Суута ламанар
Буряад эрдэмтэ ламанарай хуби заяан
24 августа 2021
1076
«Буряад үнэн» сониной февралиин 15-най дугаарта Намжилма Бальжинимаевагай Дабаасамбу Һаарамбын хуби заяан тухай толилолго гараһан байна.
Сагай хатууржа эхилхэдэ, 1920-д онуудай эхиндэ Дабаасамбу Һаарамбаһаа гадна арбаад гаран хубараг хүбүүд бурханай номой һургуули хэхын тулада түрэл Буряад оронһоо гаража ошоһон юм.
XVI-дахи зуун жэлэй һүүл багһаа, XVII-дахи зуун жэлэй эхинһээ Байгал далайгаа тойроод ажаһуужа байһан буряад-монголшуудай дунда буддын шажан дэлгэржэ эхилһэн гээшэ ааб даа. Энэл сагһаа эхилжэ буддын шажанай түб болохо Һаса болон Ехэ Хүреэнтэй буряадууд тогтомол харилсаа холбоотой болоһон байна. Буряад хүбүүд бурханай номой һургуули хэхын тулада Һаса, Ехэ Хүреэн ошодог болобо. XIX-дэхи зуун жэлдэ, XX-дохи зуун жэлэй эхиндэ олохон лэ буряад-монгол ламанар дээрэ нэрлэгдэһэн түбүүдтэ һураһан юм. Хараад үзэхэдэ, булта бандида хамба-ламанар, олонхи буряад дасануудай шэрээтэнэр буддын шажанай эрдэм ухаае Монголой болон Түбэдэй дасануудта үйлэдэһэн байна.
XX-дохи зуун жэлэй хорёод онуудай эхеэр цанит-хамба Агван Доржиев бүлэг буряад хубараг хүбүүдые номдо һурахыень Түбэд орон эльгээһэн юм. Энэ бүлэг арбаад гаран хүнһѳѳ бүридѳѳ, тэдэ Буряад ороной элдэб нютагһаа һэн: Хориин захиргаанай Дабаатаһаа, Шэнэ-Буусаһаа, Түнхэнһѳѳ, Захааминһаа. Тэдэнэй тоодо Агван-Нима, Түбдэн-Нима, Лигдэн, Галсан, Базар гэгшэд байгаа. Нэрлэгдэһэн буряад ламанар буддын шажанай эрдэм ухаае бүхэли наһаараа үйлэдэжэ, тухандань хүрэжэ, Һаарамбын, Гоман-хамбын, Дулва- хамбын, Цанит-хамбын, дээдын-Рамжамбын нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн ламанар гэжэ намтарнуудһаань ойлгохоор.
1996 ондо Агван-Нима Һаарамбын ѳѳрын намтар мэдээжэ болоо һэн, энэ намтарынь хадаа түбэд болон англи хэлэнүүд дээрэ бэшэгдэнхэй байхадань, лама Баир Очиров ород болгожо оршуулһан байна.
Агван-Нима Һаарамба энэ намтар соогоо иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Буряад ороной Дабаата гэжэ нютагта 1907 оной июлиин 18-да түрэһэнби, энэмнэй Монголой эгээл хойто зүг болоно. Цэдэб-Доржо гэжэ эсэгэтэй, Сыжэдма эхэтэй байһанби...Эхэ эсэгэмни ехэ һүзэгтэй һэн, тэдэмни ходол маани-мэгзэмээ уншажал байгша һэн. Дунда зэргын лэ айл байгша һэмди, дасан дугандаа ходо үргэл хэгшэ һэмди. Долоотойхон байхадамни гэртэхимни намайгаа Шулуутын (Асагадай) дасан абаашажа, хубараг болгоһон байна. Хубараг байха үедѳѳ түбэд, монгол бэшэгтэ ехэл оролдосотойгоор һураһанби, бурханай ном һайн уншажа һурааб».
Агван-Нима арбан табатайхан наһандаа, 1922 ондо Түбэд орон ошоһон юм, тэрэ гэһээр нютагаа нэгэшье ерээгүй, эжы абатаяа, түрэл гаралтаяа нэгэшье уулзаагүй. Ная наһаа дабаһан лэ хойноо ѳѳрынгѳѳ намтар бэшэһэн юм. Бага балшар наһаяа, түрэл тоонто Дабаатаяа һанан, Агван-Нима иимэ дулаахан үгэнүүдээр дурсана: «Минии нютагай ямаршье айлда таниха, танихашьегүй хүнэй оробол, эзэдынь гэртээ уряад, сай хэжэ үгѳѳд, байһан эдихэ юумээрээ хүндэлдэг юм. Ороһон зоной унажа ябаһан моридыень баһал хооллулдаг, ундалуулдаг юм лэ даа. Газартаһан хүнүүдэй хэдышье хонобол, байһанайнь түлѳѳ, моридуудайнь эдиһэн хоолой түлѳѳ, хэншье үгэ хүүр гаргахагүй, иимэл минии нютагайхид заншалтай юм. Иимэ заншал бүхы монгол туургата арадуудай хамтын дүрим болоно».
Индиин ниислэл Дели хотодо түбэд хэлэн дээрэ гараһан Ж. Шерабай «Агууехэ Монголдо буддын шажанай гурба дахин дэлгэрһэн тухай тодорхой толи-туужа» («Ясное зерцало-повествование о трёхкратном распространении буддизма в Великой Монголии») гэһэн ном соо Агван-Нимын Һасада бурханай номой һургуули хэһэн тухай, багшын болон буддын шажаниие дэлгэрүүлгын ажал хэһэн тухайнь тобшохоноор бэшээтэй. Тэрэ ном соогоо Ж. Шераб иигэжэ бэшэнэ: «Агван-Нима Балдан Брайбун хийд хүрээгэй Гоман дасанда байхадаа, буддын шажанай номнол, эрдэм һургаалай гүнзэгы мэдэсэтэй болоһон юм, ехэ юумэ мэдэхэ болоо, ехэ бисалга бүтээһэн юм. Тэрэ 22 наһатайдаа Далай ламын дүрын урда гэлэн ламын гүйсэд дүүрэн һахилда хүртэһэн юм. Агван-Нима хадаа гушан гурбан буддын шажанай суутай, алдарта гэгээн эрдэмтэ-ламанарһаа, тэдэнэй тоодо урдахи болон мүнѳѳ мэндэ ябаһан Далай ламанарһаа олон тоото һургаал заабари абаһан байна. Тэрэ габжын болон гэбшын нэрэ зэргэнүүдые хамгаалһан юм, Гепел Ритод гэжэ скитдэ бисалга бүтээгээ, Уй болон Цзан гэжэ арюун нангин газарнуудаар мүргэл хэжэ ябаа, Индии, Непалаар гурба дахин ябажа ерээ. Агван-Нимын Индиин Калимпонг гэжэ хотодо байха үедэ, Түбэд гүрэндэ гэнтын үйлэ хэрэгүүд болоһон юм. Түбэдэй байдал хубилаад лэ орхёо һэн, арад зон хэсүү байдалтай болоһон юм. Иимэ ушарһаа Агван-Нима Индидээ үлэхэ баатай болоо һэн даа. Тэрэ 1960 онһоо Бенарес хотын университетдэ санскрит хэлэнэй багшаар хүдэлжэ эхилээ һэн.
Хожомынь, 1967 ондо Европа ошожо, Голландиин Лейден хотын университетдэ багшаар хүдэлѳѳ, тэндээл профессорэй уялгануудые дүүргэгшээр ажаллаа. Һѳѳргѳѳ Индиеэ 1977 ондо бусажа, Гоман-дасанай шэрээтээр томилогдоо. Энэ дасанай шэрээтээр һууха үедѳѳ, Агван-Нима буддын шажаниие дэлгэрүүлхэ талаар аргагүй ехэ ажал ябуулһан байна, багшынгаашье ажал орхёогүй. Агван-Нимын шабинуудай дунда олон гэгээн түрэлтэ ламанар, гэбшэ-ламанар, эрдэмтэ ламанар байһан юм. Агван-Нимын зургаан ботиһоо бүридэһэн буддын шажанай гүн ухаанай (чойрын) ажалынь Дели хотодо хэблэгдэн гараһан юм. Тэрэнэй зохёол бэшэгэй данса харахада, иимэ эрдэмэй ажалнууд байна: „Буддын шажанай түүхэ — тобшо мэргэн һургаалай нангин зула“ („История религии — светильник сокровенных речений“), „Буддын шажанай гүн ухаанай һургуулинуудай түүхэ“ („История буддийских философских школ“).
1990 оной февралиин 25-да эрдэмтэ кенсур лама Агван-Нима энэ наһанайнгаа үйлэ хэрэгүүдэй дүүргээд, нирваан ябаһан байна, тагаалал болоо».
Агван-Ниматай суг хамта бурханай номой һургуули хэхэеэ ошоһон хубараг хүбүүдэй наһанай зам тухай тобшохоноор хэлэхэдэ, иимэ байна.
Түбдэн-Нима Балдан Брайбун хийд хүрээгэй Гоман-дасанда хурал хуража, номдо һуража олон жэлдэ һуугаа. Тэрэнэй тоонто нютаг Буряад-Монголой Хориин захиргаанай Шэнэ-Бууса болоно, мүнѳѳнэй Загарай һууринһаа ойрхоно оршодог. Гоман-дасанай олон эрдэмтэ ламанарай суглаанда Түбдэн-Нима Рамжамбын, һүүлээрнь Геше-Һаарамбын нэрэ зэргэнүүдые хамгаалһан юм. Тэрэ хожомынь Бинайи гэжэ факультедэй шэрээтээр, Дрепунг Дулва-дасанай хамба-ламын шэрээдэ томилогдожо һууһан юм. Үндэр шэрээнүүдтэ һуухадаа, Түбдэн-Нима үнэн сэхээр, зэмэлтэгүйгѳѳр үүргэеэ дүүргэһэн юм.
Галсан, Лигдэн хоёр баһал Балдан Брайбун хийд хүрээгэй дасангуудта үндэр тушаалнуудые эзэлжэ һууһан. Түнхэнһѳѳ гарбалтай Лэгдэн тэмсэлдэ орожо буддын шажанай һургаалай «табан гол шухала эрдэмүүдтэ» амжалта туйлан, Гоман-дасанай нэгэдэхи Һаарамбын солодо хүртэһэн юм. Лэгдэн Гоман-дасанай 69-дэхи хамба-ламын тушаал 1955 ондо эзэлээ. 1959 ондо түбэд арадай Хитадта эсэргүүсэн бодолгын түлэг дунда, Инди ябаха арга боломжын байгаашье һаа, үндэр тушаалдаа һууһан зандаал байгаа. Ж. Шерабай «Агууехэ Монголдо буддын шажанай гурба дахин дэлгэрһэн тухай тодорхой толи-туужа» гэһэн ном соо иигэжэ бэшээтэй байна: «Хунвэйвинууд Лигдэниие 1960 ондо барижа, түрмэ шорондо хаагаад зобоожо ами наһыень таһалһан юм. Сахюусанай хайра үршѳѳлѳѳр, Лигдэн ламын Данзин Чогла гэжэ нэрэтэй эрдэни хубилгаан олдоһон юм. Түбэд орондо сагай хатууржахада Данзин Чогла Инди ябаха баатай болоо һэн, олон жэл соо Индиин Гоман-дасанда хурал хуража, номдо һуража һуугаа. Гоман-дасанай бүхы гол шухала эрдэмүүдэй шүүбэри Геше-Шива-Лха (Данзин Чогла) үргэһэн байна. Хожомынь, тэрэ Кам провинциин Литанай хийд хүрээгэй түб уригдажа, Литанай зургаан тойрогой захирал болгогдожо томилогдоо. Энэл тушаалдаа тагаалал болотороо һууһан юм».
Буряад-Монгол АССР-эй Захааминай аймагай Санага нютаг тоонтотой Һаарамба Тенпа Пхэлкьи (Һаарамба Дымба) баһал Гоман-дасанай бүхы гол шухала эрдэмүүдэй шүүбэри үргѳѳд, буддын шажанай дээдын һургуулитай лама болоһон юм. Түбэд ороной гурбан ехэ Сэра, Дрепунг, Гандан хийд хүрээнүүдэй буддын шажанай гүн ухаанай ехэ гүнзэгы эрдэм мэдэсэтэй ламанарай тоодо Дымба Һаарамба ородог байһан. Түүхын тулгуур бэшэгүүд иигэжэ мэдээсэнэ: Геше-Һаарамба Дымба буддын шажантанай дунда мэдээжэ, нэрэ хүндэтэй «Цзонхава ламын нюуса һургаалай шугам баригша» Перчун Шамба римбүүшэтэй маша амжалтатайгаар ном хаялсажа тулалдадаг байһан юм.
Һасын хийд хүрээнэй дасануудта Геше-Һаарамба Дымба харюусалгатай дээдын тушаалнуудта дэбжүүлэгдэһэн юм. Гоман-дасанда Геше-Һаарамба Дымбагай түрэһэн ахань Геше-Нимбу-Лха баһал хурал хуража, номдо һуража гараһан хүн юм. Тэрэ буддын шажанай гүн ухаанай бүхы табан гол шухала эрдэмүүдэй шүүбэри үргэһэн юм. Геше-Нимбу гэгшэ амжалтатайгаар шалгалта дабажа, ном хаясалгын тулалдаанда үндэр үрэ дүн харуулжа, Һаарамба гэжэ нэрэ абаа һэн.
Һасын хийд хүрээнэй Гоман-дасанда, 1959 ондо түбэд арадай Хитадай урдаһаа эсэргүүсэн бодолгын урдахана, зуу гаран монгол гарбалтай гэбши-ламанар һууһан, тэдэнэй олонхинь Буряад-Монголһоо байгаа. Монгол гарбалтай гэбши-ламанар хамалган хашалгын гашуун зоболон үзэжэ зүдэрһэн, тэдэнэй үсѳѳниинь лэ арга боломжо олоод, хоргодон зугадажа Инди гүрэн гараһан юм.
Түрэл нютагһаа холо ябаһан буряад ламанарай хуби заяан ондо ондоогоор үнгэрѳѳ, тогтоо ааб даа. Аргагүй хатуу шэрүүн совет хуулиһаа боложо, буряад эрдэмтэ ламанар яажашье нютагаа бусажа шадаагүй.
Түрэл Буряад оронһоо холо, эхэ эсэгэнэрһээ холо, түрэл гаралһаа холо эрдэмтэ буряад ламанарай энэ наһанайнь замууд хари газарта түгэсѳѳ...
Хэрэглэгдэһэн литература
1. Буян-Далай дооромбо. Бурханай суртаалай яажа дэлгэрсэн ба хэдэн ламанарай намтар тухай // Буряадай түүхэ бэшэгүүд. 2-дугаар ном. Найруулан зохёогшо Ш.Б. Чимитдоржиев. Улан-Удэ, 1998.
2. Жамбал Шераб. Ясное зерцало-повествование о трёхкратном распространении буддизма в Великой Монголии. Дели, 1991.
3. Кенсур Агван-Нима. Переправа через реку Сансары. Автобиография. Перевод ламы Баира Очирова. Улан-Удэ, 1996.
XVI-дахи зуун жэлэй һүүл багһаа, XVII-дахи зуун жэлэй эхинһээ Байгал далайгаа тойроод ажаһуужа байһан буряад-монголшуудай дунда буддын шажан дэлгэржэ эхилһэн гээшэ ааб даа. Энэл сагһаа эхилжэ буддын шажанай түб болохо Һаса болон Ехэ Хүреэнтэй буряадууд тогтомол харилсаа холбоотой болоһон байна. Буряад хүбүүд бурханай номой һургуули хэхын тулада Һаса, Ехэ Хүреэн ошодог болобо. XIX-дэхи зуун жэлдэ, XX-дохи зуун жэлэй эхиндэ олохон лэ буряад-монгол ламанар дээрэ нэрлэгдэһэн түбүүдтэ һураһан юм. Хараад үзэхэдэ, булта бандида хамба-ламанар, олонхи буряад дасануудай шэрээтэнэр буддын шажанай эрдэм ухаае Монголой болон Түбэдэй дасануудта үйлэдэһэн байна.
XX-дохи зуун жэлэй хорёод онуудай эхеэр цанит-хамба Агван Доржиев бүлэг буряад хубараг хүбүүдые номдо һурахыень Түбэд орон эльгээһэн юм. Энэ бүлэг арбаад гаран хүнһѳѳ бүридѳѳ, тэдэ Буряад ороной элдэб нютагһаа һэн: Хориин захиргаанай Дабаатаһаа, Шэнэ-Буусаһаа, Түнхэнһѳѳ, Захааминһаа. Тэдэнэй тоодо Агван-Нима, Түбдэн-Нима, Лигдэн, Галсан, Базар гэгшэд байгаа. Нэрлэгдэһэн буряад ламанар буддын шажанай эрдэм ухаае бүхэли наһаараа үйлэдэжэ, тухандань хүрэжэ, Һаарамбын, Гоман-хамбын, Дулва- хамбын, Цанит-хамбын, дээдын-Рамжамбын нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн ламанар гэжэ намтарнуудһаань ойлгохоор.
1996 ондо Агван-Нима Һаарамбын ѳѳрын намтар мэдээжэ болоо һэн, энэ намтарынь хадаа түбэд болон англи хэлэнүүд дээрэ бэшэгдэнхэй байхадань, лама Баир Очиров ород болгожо оршуулһан байна.
Агван-Нима Һаарамба энэ намтар соогоо иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Буряад ороной Дабаата гэжэ нютагта 1907 оной июлиин 18-да түрэһэнби, энэмнэй Монголой эгээл хойто зүг болоно. Цэдэб-Доржо гэжэ эсэгэтэй, Сыжэдма эхэтэй байһанби...Эхэ эсэгэмни ехэ һүзэгтэй һэн, тэдэмни ходол маани-мэгзэмээ уншажал байгша һэн. Дунда зэргын лэ айл байгша һэмди, дасан дугандаа ходо үргэл хэгшэ һэмди. Долоотойхон байхадамни гэртэхимни намайгаа Шулуутын (Асагадай) дасан абаашажа, хубараг болгоһон байна. Хубараг байха үедѳѳ түбэд, монгол бэшэгтэ ехэл оролдосотойгоор һураһанби, бурханай ном һайн уншажа һурааб».
Агван-Нима арбан табатайхан наһандаа, 1922 ондо Түбэд орон ошоһон юм, тэрэ гэһээр нютагаа нэгэшье ерээгүй, эжы абатаяа, түрэл гаралтаяа нэгэшье уулзаагүй. Ная наһаа дабаһан лэ хойноо ѳѳрынгѳѳ намтар бэшэһэн юм. Бага балшар наһаяа, түрэл тоонто Дабаатаяа һанан, Агван-Нима иимэ дулаахан үгэнүүдээр дурсана: «Минии нютагай ямаршье айлда таниха, танихашьегүй хүнэй оробол, эзэдынь гэртээ уряад, сай хэжэ үгѳѳд, байһан эдихэ юумээрээ хүндэлдэг юм. Ороһон зоной унажа ябаһан моридыень баһал хооллулдаг, ундалуулдаг юм лэ даа. Газартаһан хүнүүдэй хэдышье хонобол, байһанайнь түлѳѳ, моридуудайнь эдиһэн хоолой түлѳѳ, хэншье үгэ хүүр гаргахагүй, иимэл минии нютагайхид заншалтай юм. Иимэ заншал бүхы монгол туургата арадуудай хамтын дүрим болоно».
Индиин ниислэл Дели хотодо түбэд хэлэн дээрэ гараһан Ж. Шерабай «Агууехэ Монголдо буддын шажанай гурба дахин дэлгэрһэн тухай тодорхой толи-туужа» («Ясное зерцало-повествование о трёхкратном распространении буддизма в Великой Монголии») гэһэн ном соо Агван-Нимын Һасада бурханай номой һургуули хэһэн тухай, багшын болон буддын шажаниие дэлгэрүүлгын ажал хэһэн тухайнь тобшохоноор бэшээтэй. Тэрэ ном соогоо Ж. Шераб иигэжэ бэшэнэ: «Агван-Нима Балдан Брайбун хийд хүрээгэй Гоман дасанда байхадаа, буддын шажанай номнол, эрдэм һургаалай гүнзэгы мэдэсэтэй болоһон юм, ехэ юумэ мэдэхэ болоо, ехэ бисалга бүтээһэн юм. Тэрэ 22 наһатайдаа Далай ламын дүрын урда гэлэн ламын гүйсэд дүүрэн һахилда хүртэһэн юм. Агван-Нима хадаа гушан гурбан буддын шажанай суутай, алдарта гэгээн эрдэмтэ-ламанарһаа, тэдэнэй тоодо урдахи болон мүнѳѳ мэндэ ябаһан Далай ламанарһаа олон тоото һургаал заабари абаһан байна. Тэрэ габжын болон гэбшын нэрэ зэргэнүүдые хамгаалһан юм, Гепел Ритод гэжэ скитдэ бисалга бүтээгээ, Уй болон Цзан гэжэ арюун нангин газарнуудаар мүргэл хэжэ ябаа, Индии, Непалаар гурба дахин ябажа ерээ. Агван-Нимын Индиин Калимпонг гэжэ хотодо байха үедэ, Түбэд гүрэндэ гэнтын үйлэ хэрэгүүд болоһон юм. Түбэдэй байдал хубилаад лэ орхёо һэн, арад зон хэсүү байдалтай болоһон юм. Иимэ ушарһаа Агван-Нима Индидээ үлэхэ баатай болоо һэн даа. Тэрэ 1960 онһоо Бенарес хотын университетдэ санскрит хэлэнэй багшаар хүдэлжэ эхилээ һэн.
Хожомынь, 1967 ондо Европа ошожо, Голландиин Лейден хотын университетдэ багшаар хүдэлѳѳ, тэндээл профессорэй уялгануудые дүүргэгшээр ажаллаа. Һѳѳргѳѳ Индиеэ 1977 ондо бусажа, Гоман-дасанай шэрээтээр томилогдоо. Энэ дасанай шэрээтээр һууха үедѳѳ, Агван-Нима буддын шажаниие дэлгэрүүлхэ талаар аргагүй ехэ ажал ябуулһан байна, багшынгаашье ажал орхёогүй. Агван-Нимын шабинуудай дунда олон гэгээн түрэлтэ ламанар, гэбшэ-ламанар, эрдэмтэ ламанар байһан юм. Агван-Нимын зургаан ботиһоо бүридэһэн буддын шажанай гүн ухаанай (чойрын) ажалынь Дели хотодо хэблэгдэн гараһан юм. Тэрэнэй зохёол бэшэгэй данса харахада, иимэ эрдэмэй ажалнууд байна: „Буддын шажанай түүхэ — тобшо мэргэн һургаалай нангин зула“ („История религии — светильник сокровенных речений“), „Буддын шажанай гүн ухаанай һургуулинуудай түүхэ“ („История буддийских философских школ“).
1990 оной февралиин 25-да эрдэмтэ кенсур лама Агван-Нима энэ наһанайнгаа үйлэ хэрэгүүдэй дүүргээд, нирваан ябаһан байна, тагаалал болоо».
Агван-Ниматай суг хамта бурханай номой һургуули хэхэеэ ошоһон хубараг хүбүүдэй наһанай зам тухай тобшохоноор хэлэхэдэ, иимэ байна.
Түбдэн-Нима Балдан Брайбун хийд хүрээгэй Гоман-дасанда хурал хуража, номдо һуража олон жэлдэ һуугаа. Тэрэнэй тоонто нютаг Буряад-Монголой Хориин захиргаанай Шэнэ-Бууса болоно, мүнѳѳнэй Загарай һууринһаа ойрхоно оршодог. Гоман-дасанай олон эрдэмтэ ламанарай суглаанда Түбдэн-Нима Рамжамбын, һүүлээрнь Геше-Һаарамбын нэрэ зэргэнүүдые хамгаалһан юм. Тэрэ хожомынь Бинайи гэжэ факультедэй шэрээтээр, Дрепунг Дулва-дасанай хамба-ламын шэрээдэ томилогдожо һууһан юм. Үндэр шэрээнүүдтэ һуухадаа, Түбдэн-Нима үнэн сэхээр, зэмэлтэгүйгѳѳр үүргэеэ дүүргэһэн юм.
Галсан, Лигдэн хоёр баһал Балдан Брайбун хийд хүрээгэй дасангуудта үндэр тушаалнуудые эзэлжэ һууһан. Түнхэнһѳѳ гарбалтай Лэгдэн тэмсэлдэ орожо буддын шажанай һургаалай «табан гол шухала эрдэмүүдтэ» амжалта туйлан, Гоман-дасанай нэгэдэхи Һаарамбын солодо хүртэһэн юм. Лэгдэн Гоман-дасанай 69-дэхи хамба-ламын тушаал 1955 ондо эзэлээ. 1959 ондо түбэд арадай Хитадта эсэргүүсэн бодолгын түлэг дунда, Инди ябаха арга боломжын байгаашье һаа, үндэр тушаалдаа һууһан зандаал байгаа. Ж. Шерабай «Агууехэ Монголдо буддын шажанай гурба дахин дэлгэрһэн тухай тодорхой толи-туужа» гэһэн ном соо иигэжэ бэшээтэй байна: «Хунвэйвинууд Лигдэниие 1960 ондо барижа, түрмэ шорондо хаагаад зобоожо ами наһыень таһалһан юм. Сахюусанай хайра үршѳѳлѳѳр, Лигдэн ламын Данзин Чогла гэжэ нэрэтэй эрдэни хубилгаан олдоһон юм. Түбэд орондо сагай хатууржахада Данзин Чогла Инди ябаха баатай болоо һэн, олон жэл соо Индиин Гоман-дасанда хурал хуража, номдо һуража һуугаа. Гоман-дасанай бүхы гол шухала эрдэмүүдэй шүүбэри Геше-Шива-Лха (Данзин Чогла) үргэһэн байна. Хожомынь, тэрэ Кам провинциин Литанай хийд хүрээгэй түб уригдажа, Литанай зургаан тойрогой захирал болгогдожо томилогдоо. Энэл тушаалдаа тагаалал болотороо һууһан юм».
Буряад-Монгол АССР-эй Захааминай аймагай Санага нютаг тоонтотой Һаарамба Тенпа Пхэлкьи (Һаарамба Дымба) баһал Гоман-дасанай бүхы гол шухала эрдэмүүдэй шүүбэри үргѳѳд, буддын шажанай дээдын һургуулитай лама болоһон юм. Түбэд ороной гурбан ехэ Сэра, Дрепунг, Гандан хийд хүрээнүүдэй буддын шажанай гүн ухаанай ехэ гүнзэгы эрдэм мэдэсэтэй ламанарай тоодо Дымба Һаарамба ородог байһан. Түүхын тулгуур бэшэгүүд иигэжэ мэдээсэнэ: Геше-Һаарамба Дымба буддын шажантанай дунда мэдээжэ, нэрэ хүндэтэй «Цзонхава ламын нюуса һургаалай шугам баригша» Перчун Шамба римбүүшэтэй маша амжалтатайгаар ном хаялсажа тулалдадаг байһан юм.
Һасын хийд хүрээнэй дасануудта Геше-Һаарамба Дымба харюусалгатай дээдын тушаалнуудта дэбжүүлэгдэһэн юм. Гоман-дасанда Геше-Һаарамба Дымбагай түрэһэн ахань Геше-Нимбу-Лха баһал хурал хуража, номдо һуража гараһан хүн юм. Тэрэ буддын шажанай гүн ухаанай бүхы табан гол шухала эрдэмүүдэй шүүбэри үргэһэн юм. Геше-Нимбу гэгшэ амжалтатайгаар шалгалта дабажа, ном хаясалгын тулалдаанда үндэр үрэ дүн харуулжа, Һаарамба гэжэ нэрэ абаа һэн.
Һасын хийд хүрээнэй Гоман-дасанда, 1959 ондо түбэд арадай Хитадай урдаһаа эсэргүүсэн бодолгын урдахана, зуу гаран монгол гарбалтай гэбши-ламанар һууһан, тэдэнэй олонхинь Буряад-Монголһоо байгаа. Монгол гарбалтай гэбши-ламанар хамалган хашалгын гашуун зоболон үзэжэ зүдэрһэн, тэдэнэй үсѳѳниинь лэ арга боломжо олоод, хоргодон зугадажа Инди гүрэн гараһан юм.
Түрэл нютагһаа холо ябаһан буряад ламанарай хуби заяан ондо ондоогоор үнгэрѳѳ, тогтоо ааб даа. Аргагүй хатуу шэрүүн совет хуулиһаа боложо, буряад эрдэмтэ ламанар яажашье нютагаа бусажа шадаагүй.
Түрэл Буряад оронһоо холо, эхэ эсэгэнэрһээ холо, түрэл гаралһаа холо эрдэмтэ буряад ламанарай энэ наһанайнь замууд хари газарта түгэсѳѳ...
Хэрэглэгдэһэн литература
1. Буян-Далай дооромбо. Бурханай суртаалай яажа дэлгэрсэн ба хэдэн ламанарай намтар тухай // Буряадай түүхэ бэшэгүүд. 2-дугаар ном. Найруулан зохёогшо Ш.Б. Чимитдоржиев. Улан-Удэ, 1998.
2. Жамбал Шераб. Ясное зерцало-повествование о трёхкратном распространении буддизма в Великой Монголии. Дели, 1991.
3. Кенсур Агван-Нима. Переправа через реку Сансары. Автобиография. Перевод ламы Баира Очирова. Улан-Удэ, 1996.