Суута ламанар
Худанай ламахай (Эхин)
28 июля 2020
1457
Буряад Уласай түүхын хуудаһануудһаа: Лубсан-Сандан Цыденов.
ХХ зуун жэлэй эхиндэ Буряад ороной дэбисхэр дээрэ дүшэн гурбан ехэ ба бага дасанууд байгаа юм. Тэдэ дасануудта арбан таба мянган шахуу ламанар, тэрэ тоодо дүрбэн хубилгаанууд байгаа.
Хориин ведомствын дасануудта гурба мянганһаа үлүү, тэдэнэр соо ехэ эрдэмтэй, нүлөөтэй, зоной дунда хүндэтэй ламанар байгаа.
XVI-XVII зуун жэлнүүдһээ эхилжэ, буряад арадай түүхэ буддын шажантай нягта холбоотой. Буряад арадта энэ шажан гансашье шажанай һургаал байгаагүй. Ниитын байдалда шухала нүлөө үзүүлдэг байгаа, оюун ухаанай, соёл болбосоролой хуби, хэһэг болоо.
Лубсан-Сандан Цыденов (1851-1922)Монгол угсаата арадуудай ажабайдал, тэдэнэй тоодо буряад арадай ажабайдал, буддын шажанай үүсхэлтэ үнэн дээрэ үндэһэлдэг байгаа. Буряадуудай дунда бэшэг, эрдэм мэдэсэ, уран зохёол болон искусствын дэлгэрэлгэ буддын шажантай нягта холбоотой юм.
Түрүүшын буддын шажанай гүн ухаанай, монгол ба түбэд бэшэгэй, уран зохёолой, астрономи ба астрологиин, зүүн зүгэй медицинын, буддын шажанай искусствын, ном хэблэлэй уран гартаниие һургадаг эрдэмтэд ба багшанар Буряад ороной дэбисхэр дээрэ байһан дасануудта байгаа. Түрүүшын буряад сэхээтэн баһал дасануудта бии болоһон байна.
Тиимэһээ буддын шажан буряад үндэһэ яһатанай соёлой хүгжэлтэдэ, уран зохёолдо, искусствадэ ехэ нүлөө үзүүлһэн юм. Буддын шажан буряад үндэһэ яһатанай бүтэн бүриниие, ажабайдалые хамгаалагша, бэхижүүлэгшэ болоо һэн.
«Шажанай һургаал, арадай ажабайдалда аргагүй һайн нүлөө үзүүлнэ; дасанууд соёл болбосоролой түб болонхой, тэндэ бэшэг, уран зохёол, шажанай номнол суртал үзэгдэнэ, шэжэлэгдэнэ; эмшэ ламанар арад зондо ехэ туһа хүргэнэ» гэжэ коммунистнууд, тон аргагүйдэхэдөө, зүбшөөһэн байна.
ХХ зуун жэлэй эхиндэ буряад сэхээтэнэй болон ламанарай дунда һэргэлгэ, шэнэдхэлгын хүдэлөөн эхилһэн юм. Энэ хүдэлөөн буряад үндэһэтэнэй хүдэлөөнтэй нягта холбоотой һэн. Шэнэдхэлгын хүдэлөөнэй ударидагшань галзуут угай хори буряад цанит-хамба Агван Доржиев (1853-1938 онууд) байһан юм.
Энэ хүдэлөөн буддын сангхые шэнэдхэхэ, шажанай номнол суртал түрүүшынь, анханайнь шэнжэдэ бусаажа оруулха, шажанай ёһонуудай, һургаалнуудай гол удхыень болон журамыень һэргээн хүгжөөхэ зорилготой байгаа юм. Шэнэдхэгшэд буддын шажанай һургаалые буруу үзэгдэлнүүдһээ сэбэрлэхые, шажанай ёһо дүүргэлгые хүнгэдхэхые, шажанай гүн ухааниие, ёһо журамуудые сахихые, шажанай психологи һэргээн хүгжөөхые оролдодог һэн.
Буряад ороной буддын шажанай сэхээтэнэй, санаартанай дундаһаа олохон эрдэмтэ ламанар урган гараа. Тэдэнэр ганса Буряад орондоо бэшэ, харин бүхы монгол угсаата арадуудта, буддын шажанай дэлгэрһэн бүхы аймагуудта мэдээжэ болоһон байгаа.
Эрдэмтэй, суута ламанар тухай түүхэ, домогууд буряад арадай дунда таранхай юм. Суута ламанарай тоодо Худанай (Хэжэнгын) дасанай шэрээтэ, бэлигтэй эрдэмтэ лама Лубсан-Сандан Цыденов дамжаггүй ородог юм.
XIX зуун жэлэй һүүл багта — XX зуун жэлэй эхиндэ Буряад ороной дэбисхэр дээрэ буддын шажанай хүгжэлтэ айхабтар үндэр хэмжээндэ, амжалтада хүрөө юм. Эрдэмтэ ламанар аргагүй үндэр шатада хүрэһэн, тэдэнэй дунда ёгоозорнууд, сиддханууд, махасиддханууд байгаа. Иимэ ушарнууд ганса бэшэ дайралдадаг һэн.
Ёгоозор ламанар тухай олон түүхэ, домогууд буряад зоной дунда үргэнөөр таранхай. Хэжэнгын Лубсан-Сандан лама, Яруунын Гончог Журбаев, Хурамхаанай Соодой лама тухай иимэ домогууд арад зоной дунда таранхай юм.
Лубсан-Сандан Цыденовай ниитын болон шажанай талаар ажаябуулга ехэ эдэбхитэй, үрэжэлтэй байгаа. Ёгоозор лама Лубсан-Сандан Цыденов буддын шажанай хүгжэлтэдэ онсо үүргэ дүүргэһэн, гүнзэгы бодолтой хүн байгаа. Тэрэ 1919-1926 онуудта Хориин ведомствын дэбисхэр дээрэ болоһон теократическа хүдэлөөнэй ударидагша байһан юм.
Л.-С. Цыденовэй бүтүү, нюуса байдал — хори гаран жэл соо бисалгал дүүргэлгэ, хуулиин ёһоор байгуулагдаһан дасанһаа таһаралга, хахасалга, харюусалгатай уулзалгануудта (Россин императортай, түгэдэй хубилгаан ламатай) омогтой дорюун ябалга, граждан дайнай үедэ зоригтой алхамуудынь — эдэ булта ябадалнуудынь домогууд боложо арадай дунда таранхай юм.
Моисей Кроль замайнгаа тэмдэглэлнүүд соо буряад ламатай уулзаһан тухайгаа дэлгэрэнгыгээр мэдээсэнэ.
Цэдэнэй Сандан 1851 ондо (Түгэд-Монголой литээр XIV рабжуунай сагаагшан гахай жэлдэ) Шанаада — Хэжэнгэ тосхонһоо 2-3 модо газарта хүдөөгэй лама Балтын Цэдэнэй (Дампил, Агади) бүлэ соо түрэһэн юм.
Бага наһандаа Сандан Хэжэнгын дасанда ошожо хубараг болоһон, тэндээ хэдэн жэл ном заалгаад, Галуута-Нуурай дасанай — Хамба хүреэнэй Чойродо орожо һураад, тэрэнээ түгэсхэжэ, гэбшэ боложо гараад, дасанаа бусаһан юм. Хамбын хүреэндэ һуража байхадаа, «Хогоосон шанар» олоһон гэдэг, дээдын изагууртай хүн байһан бэзэ. Сандан багаһаа хурса, бурханай Ном ехэ оролдосотойгоор шудалжа, дүшөөд наһандаа Буряад орон соогоо (ламанарай дунда) суутай эрдэмтэ лама гэжэ алдаршаһан гэдэг. Хорёод гаран жэлдэ Ямандага бурханай тарниин бүтээл хэжэ гараһан ёгоозор гээшэ.
1970-аад онуудаар Тамчын дасанай зураашан лама байһан Данзан Дондоков, Сандан ламын тэндэ Ном үзэһэн үедэ болоһон ушарнууд тухай хөөрэһэн байна.
Тэрэ үедэ Тамчын дасанда дүтүүр уһан гарадаггүй байһан, тиимэһээ, тэндэхи ламанар дасанайнгаа хажуууда, газарһаа уһа гаргаха дуратай байгаа. Ламанар Түгэдһөө ерэһэн мэдээжэ зурхайшанһаа һураба: «Ямар хүн бидэниие уһатай болгожо шадаха гээшэб?». Түгэд зурхайшын хэлэжэ үгэһэн тэмдэгээр, энэ хүмнэй Сандан Цыденов гэжэ ламанар ойлгоо. Шэрүүн абари занһаань, уридшалан таагдадаггүй ябадалһаань боложо, тэрээндэ олон ламанар дурагүйдэдэг һэн. Сандан ламын тиимэ зантайшье һаань, Тамчын дасанай ламанар тэрэниие уһа гаргахыень гуйба. «Би уһа гаргажа шадахаб» гэжэ Сандан лама харюусаба. «Уһа гаргаха хэрэгтэшни юун хэрэгтэйб?» «Нэгэ хэды эгээл бага наһатай хубараг хүбүүд, үшөө тиихэдэ, хормойгоор дүүрэн хүсөөг саахар хэжэ үгэгты».
Сандан лама хубараг хүбүүдээр хамта нэгэ томохон үхэр шулуунай хажууда ерэбэ. Тэрэ шулуун дээрэ Сандан лама тарниин бисалгал хэжэ удаан һууха дуратай һэн. Сандан лама энэ үхэр шулуунһаа нэгэ хэды зай хэмжээд, хубараг хүбүүдтээ жэжэ шулуунуудые үхэр шулуу руу минии тархи шэдэнэбди гэжэ һанаад шэдэгты гэбэ. Хубараг хүбүүд үхэр шулуу тудаха бүхэндөө нэгэ хүсөөг саахар абаха ёһотой байгаа. Бүхы саахараа хубааһанайнь удаа, тэрэ үхэр шулуун дороһоо булаг сохижо эхилшэбэ. Энэ булагай уһан Эсэгын дайнай дүүрэтэр сохижо байгша һэн. Заримдаа, газарһаа гарахаяа болишодог, һүүлээрнь дахинаа сохижо эхилдэг байгаа...
Тамчын дасанда гэбшэ гэһэн зиндаатай болоод, Сандан лама Хэжэнгынгээ дасан бусаа һэн. Сандан лама залуу наһанһаа дасанайнгаа Номһоо гадна, ехэ эршэтэйгээр нюуса тарни узэдэг байгаа. Нюуса тарни гээшэмнэй буддын шажанай ехэ хүндэ хэһэг болоно, тиигэжэ энэ тарни үзэһэн хүн тургөөр һэргэлгын харгыда ородог юм. Сандан лама хори гаран жэлэй туршада Ямандага бурханай тарниин бутээл хэжэ гараа юм. Ямандага бурхан гээшэмнэй хара хүхэ үнгэтэй, юһэн тархитай (гол тархинь хадаа бухын болоно), гушан хоёр гартай, тэдэ гарнуудаараа шажанай элдэб гол шэнжэнүүдые баринхай, арбан зургаан хүлнүүдынь амитадые гэшхэнхэй юм. Сандан лама олон үгэгүй, хооһон хөөрэлдөөндэ дурагүй хүн байһан, тэрэ хирэ хирэ болоод лэ нюуса тарниингаа бисалгал дүүргэдэг һэн.
1896 ондо Хоёрдугаар Николай хаанай шэрээдээ һууһан баяр ёһололдо хабаадалсахаяа буряадуудай тулөөлэгшэд ошоһон юм. Тэдэ тулөөлэгшэдэй тоодо Сандан лама оролсоһон түүхэтэй. Хаан шэрээдэ һууһан баяр ёһололдо хабаадаха үедөө, Сандан лама гансаараа Николай хаанай урда үбдэг дээрээ унаагүй. Энэ түүхэ Сандан ламын нютагаархидайнь, хэжэнгынхидэйнь дунда таранхай юм. Баяр ёһололой һүүлдэ, ямар ушарһаа буряадуудай тулөөлэгшэдэй нэгэниинь хаанай урда һүгэдөөгүйб гэһэн түшэмэлнүүдэй эрилтэдэ, буряадуудай толгойлогшые ойлгуулхыень дурадхаһан байна. Сандан лама буряадуудай тулөөлэгшэдэй толгойлогшодо өөрынгөө ябадал тухай иигэжэ хэлэбэ: «Гэлэн лама һамгатай хүнэй, ондоо шажанда шүтэдэг хүнэй урда һүгэдэхэ, дохихо ёһогүй юм». Сандан ламые зарим түүхын баримтанууд соо ондоогоор харюусаа гэжэ бэшэгдэнхэй байдаг: «Шажанай Дарма Ранза хаан гүрэнэй хаанда һүгэдэдэггүй, дохидоггүй юм». Москва, Петербург хотонуудые хараһан, узэһэн, гун сэдьхэл турэһэн тухайгаа Сандан лама «Огторгойгоор ниидэнэм» гэһэн поэма соогоо бэшээ юм. Энэ поэма хоёр булэгһөө буридэнэ: «Москва» ба «Петербург». Европа шадарай хотые буряад лама ехэ гайхангяар зураглана: «Хотын байшангууд агаарта эрьелдэһэн шэнги», «Энэ хотын гэрнууд үндэр хаданууд мэтэ, дүтэ дүтэ оршоно».
Хэлэнэйнгээ талаар Сандан ламын уран зохёол ехэ хүндэ: поэтическэ жэшээнүүдэй дунда энэдхэг, тугэд, монгол литературануудай заншалта дүрсэнууд дайралдана, гүн сэдьхэл түрүүлгэ тухай тодорхойлон бэшэлгэ, буддын шажанай гүнзэгы бодомжо соо далдална гэхэдэ болоно. Уран зохёолойнгоо доро Сандан лама Намдол (тугэдөөр «Бүрин гүйсэд сулөө абанхай») гэжэ нюуса нэрэеэ бэшэнхэй юм.
Хэжэнгын дасанда Лубсан-Сандан Цыденов XIII Джа-яг рэмбүүшэ Галсан Цултим Данбий Нима гэжэ хубилгаанай (Түгэдэй Гумбум Джамба лин дасанһаа ерэһэн) шаби болоо юм. Тэрэ хубилгаан Буряад орон хоёр дахин ерэһэн: XIX зуун жэлэй һүүл багта ба XX зуун жэлэй эхиндэ.
Үргэлжэлэл һүүлдэнь хэблэгдэхэ.
Хориин ведомствын дасануудта гурба мянганһаа үлүү, тэдэнэр соо ехэ эрдэмтэй, нүлөөтэй, зоной дунда хүндэтэй ламанар байгаа.
XVI-XVII зуун жэлнүүдһээ эхилжэ, буряад арадай түүхэ буддын шажантай нягта холбоотой. Буряад арадта энэ шажан гансашье шажанай һургаал байгаагүй. Ниитын байдалда шухала нүлөө үзүүлдэг байгаа, оюун ухаанай, соёл болбосоролой хуби, хэһэг болоо.
Лубсан-Сандан Цыденов (1851-1922)
Түрүүшын буддын шажанай гүн ухаанай, монгол ба түбэд бэшэгэй, уран зохёолой, астрономи ба астрологиин, зүүн зүгэй медицинын, буддын шажанай искусствын, ном хэблэлэй уран гартаниие һургадаг эрдэмтэд ба багшанар Буряад ороной дэбисхэр дээрэ байһан дасануудта байгаа. Түрүүшын буряад сэхээтэн баһал дасануудта бии болоһон байна.
Тиимэһээ буддын шажан буряад үндэһэ яһатанай соёлой хүгжэлтэдэ, уран зохёолдо, искусствадэ ехэ нүлөө үзүүлһэн юм. Буддын шажан буряад үндэһэ яһатанай бүтэн бүриниие, ажабайдалые хамгаалагша, бэхижүүлэгшэ болоо һэн.
«Шажанай һургаал, арадай ажабайдалда аргагүй һайн нүлөө үзүүлнэ; дасанууд соёл болбосоролой түб болонхой, тэндэ бэшэг, уран зохёол, шажанай номнол суртал үзэгдэнэ, шэжэлэгдэнэ; эмшэ ламанар арад зондо ехэ туһа хүргэнэ» гэжэ коммунистнууд, тон аргагүйдэхэдөө, зүбшөөһэн байна.
ХХ зуун жэлэй эхиндэ буряад сэхээтэнэй болон ламанарай дунда һэргэлгэ, шэнэдхэлгын хүдэлөөн эхилһэн юм. Энэ хүдэлөөн буряад үндэһэтэнэй хүдэлөөнтэй нягта холбоотой һэн. Шэнэдхэлгын хүдэлөөнэй ударидагшань галзуут угай хори буряад цанит-хамба Агван Доржиев (1853-1938 онууд) байһан юм.
Энэ хүдэлөөн буддын сангхые шэнэдхэхэ, шажанай номнол суртал түрүүшынь, анханайнь шэнжэдэ бусаажа оруулха, шажанай ёһонуудай, һургаалнуудай гол удхыень болон журамыень һэргээн хүгжөөхэ зорилготой байгаа юм. Шэнэдхэгшэд буддын шажанай һургаалые буруу үзэгдэлнүүдһээ сэбэрлэхые, шажанай ёһо дүүргэлгые хүнгэдхэхые, шажанай гүн ухааниие, ёһо журамуудые сахихые, шажанай психологи һэргээн хүгжөөхые оролдодог һэн.
Буряад ороной буддын шажанай сэхээтэнэй, санаартанай дундаһаа олохон эрдэмтэ ламанар урган гараа. Тэдэнэр ганса Буряад орондоо бэшэ, харин бүхы монгол угсаата арадуудта, буддын шажанай дэлгэрһэн бүхы аймагуудта мэдээжэ болоһон байгаа.
Эрдэмтэй, суута ламанар тухай түүхэ, домогууд буряад арадай дунда таранхай юм. Суута ламанарай тоодо Худанай (Хэжэнгын) дасанай шэрээтэ, бэлигтэй эрдэмтэ лама Лубсан-Сандан Цыденов дамжаггүй ородог юм.
XIX зуун жэлэй һүүл багта — XX зуун жэлэй эхиндэ Буряад ороной дэбисхэр дээрэ буддын шажанай хүгжэлтэ айхабтар үндэр хэмжээндэ, амжалтада хүрөө юм. Эрдэмтэ ламанар аргагүй үндэр шатада хүрэһэн, тэдэнэй дунда ёгоозорнууд, сиддханууд, махасиддханууд байгаа. Иимэ ушарнууд ганса бэшэ дайралдадаг һэн.
Ёгоозор ламанар тухай олон түүхэ, домогууд буряад зоной дунда үргэнөөр таранхай. Хэжэнгын Лубсан-Сандан лама, Яруунын Гончог Журбаев, Хурамхаанай Соодой лама тухай иимэ домогууд арад зоной дунда таранхай юм.
Лубсан-Сандан Цыденовай ниитын болон шажанай талаар ажаябуулга ехэ эдэбхитэй, үрэжэлтэй байгаа. Ёгоозор лама Лубсан-Сандан Цыденов буддын шажанай хүгжэлтэдэ онсо үүргэ дүүргэһэн, гүнзэгы бодолтой хүн байгаа. Тэрэ 1919-1926 онуудта Хориин ведомствын дэбисхэр дээрэ болоһон теократическа хүдэлөөнэй ударидагша байһан юм.
Л.-С. Цыденовэй бүтүү, нюуса байдал — хори гаран жэл соо бисалгал дүүргэлгэ, хуулиин ёһоор байгуулагдаһан дасанһаа таһаралга, хахасалга, харюусалгатай уулзалгануудта (Россин императортай, түгэдэй хубилгаан ламатай) омогтой дорюун ябалга, граждан дайнай үедэ зоригтой алхамуудынь — эдэ булта ябадалнуудынь домогууд боложо арадай дунда таранхай юм.
Моисей Кроль замайнгаа тэмдэглэлнүүд соо буряад ламатай уулзаһан тухайгаа дэлгэрэнгыгээр мэдээсэнэ.
Цэдэнэй Сандан 1851 ондо (Түгэд-Монголой литээр XIV рабжуунай сагаагшан гахай жэлдэ) Шанаада — Хэжэнгэ тосхонһоо 2-3 модо газарта хүдөөгэй лама Балтын Цэдэнэй (Дампил, Агади) бүлэ соо түрэһэн юм.
Бага наһандаа Сандан Хэжэнгын дасанда ошожо хубараг болоһон, тэндээ хэдэн жэл ном заалгаад, Галуута-Нуурай дасанай — Хамба хүреэнэй Чойродо орожо һураад, тэрэнээ түгэсхэжэ, гэбшэ боложо гараад, дасанаа бусаһан юм. Хамбын хүреэндэ һуража байхадаа, «Хогоосон шанар» олоһон гэдэг, дээдын изагууртай хүн байһан бэзэ. Сандан багаһаа хурса, бурханай Ном ехэ оролдосотойгоор шудалжа, дүшөөд наһандаа Буряад орон соогоо (ламанарай дунда) суутай эрдэмтэ лама гэжэ алдаршаһан гэдэг. Хорёод гаран жэлдэ Ямандага бурханай тарниин бүтээл хэжэ гараһан ёгоозор гээшэ.
1970-аад онуудаар Тамчын дасанай зураашан лама байһан Данзан Дондоков, Сандан ламын тэндэ Ном үзэһэн үедэ болоһон ушарнууд тухай хөөрэһэн байна.
Тэрэ үедэ Тамчын дасанда дүтүүр уһан гарадаггүй байһан, тиимэһээ, тэндэхи ламанар дасанайнгаа хажуууда, газарһаа уһа гаргаха дуратай байгаа. Ламанар Түгэдһөө ерэһэн мэдээжэ зурхайшанһаа һураба: «Ямар хүн бидэниие уһатай болгожо шадаха гээшэб?». Түгэд зурхайшын хэлэжэ үгэһэн тэмдэгээр, энэ хүмнэй Сандан Цыденов гэжэ ламанар ойлгоо. Шэрүүн абари занһаань, уридшалан таагдадаггүй ябадалһаань боложо, тэрээндэ олон ламанар дурагүйдэдэг һэн. Сандан ламын тиимэ зантайшье һаань, Тамчын дасанай ламанар тэрэниие уһа гаргахыень гуйба. «Би уһа гаргажа шадахаб» гэжэ Сандан лама харюусаба. «Уһа гаргаха хэрэгтэшни юун хэрэгтэйб?» «Нэгэ хэды эгээл бага наһатай хубараг хүбүүд, үшөө тиихэдэ, хормойгоор дүүрэн хүсөөг саахар хэжэ үгэгты».
Сандан лама хубараг хүбүүдээр хамта нэгэ томохон үхэр шулуунай хажууда ерэбэ. Тэрэ шулуун дээрэ Сандан лама тарниин бисалгал хэжэ удаан һууха дуратай һэн. Сандан лама энэ үхэр шулуунһаа нэгэ хэды зай хэмжээд, хубараг хүбүүдтээ жэжэ шулуунуудые үхэр шулуу руу минии тархи шэдэнэбди гэжэ һанаад шэдэгты гэбэ. Хубараг хүбүүд үхэр шулуу тудаха бүхэндөө нэгэ хүсөөг саахар абаха ёһотой байгаа. Бүхы саахараа хубааһанайнь удаа, тэрэ үхэр шулуун дороһоо булаг сохижо эхилшэбэ. Энэ булагай уһан Эсэгын дайнай дүүрэтэр сохижо байгша һэн. Заримдаа, газарһаа гарахаяа болишодог, һүүлээрнь дахинаа сохижо эхилдэг байгаа...
Тамчын дасанда гэбшэ гэһэн зиндаатай болоод, Сандан лама Хэжэнгынгээ дасан бусаа һэн. Сандан лама залуу наһанһаа дасанайнгаа Номһоо гадна, ехэ эршэтэйгээр нюуса тарни узэдэг байгаа. Нюуса тарни гээшэмнэй буддын шажанай ехэ хүндэ хэһэг болоно, тиигэжэ энэ тарни үзэһэн хүн тургөөр һэргэлгын харгыда ородог юм. Сандан лама хори гаран жэлэй туршада Ямандага бурханай тарниин бутээл хэжэ гараа юм. Ямандага бурхан гээшэмнэй хара хүхэ үнгэтэй, юһэн тархитай (гол тархинь хадаа бухын болоно), гушан хоёр гартай, тэдэ гарнуудаараа шажанай элдэб гол шэнжэнүүдые баринхай, арбан зургаан хүлнүүдынь амитадые гэшхэнхэй юм. Сандан лама олон үгэгүй, хооһон хөөрэлдөөндэ дурагүй хүн байһан, тэрэ хирэ хирэ болоод лэ нюуса тарниингаа бисалгал дүүргэдэг һэн.
1896 ондо Хоёрдугаар Николай хаанай шэрээдээ һууһан баяр ёһололдо хабаадалсахаяа буряадуудай тулөөлэгшэд ошоһон юм. Тэдэ тулөөлэгшэдэй тоодо Сандан лама оролсоһон түүхэтэй. Хаан шэрээдэ һууһан баяр ёһололдо хабаадаха үедөө, Сандан лама гансаараа Николай хаанай урда үбдэг дээрээ унаагүй. Энэ түүхэ Сандан ламын нютагаархидайнь, хэжэнгынхидэйнь дунда таранхай юм. Баяр ёһололой һүүлдэ, ямар ушарһаа буряадуудай тулөөлэгшэдэй нэгэниинь хаанай урда һүгэдөөгүйб гэһэн түшэмэлнүүдэй эрилтэдэ, буряадуудай толгойлогшые ойлгуулхыень дурадхаһан байна. Сандан лама буряадуудай тулөөлэгшэдэй толгойлогшодо өөрынгөө ябадал тухай иигэжэ хэлэбэ: «Гэлэн лама һамгатай хүнэй, ондоо шажанда шүтэдэг хүнэй урда һүгэдэхэ, дохихо ёһогүй юм». Сандан ламые зарим түүхын баримтанууд соо ондоогоор харюусаа гэжэ бэшэгдэнхэй байдаг: «Шажанай Дарма Ранза хаан гүрэнэй хаанда һүгэдэдэггүй, дохидоггүй юм». Москва, Петербург хотонуудые хараһан, узэһэн, гун сэдьхэл турэһэн тухайгаа Сандан лама «Огторгойгоор ниидэнэм» гэһэн поэма соогоо бэшээ юм. Энэ поэма хоёр булэгһөө буридэнэ: «Москва» ба «Петербург». Европа шадарай хотые буряад лама ехэ гайхангяар зураглана: «Хотын байшангууд агаарта эрьелдэһэн шэнги», «Энэ хотын гэрнууд үндэр хаданууд мэтэ, дүтэ дүтэ оршоно».
Хэлэнэйнгээ талаар Сандан ламын уран зохёол ехэ хүндэ: поэтическэ жэшээнүүдэй дунда энэдхэг, тугэд, монгол литературануудай заншалта дүрсэнууд дайралдана, гүн сэдьхэл түрүүлгэ тухай тодорхойлон бэшэлгэ, буддын шажанай гүнзэгы бодомжо соо далдална гэхэдэ болоно. Уран зохёолойнгоо доро Сандан лама Намдол (тугэдөөр «Бүрин гүйсэд сулөө абанхай») гэжэ нюуса нэрэеэ бэшэнхэй юм.
Хэжэнгын дасанда Лубсан-Сандан Цыденов XIII Джа-яг рэмбүүшэ Галсан Цултим Данбий Нима гэжэ хубилгаанай (Түгэдэй Гумбум Джамба лин дасанһаа ерэһэн) шаби болоо юм. Тэрэ хубилгаан Буряад орон хоёр дахин ерэһэн: XIX зуун жэлэй һүүл багта ба XX зуун жэлэй эхиндэ.
Үргэлжэлэл һүүлдэнь хэблэгдэхэ.