээ һэн. 1994 ондо Агван-Нима багшын тоонто Дабаата нютагта дурасхалайнь субарга үндэрлөө. Шэнэ-Буусада Агван-Ниматай сугтаа Түбэд зорин ошоһон, хожомынь Гоман дасанай дулва хамба болоһон Түбдэн-Нима ламын субарга бодожо, мүн Хара-Шэбэртэ цанид хамба Агван Доржиевта баригдаһан субарга рамнайлагдаа. 1993 ондо Буряад орондо Агван-Нима багшын шаби — Еши-Лодой римбүүшэ ерэжэ, Буддын шажанай дээдэ һургуулида багшалжа эхилээ һэн. Тэрэл ондо үшөө нэгэ шабинь — һүүлшынь амин хүрэтэр багшынгаа дэргэдэ байһан геше Донам лама ерэһэн. 1996 оной февралиин 14-дэ Эрхирэг тосхондо Агван-Нима һаарамбын дурасхаалай Гэр-музей нээгдээ. Еши-Лодой римбүүшэ түрүүтэй Ивалгын, Агын Баргажанай, Эгэтын, Хэжэнгын, Асагадай дасангуудай шэрээтэнэр равнай хураһан байна. Еши-Лодой римбүүшэ музейдэ табихыень багшынгаа өөрынь орхимжо, хушадаг хушалга (лоскутное покрывало), Ногоон-Дара эхын сэргэ хүрэг бэлэглээ һэн. Саашадаа Агван-Нима багшын Гэр-музей соо һарын 4 дахин сахюуса хурагдажа, мэдээжэ лама багшанартай уулзалга, гашай табилга үнгэргэгдэжэ байха юм. Тиигэжэ буряадаймнай элитэ ехэ хүбүүн, үндэр зиндаата лама багшын нэрэ солонь арадайнгаа дунда мүнхэрэн үлэхэ болобо. Бэеэрээшье бэшэ һаа, түрэл арадайнгаа һанаан бодол, сэдьхэлдэ бусажа ерэбэ бшуу.
Гэрэл зурагууд номһоонь, интернеэдһээ абтаба