Эрдэни-Хайбзан Галшиев – Мархаанзайн дооромбо

    Буряадай уран зохёолой хубисхалай урдахи элитэ хүшөөнүүдэй нэгэн болохо “Бэлигүүн толи” болбол Энэдхэгэй заншалта сан субашид, һургаалай мэргэн бодол элсүүлһэн богонихон, дүрбэлжэн мүртэй уран шүлэгүүд болоно. Тус ном монголоор хэлэгдэбэл, “Хойр йосон-у абаху огуруху-йи үгүлэгчи билиг-үн толи хэмэг-дэхү” гэгдэнэ. Харин ородоор,“Зерцало мудрости, разъясняющее принимаемое и отвергаемое по двум законам” гэгдэхэдээ, сэдьхэлэй байгууламжын шажанай ба олониитын хоёр хуули хараада абтана. Тус зохёол түрүүн монголоор бэшэгдээд, һүүлдэнь түбэд хэлэн дээрэ оршуулагдаа. Энэ номой зохёолшонь Худанай дасанай дооромбо лама Эрдэни-Хайбзан Галшиев болоно. Номой уйгаржан-монгол удхынь заһабарилагша дооромбын шабинь болохо Чойдаг Ванчиков юм.

    Эрдэни-Хайбзан лама Хориин талын Ород нютагай Хасууртай гэжэ газарта 1855 ондо түрэжэ, тэрэ үеынгөө бишыхан хүбүүдтэл бага наһандаа Худанай дасанда хубарагаар ороһон. Тэрэ бэеын тамираар хүдэр, хүсэтэй, ном сударта һүбэлгэн, дасанда байһан хэдэн жэл соогоо будын шажанай гол ойлгосонуудые һонор батаар хадуужа абаа. Тиин хори наһа хүсөөгүй байхадаа, үнинэй ошохоёо тэгүүлдэг байһан Түбэд ороной Һаса Жуу тээшэ һайса бэлэдхэл хэжэ, зоноор хамтараад ябашоо һэн. Тэндэ Брайбун дасанай Гоман хиидтэ цанид шойро, хажуугаарнь ондоо хэдэн эрдэм шудалжа ябахадаа, онсо шанга унзад хоолойгоороо, хурса бэлигээрээ суурхажа ябаһан. 1897 ондо Түбэдэй гол дасанда шанга туршалга-дамжаа гаран, дооромбын зиндаада хүртэһэн. Тиихэ үедэ буряадай дасангуудта габжаһаа дээшэ гарадаггүй байһан саг. Буряадай АССР-эй гүрэнэй архивта Галшиевай намтарта хабаатай нэгэ хэды дансанууд бии. Худанай дасанай ламанарай тоодо “Гэлэн Эрдэни-Хайбзын Галшиев, түрэһөөр 42 наһатай, алба татабариин. 1897 оной июниин 24-дэ хубарагаар оробо. Бандида Хамба Ламын 1897 оной декабриин 31-нэй §22 тогтоолоор банди нэрэдэ хүртэбэ. Забайкалиин сэрэгэй губернаторай 1898 оной майн 31 тогтоолоор гэлэн нэрэдэ хүртэбэ” гэгдээ. Тус дансын мэдээгээр Галшиевай түрэһэн он, һара үдэрһөөнь эхилээд, хэзээ Түбэдһөө ерээб гэжэ хэлэхэ болонобди. Үбгэдэй хөөрөөнһөө арбан гаран жэлдэ Түбэдтэ һураа гэбэл, он жэлынь тааранагүй, тиимэһээ эдир залуугаар ошоһон байгаа һаа, бэшэ ламанартал (Мархаа дооромбо 20 жэлдэ) сохом 20-ёод тойрон жэлдэ ябаа бэзэ. Харин юундэ аяар 42-той байһан аад, хубараг гэгдээб гэхэдэ, тиихэ сагта ямаршье дасанда лама гадаа талаһаа ерэбэл, наһанай, зиндаагай илгаагүй хубарагаар ородог байгаа. Тиимэһээ дооромбо зэргэтэй Түбэд оронһоо ерэмсээрээ, 1897 ондо Худанайнгаа дасанда һөөргөө бусажа, тэрэ үеын гуримаар хубараг гээд тоологдоо бшуу.

    Мархаанзайн дооромбын Түбэд руу ябахадаа, Һасын нэгэ дасанай хуралай үедэ 800 ламанартай зэргэ уншажа байхадань, барас бүдүүн хоолойнь илгаран хүнхинэжэ, дасанай сонхын шэлнүүд шэнхинэжэ, сүгсэ соохи уһан салгидажа байдаг һэн гэхэ. Тиихэдэнь түбэд ламанар гансахан буряад ламын өөһэдыень булин уншажа байхадань, хоролхон хардажа, тэрэниие досоогоо хии альбан орууланхай, толгойн саазада хүртөөе гэжэ шиидхэбэ. Тиин тэрэнэй саазын үдэр гаргагдаба. Галшиев багшадаа хандажа: “Яаха ёһотой гээшэбиб?” - гэжэ асуухадань, - “Нютагайнгаа сабдагые дууда,”- гэжэ заажа үгэбэ. Данзан-Хайбзан Шалсаана баабайгаа дурдажа, үдэр һүнигүй зальбарба. Саазалхаяа добжоон дээрэ Галшиевые гаргаад байтарнь, гэнтэ хада уулын тухай айхабтар томо, дэлһэ һүүлээ хиисхүүлһэн хүлэгтэй, буряад дэгэлтэй үбгэн баатар буурал сагаан һахалаа хиисхүүлэн, номо һаадагаа тэдээн тээшэ һүртэйгөөр дэлижэ байба. Энэ бол буряадай ехэ сабдаг Шалсаана Буурал баабай өөрөө ерэжэ, нютагайнгаа хүбүүе абарба ха юм. Тиин Мархаанзайн дооромбо нютагаа бусаха замдаа Лавран хиидэй эрдэмтэ ламанараар уулзажа, гурбан үдэрэй туршада дагсал хаялсахадань, тэдэнь тэрэниие яашье диилэжэ шадабагүй. Тиихэдэнь шэрээтэ ламань иигэжэ хэлэбэ: “Бидэ энэ ламые илахагүйбди. Тэрэ ном судар эрхимээр шудалхаһаа гадна, түрэлхиин гүн сэсэн, хурса мэргэн ухаатай байна". Энээн тушаа эрдэмтэ лама Зерваин гэгшэ Сүүгэл дасанай ламанарта хөөрэһэн байжа, Сүүгэл дасанай ламанар энэ ушараар ехэтэ һонирхожо, заатагүй Мархаанзайн дооромбые дасанаа урия, тэрээнтэй будын шажанай суртаалай удхаар шойро хаялсая гэлдэбэ. Тэрэ үедэ Сүүгэл дасан бол буряадай ламын шажантанай урдаа хараха цанид шойрын һургуулитай, эрдэмтэ ламанараараа нилээд суутай байһан юм. Мархаанзайн дооромбо Түбэд оронһоо бусаха замдаа тоогүй олон уршагта дайралдабашье, эрдэм номойнгоо хүсөөр гарасалдажа, хажуудахи нүхэдөө абаралсажа ябаһан тухайнь элдэб домогууд арадай дунда дэлгэрэнхэй.

    Мархаанзайн дооромбо хизааргүй ехэ эрдэмтэй байбашье, бэеэ дээгүүр абадаггүй, үлүү үгэгүй, даруу түбшэн зантай байһан. Худанайнгаа дасан ерээд байхадаа, Галшиев дооромбо тон үсөөхэн, эгээлэй бараатай бишыхан гэртэ байдаг һэн. Бурханииньшье ехэ бэшэ байгаа. Тэрэ хара зоной элдэб хэрэгээр орожо ерэхэдэ, ёһорхуу зан гаргангүй, “заа, заа, һуу наашаа”гэжэ урижа байгша һэн ха. Мүн хүдөө гаража, энэ-тэрэ ёһолол бүтээжэ ходо ябадаггүй, хаа-яал дасанһаа гараха. Гэхэ зуура тэрэ бэеын шанга шадалтай байхаһаа гадна доторой айхабтар ехэ хүсэтэй, ерээдүйн юумэ хэлэхэ, газарһаа хобхорон ниидэхэ, бэеэ хүнэй нюдэндэ харагдашагүй болгожо шадаха, хогоосон шанар гээшые ойлгонхой, дээдын эрдэм түгэсэһэн лама һэн. Зүгөөр эдэ бүгэдэ шадабарияа зондо һайрхажа, зорюута харуулдаггүй, сэдьхэл бодолоор дээшэлэлгые тантрын хүсэнһөө үлүүгээр сэгнэжэ ябаа. Эрдэни-Хайбзан Галшиев будын шажанай номой удха руу бүримүһэн оронги, цанид ламанарай боро хатуужалтай байдалые жэшээдэ барин ажаһууһан. Тиимэһээ тэрэ өөрынгөө тон эрилтэ багатай байдалаар арад зондоо дуратай байһанаа, хамаг хүнүүдэй адли тэгшээр, зөөри зөөшэ, баян үгытэй, ноён нохойн илгаагүйгөөр бэе бэедээ хандажа, хүндэлжэ байхын жэшээ харуулжа байгаа гээшэл. Энээн тушаа тэрэ зохёолнууд соогоо нэгэнтэ бэшэ һануулан дабтана ха юм. Юрын зоной харахада, тэрэ ехэ лама гэжэ һанахаар бэшээр, яла салагүй, даруу байхадань,тэдэндэ гайхалтайшье байдаг һэн. Теэд тэрэнэй ажабайдал ёһотой гүнзгыгөөр будын шажанай гүн удха шудалһан цанид ламанарай үдэрһөө үдэртэ сахижа ябаһан ажамидарал бэлэй. Мэдээжэ эрдэмтэн Алексей Матвеевич Позднеев будын шажан, ламанарай һуудал байдал шэнжэлхэдээ, дасандаа байжа, элдэб харюусалгатай ябадаг, олониитын хэрэгүүдтэ оролсожо, зоной хэрэг бүтээжэ, хурал ном хуража байдаг ламанарһаа тад ондоо, хэзээдэшье үсөөхэн тоотой байдаг “цанид аймагай” ламанарай оршолон дэлхэйн үйлэ хэрэгүүдһээ холодожо, бүхы сагаа, һанаа сэдьхэлээ шажанайнгаа эрдэмдэ зорюулжа байһан тухайнь тэмдэглэһэн.

    Буряад арадтаа олдошогүй сэнтэй энжэ “Бэлигүүн толи” субашид бэлэглэһэн Мархаанзайн дооромбын нэрэ солонь мартагдашагүй үндэр. Хори буряадуудай дунда тэрэ “Хайбзан дооромбо”, “Мархаанзайн дооромбо” гэжэ нэршэһэн. Зохёолойнгоо һүүл багаар тэрэ өөрыгөө “уншажа һураһан тоти рабжамба Нагдбанг Лэгсбшад” гэжэ нэрлэнэ, тэрэнь зохёолшын ара нэрэ байгаа. Архивта олдоһон Худанай дасанай шэрээтын Бандида Хамба Ламада (Этигэлов) дамжуулһан мэдүүлгэ соо: “манай дасанай лама Хайбзан Галшиев үбшэнэй шалтагаанаар өөрынгөө уялга дүүргэхэ аргагүй болоһонойхи, тэрэниие ламын уялгаһаа сүлөөлхые гуйна” гэгдэнхэй. Эндэ тэрэниие цанид ламын, дасанай гэлэн ламанарай хүтэлэгшын уялгаһаа сүлөөлхэ тухай хэлэгдэнэ ха. Нүгөө дансада 1915 оной июниин 27-ной Худанай дасанай шэрээтын үнэмшэлгэ дээрэ “манай дасанай гэлэн лама Хайбзан Галшиев энэ жэлэй июниин 26-да наһанһаа нүгшөө” гэгдэнэ. Тиигэжэ бултанда хүндэтэй Мархаанзайн дооромбо нэгэ рабжуун – 60 наһа наһалжа тагаалал болоһон байна.

    “Бэлигүүн толи” номһоо гадна Галшиев цанид шойрын эрдэмээр шэнжэлгэ, тайлбаринуудые бэшэһэн гэжэ хэлсэдэг. Сан субашид зохёолой маяг түбэд, монгол ламанар үргэнөөр хэрэглэдэг байһан. Сакьяа бандида Гунгаажалцан һургаалай субашид ном зохёожо ябаһан. Эрдэни-Хайбзан Галшиев тэрэниие урдаа барижа, “Сакьяа багшын гашайгаар ба бусад шастирнуудай жэшээгээр суглуулан бэшэбэб” гээ: “Шастирнуудай хойноһоо дагажа, али шадахаараа үгүүлэһүү”. Үнэхөөрөө, хоёр зохёолшод адляар 4 мүрнүүдтэй шүлэгүүдые тааруулна. Нагарджунын “Рашияанай дуһал” соохи 90 шүлэгүүдынь 2-2 мүрнүүдтэй.

    “Бэлигүүн толи” урдахи зохёолнуудһаа шүлэгүүдэйнгээ тоогоор, удхынгаа талаар үлүү баян, табигдаһан асуудалнуудай һубарилаар өөрсэ шэнжэтэй байна. Гол онсолигынь гэбэл, “Бэлигүүн толиин” удхань буряад зоной байдал һуудалтай нягта холбоотой байһан гэхээр. Тиимэһээ тэрэ ёһотой буряад арадай жэнхэни уран зохёол болоно бшуу.

    Агууехэ дооромбо лама Эрдэни-Хайбзан Галшиевта нэн түрүүн нютагайнь зон омогорхол, талархалаа мэдүүлэн, нангин дурасхаалынь мүнхэлхэеэ оролдоно. “Бэлигүүн толи” судар ород-буряад, үшөө монгол бэшэлгэтэйгээр хэблэгдэжэ, буряад арадай энжэ баялиг болонхой. Тоонто Ород нютагтань Мархаанзайн дооромбын 140 жэлэй ойн баяртай дашарамдуулан, эндэһээ гарбалтай Сультимов Доржо Норбосампилович гэжэ мэдээжэ зүжэгшэн, уран зохёолшын эдэбхи үүсхэлээр, арад олоной дэмжэлгээр “Даши Гоман” субарга баригдаа. Галшиевай өөрынь ябажа шэнжэлһэн нютагайнь аршаан Ородой аршаан гэгдэжэ, зоной бэеэ аргалдаг дуратай газарынь болонхой. Эрдэмтэ ламын өөрөө ябажа, тус аршааниие ямар үбшэндэ таарахаб, ямар бодосуудтайб, шанартайб гэжэ тон өөртэнь мэдээжэ онсо аргаар анхан сагта элирүүлһэниинь, мүнөө болоходо, тон зүбөөр шэнжэлгэ хэһэн байгаа гэжэ онсолхоор. Тус аршаанай рамнайда Галшиев дооромботой хамта жараад ламанар уншалга бүтээжэ, ойн соорхойдо багтахаар бэшэ гэхээр зон сугларһан гэхэ. Мүн Ород тосхондо Мархаанзайн дооромбодо зорюулһан музей һаяар нээгдэхэеэ бэлэн байна. Хэжэнгэдэ дооромбын нэрэтэ обоо түхеэрэгдэнхэй. 



    Буянаа бусадта зорюулаа һаа,

    Өөрөө гэмтүүжэб гэжэ бү һэжэглэ.

    Хизагаарлашагүй амитанай туһада зорюулаа һаа,

    Хизагаар үгы улам арьбажаха”.