Буряадай будын шажанай соёл урлал XIX зуунжэлэй адагһаа XX зуунжэлэй эхин багаар хүгжэлтынгөө тон үндэр шатые үзэһэн юм гэхээр. Галаб сагһаа дамжан ерэжэ, заншалта болоһон гурим дүримүүдтэй будын шажанай соёл урлал өөрынгөө түүхэдэ бурхадай хэб хэмжээ, тааралдал, нарин тоололгото гол дүримөө алдангүй байбашье, үе-үеын урлагша бүхэн өөрын хараа бодол, һанамжа, шадабарияа бүтээл соогоо үлөөһэн лэ бэзэ.
Будын шажанай агууехэ урлаг бүтээлшэдэй нэгэн, олон шадабарита уран дархан, будын шажанай гүн ухаатан, Янгаажан дасанай габжа лама Санжи-Цыбиг Цыбиков 1877 ондо Ошор-Булаг нютагта түрэһэн юм. Тэрэ бүри балшар наһанһаа шабараар дүрсэхэнүүдые хээд, дээгүүр табижа хатаадаг һэн ха. Нэгэтэшье гар һула һуухагүй, заатагүй юушьеб урлажа, заб сүлөөгүй ходо ябаха. Хүбүүхэн эжыдээ “би лама болохоб” гэдэг байжа, удангүй Янгаажан дасанда хубарагаар үгтэһэн юм. Эдир хубараг будын шажанай эхин шатын эрдэмтэй ханалгатай танилсажа, улам саашаа һургуулияа дээшэлүүлжэ ябаа. Хорёод наһандаа гэбшэ гаража, цанид шойрын гүн ухаанай хэшээлнүүдые тогтоон абажа, буряад дасангуудта дэбжэжэ боломоор эгээл үндэр шата болохо габжын зиндаада хүртэһэн. Санжи-Цыбигэй будын шажанай эрдэм оложо ябаха хаһада Оронго нютагай дээдэ түрэлтэ лама Даша-Доржо Этигэлов тон ехэ нүлөө үзүүлһэн байна. Тэрэ цанид һургуулидань Гол багшань боложо, удха түгэлдэр хэшээлээ түхээн, шабиингаа ухаан бодолынь, эрдэм мэдэсынь үндэрлүүлэн, хүн шанартань боди сэдьхэлэй толо түхөөжэ шадаа юм.
Агууехэ багша ламаһаа гүн шойрын гүнзэгы эрдэм энжэлэн тогтооһон ушарынь, саашанхи ажабайдалайнь һара наран боложо, бүхы наһанайнь харгы зам гэрэлтүүлжэ байгаа. Санжи-Цыбиг будын шажанай урлал соёлдо анханай һэдэбтэй байжа, будын шажанай уран бүтээлшэ болохо гэһэн дээдын заяагаа бэелүүлжэ эхилээ һэн. Тэрэнэй түрэлхиин бэлиг, дасанда олоһон гүн ухаанай эрдэм мэдэсэ, будын шажанай урлалай ёһо гурим гүнзэгыгөөр шудалалга гэхэ мэтэ хамтаран, элитэ уран зураашые онсо һуурида табижа, Багша гэгдэхэ дүүрэн эрхэтэй болгоһон байна. Мүн тэрэнэй эмхидхэхы, ударидахы бэлигтэй байһан ушараар, бии үгы урашуул хажуугаарнь обооролдон, тойрон байдаг һэн. Тиин тэрэ будын шажанай урлалай онсо һургуули байгуулжа, ойронь сугларһан шабинараа бурхадай нангин дүрэнүүдые зураха, бүтээхэ заншалтай, урлалгын аргануудтай танилсуулжа эхилһэн. Санжи-Цыбиг Цыбиковэй нэрэ солонь шабинарайнь дунда тон хүндэтэй боложо, тэрэнэй урлал тухай үльгэр домогуудые хэлсэжэ эхилээ һэн гэдэг.
Будын шажанай гуримаар бурхадые зураха, бүтээхэ гээшэ юрын хэрэг бэшэ, өөрын онсо, саадын удхатай, номой ёһололгүйгөөр эрхилэгдэхэгүй, дээдын багшанарһаа дамжуулга, лүн абангүйгөөр, өөрын зоргоор, илангаяа хара хүн бурхан зураха ёһогүй һэн. Бурхан зурааша ба барималша нэн түрүүн лама байха жэшээтэй, лама байхаһаа гадна, онсо ёһолол гаража, бүтээхэеэ байһан бурхандаа зорюулһан даяан бисалгал үйлэдэхэ ушартай. Санжи-Цыбиг Цыбиков ямар нэгэн бурханай баримал ба зурамал дүрэ бүтээхын урда тээ, заатагүй тус бурханаа һайнаар шэнжэжэ, дүтөөр ойлгохын тула, гүнзэгы бүтээлдэ орожо, бисалгал үүдхэдэг байһан. Уран бүтээлгэ бол гурбан тэнсүүлгын эрилтэтэй: урлагшын бэеэ арюудхалга, бүтээхэ бурханайнгаа дүрые һанаан бодол соогоо бүрилдүүлэн, сэдьхэлдээ шэнгээлгэ ба тус дүрые бодотоор зуража, барижа байгуулга болоно. Будын шажанай заншалта урлал зарсан тогтошонхой зүйл бэшэ, уран зураашын өөрынгөө ямаршьеб шэнэ зүйлнүүдые, һонин нээлтэнүүдые оруулжа боломоор байдаг юм.
Санжи-Цыбиг Цыбиков өөрынгөө бүтээһэн бурхадта хүмүүни дүрсэ олгожо, будын шажанай заншалта арюун һайханай, боди сэдьхэлэй, гүн ухаанай хамталагдаһан ойлгосодо өөрынгөө хараа бодол, түрэлхи арадайнгаа элитэ шэнжэнүүдые оруулхаяа оролдожо ябаа. Тэрэ шабинарые бэдэрхэдээ, тэдэнэй бэлиг шадабарииень, ажалша шударгыень, багшын эрилтые хэр зэргээр хангажа шадаха байһыень элирүүлэн, өөрынгөө шабида шэлэжэ абадаг һэн ха. Тиин шэлэн абаһан шабинартаа бурхан зуралгын ба бурхадай дүрын олон янзын, дээдэ, дунда, доодо гэһэн анги бүриин хэмжээнүүдтэй, Калачакра ба Самвара тантрын, эртэ урдын энэдхэг сударнуудай удхаар дамжан ерэһэн орёо гэгшын тоололгонуудтай, тобшо зурагуудтай танилсуулгын хэшээлнүүдые заажа эхилэгшэ бэлэй. Тиин теориин талаар ойлгуулгын хүдэлмэри ябуулхаһаа гадна эдлэлээ бүтээхэ модон, шабар гэхэ мэтэ зүйлнүүдээр урлалгын оньһон аргада һургадаг һэн. Өөрөө багшань ехэнхидээ модоор хүдэлдэг, илангаяа хуша модо шэлэжэ, тэрэнэй янзалан урлалгада тон зохисотой байһынь ойлгоо. Мүн папье-маше хэрэглэхэдээ, дабхасаһан орёо хүндэ арга зүйл элсүүлэн хүдэлдэг һэн. Түрүүн модоор дүрсэ хэгдэжэ, дээрэһээнь бүдөөр няагдаха, үшөө дээрэһээнь ургамалай сабуутай жэжэлһэн саарһа холижо дабхарлаха. Һүүлдэнь баримал дүрсэеэ үбһэ ногооной үндэһэ бусалгажа холиһон сабуутай шабараар жэлэхэдэнь, тус арга урлагшада жэжэ хуби зүйлнүүдыень наряар тодоруулан гаргахадань зохисотой байгаа. Заримдаа нэгэ бүтээлдэ элдэб эд хэрэгсэл, онол арганууд гансата хэрэглэгдэхэ аргатай һэн. Жэшээнь, модон баримал дүрсын гоёолто, зүүдхэл гэхэ мэтэ хубинуудтань шабар соо шохой (мел), жэжэ элһэ, модоной үйрхэй худхагдажа, харин бүри нарин зүйлнүүдтэнь шэрдэнхэй нимгэн гэхэ гү, али сагаан түмэр, хэб сохиһон зэд ба мүнгэн түмэрэй үртэһэнүүд хэрэглэдэхэ байгаа.
Уран бүтээлшын ажалай тон урагшатай үень 1910-1920 онуудаар байһан гэхээр. Тэрэ урлалайнгаа болбосоролой талаар үндэр шатада хүрэжэ, ялас гэмэ бэлигтэй барималшан гэгдэжэ, байгуулһан һургуулинь холо саагуур суурхажа эхилэнхэй һэн. Багшын урдаа хараха шабинарайнь тоодо Галдан Ленхобоев, аха дүү Даша ба Мүнхэ Санжиевууд, Жимба Жамбаин, Даба Жамсаранов гэгшэд орожо, мүн Янгаажан, Харгана, Дээдэ ба Доодо Оронгын, бэшэшье буряад нютагуудай модошо дархад байһан гээшэ. Һургуулидань хамта дээрээ гушаад шабинар тоологдожо байгаа. Ямар нэгэн томо захилай ерэхэдэ, мантан хэмжүүрэй хүрэгүүдые хэхэ болоходоо, бүхы һургууляараа ажалладаг байһан. Урлагшын гол бүтээлынь гэбэл, Янгаажан дасанай дуган бүридэнь тахигдажа байһан бурхадай баримал дүрэнүүд һэн. Тиихэдэ Янгаажан дасанда 9 дуган тоологдожо байгаа: Чойра, Деваажин, Дара Эхын, Дуйнхор, Мамба, Майдариин, Жүд, Гүнриг ба юһэдэхинь – гурбан дабхар шулуун Согчен дуган. Тон мэдээжэ хүдэлмэриинь нэгэн – айхабтар томо, 80 тохойн хэмжүүртэй Майдари бурхан. Тэрэнэй дүрэ бүтээхын тула Ивалгын арын ойһоо хорин тэргээр тайража бэлдэһэн хуша модон асарагдаа бэлэй. Тус хүрэг бүтээлгэндэ бүхы һургуулинь бултааран хүдэлжэ, 16 метр үндэртэй асари томо, һайхан шэнжэтэй бурхан бүтээжэ шадаа һэн. Багшань өөрөө хамаг хэмжээнэйнь тоололго нарин гэгшээр бодожо гаргаһан, нэгэтэ ажаллажа байтараа, дороһоо өөдөө харан гэһээнь дээгүүр байһан нэгэ хубинь буруу хэгдээтэй гэжэ ойлгоходоо, дары тэрэ хубиинь тайража абаад, шэнээр хэжэ хонооһыень, саб һууһан гэхэ. Тус туйлай үндэр Майдари бурханиие гэрэл зураг дээрэнь харахада, тэрэнэй толгойнь сүмынгөө аяар гурбадахи дабхарта байха юм.
Санжи-Цыбиг Цыбиков ганса Янгаажан дасанда бэшэ, мүн Тамчын дасанда Деваажинай аргагүй һайхан оршом зохёожо байгууланхай. Мүн тэрэнэй ударидалга доро үндэһэн буряадай дэбисхэр дээрэхи олон дасангууд баригдаһан. Уран бүтээлшын һургууляархин Монгол орондошье ошожо, дасангуудай барилгада хабаадажа байһан. Ород дэрээвэнгүүдһээшье уряал буужа, гэрнүүдые бариха саг бологшо һэн. Хаанашье ажал хэжэ байхадаа, ёһото урашуул байһанаа мартангүй, ямаршье барилгые сэбэр наряар, уран гараар бүтээхэеэ оролдохо тухай шабинартаа ойлгуулжа, эрилтэ табижа ябаа. Гэхэ зуура, шажанай урлалай заншалта шугам барибашье, тон үлүүсэ дулдыдангүй, өөрын хараатай, дурадхаха бодол, өөрын онол арга бэдэрэн оложо байхыень шабинартаа заадаг һэн. Багша өөрөө алдар соло, баялиг зөөри гээшэдэ нэгэтэшье обтоогүй, тэрэнэй бүхы һанаан, хүсэлынь гансал урлал бүтээлдээ зорюулагдажа байһан. Тэрэ һуудал байдалай талаар эрилтэгүй, эдихэ, ууха юумэн, эд хогшол мэтэдэ огто анхаралгүй, үндэр туранхай бэедээ даяанша ламанарай хатуужал шэнгээнхэй гэхээр һэн. Түрэлхидтэнь хадагалагдажа байһан гэрэл зураг дээрэ Янгаажан дасанай ламанараар сугтаа ороһон дүрыень анхаран харахада, гунигтайшаг харасань һайхан сэдьхэлэйнь толоор гэрэлтэн, илангаяа утанууд хургануудтай, нарин сарбуутай гарнуудынь уран бүтээлшын гарнууд гээд тодо элирхэйлнэ.
1930 онһоо эхилээд, хамалган соогуур элдэб музейнүүдтэ тараагдажа, бүтэн үлэһэн Санжи-Цыбиг Цыбиковэй ба тэрэнэй шабинарай бүтээһэн шажанай уран бүтээлнүүд зоной хараада гаргагдажа эхилээ һэн. 1980-аад онуудаар Бандида Хамба Лама Жимбэ Эрдынеевэй зууршалгаар мандалын баримал дүрсэнүүдынь гурбан жэлэй туршада Эрмитажэй шэнэлэн һэльбэгшээр заһабарида орожо, гэрэл зурагуудайнь суглуулбари – фотоальбом хэблэгдэн гараһан. 1970 ондо шажанай элитэ уран барималшын бүтээлнүүд Сири, Япони, Франци, Испани мэтэ хари гүрэнүүдэй үзэсхэлэнгүүд дээрэ табигдажа, олоной һонирхол татаһан гээшэ. 1998 ондо Хангаловай нэрэмжэтэ Буряадай түүхын музейн үзэсхэлэндэ мүн табигдаа. Эндэ Гүнригэй 25 бурхадай баримал дүрэнүүд, гурбан ута наһанай: Сагаан Дара Эхэ, Аюша ба Зүгдэр Намжилмаа бурхадай хүрэгүүд табигдаһан. Эндэ илангаяа Аюша бурханай дүрэ урлагшын үндэр шатада гараһан бэлиг шадабари харуулаа: бурханай амарлингы, нигүүлэсхы сэдьхэлээр толорһон шарайнь, гүнзэгы бодол элсүүлһэн анхарал дүүрэн харасань бурханай боди мүр даган ябахын уряал мэтэ харагдаа. Энэ мэтэ тоогүй олон бурхадай дүрэнүүдые урлажа ябахадаа, Санжи-Цыбиг уран бүтээлшэ лама сэдьхэлэйнгээ үндэрлигые, бодолойнгоо ниидэлгые, Этигэл номойнгоо гүнзэгые тэдэ нангин хүшөөнүүдтээ шэнгээжэ шадаа. Барималша бурхадайнгаа хүрэгүүдые бүтээхэдээ, гүнзэгы бисалгал үйлэдэжэ, эдэ бурхадайнгаа дүрэнүүдтэ өөрынгөө дүрбэн тэгшэ хүмүүн шанарые, дээрэһээ үгтэһэн бэлигээ сүм тунаанхай гэжэ хэлэхээр.
Санжи-Цыбиг Цыбиковэй намтарта 30-аад онуудай һүйдхэлтэ үе саг гашуудалта нүлөө үзүүлээ. Дасанайнгаа хаагдахада, тэрэ Ошор-Булагаа бусажа, “Улаан Туяа” гэһэн хамтын ажахыда модошо, түмэршэ дарханай үүргэ дүүргэжэ ябаа. Бурхадые урлагша энэ-тэрэ байдал һуудалай эд хэрэгсэлнүүдые дархалжа, һомон зүблэлэй, Хизаар шэнжэлгын музейн зүгһөө ороһон захилнууд дээрэ хүдэлдэг һэн. Тус музейдэ Санжи-Цыбиг урлагшын хэһэн В.И.Ленинэй, генерал-губернаторай, ноёной, хотын даргын гэхэ мэтын зоной хүрэгүүд байдаг. 1931 ондо Дээдэ-Үдэ хотын сагаан түрмэдэ тэрэ абаашагдажа, тэндэ нэгэ һарын туршада хэдэн ламанартай сугтаа һуугаа. Санжи-Цыбиг лама анханай олон үгэгүй аад, камера соогоо хэнтэйшье харилсадаггүй, дамжуулагдаһан эдеэ уһанһаа арсадаг һэн. Үдэр бүри сугтаа байһан ламанарыень буудан алажа, нэгэтэ ори гансаараа үлэшэбэ. Тэрэниие мүн саазалха ёһотой аад, теэд юундэшьеб документнь олдохоёо болишобо. Тиихэдэнь түрмын ноёд тэрэниие табиха баатай болоо һэн. 1934 ондо түрмэһөө табигдаһанай удаа, үнишье болонгүй, тагаалал болоһон байна.
Санжи-Цыбиг Цыбиковэй бүхы наһан соогоо урлаһан гайхамшаг бүтээлнүүдынь тэрэнэй үндэр шадабари, бэлигэйнь онсо тэмдэг элсүүлэн, урлалайнгаа талаар ганса буряадай будын шажанай бэшэ, мүн бүхы дэлхэйн хүн түрэлтэнэй соёл урлигай алтан жасада оромоор, олдошогүй шухаг бүтээлнүүд юм гэжэ онсолхоор.
Будын шажанай агууехэ урлаг бүтээлшэдэй нэгэн, олон шадабарита уран дархан, будын шажанай гүн ухаатан, Янгаажан дасанай габжа лама Санжи-Цыбиг Цыбиков 1877 ондо Ошор-Булаг нютагта түрэһэн юм. Тэрэ бүри балшар наһанһаа шабараар дүрсэхэнүүдые хээд, дээгүүр табижа хатаадаг һэн ха. Нэгэтэшье гар һула һуухагүй, заатагүй юушьеб урлажа, заб сүлөөгүй ходо ябаха. Хүбүүхэн эжыдээ “би лама болохоб” гэдэг байжа, удангүй Янгаажан дасанда хубарагаар үгтэһэн юм. Эдир хубараг будын шажанай эхин шатын эрдэмтэй ханалгатай танилсажа, улам саашаа һургуулияа дээшэлүүлжэ ябаа. Хорёод наһандаа гэбшэ гаража, цанид шойрын гүн ухаанай хэшээлнүүдые тогтоон абажа, буряад дасангуудта дэбжэжэ боломоор эгээл үндэр шата болохо габжын зиндаада хүртэһэн. Санжи-Цыбигэй будын шажанай эрдэм оложо ябаха хаһада Оронго нютагай дээдэ түрэлтэ лама Даша-Доржо Этигэлов тон ехэ нүлөө үзүүлһэн байна. Тэрэ цанид һургуулидань Гол багшань боложо, удха түгэлдэр хэшээлээ түхээн, шабиингаа ухаан бодолынь, эрдэм мэдэсынь үндэрлүүлэн, хүн шанартань боди сэдьхэлэй толо түхөөжэ шадаа юм.
Агууехэ багша ламаһаа гүн шойрын гүнзэгы эрдэм энжэлэн тогтооһон ушарынь, саашанхи ажабайдалайнь һара наран боложо, бүхы наһанайнь харгы зам гэрэлтүүлжэ байгаа. Санжи-Цыбиг будын шажанай урлал соёлдо анханай һэдэбтэй байжа, будын шажанай уран бүтээлшэ болохо гэһэн дээдын заяагаа бэелүүлжэ эхилээ һэн. Тэрэнэй түрэлхиин бэлиг, дасанда олоһон гүн ухаанай эрдэм мэдэсэ, будын шажанай урлалай ёһо гурим гүнзэгыгөөр шудалалга гэхэ мэтэ хамтаран, элитэ уран зураашые онсо һуурида табижа, Багша гэгдэхэ дүүрэн эрхэтэй болгоһон байна. Мүн тэрэнэй эмхидхэхы, ударидахы бэлигтэй байһан ушараар, бии үгы урашуул хажуугаарнь обооролдон, тойрон байдаг һэн. Тиин тэрэ будын шажанай урлалай онсо һургуули байгуулжа, ойронь сугларһан шабинараа бурхадай нангин дүрэнүүдые зураха, бүтээхэ заншалтай, урлалгын аргануудтай танилсуулжа эхилһэн. Санжи-Цыбиг Цыбиковэй нэрэ солонь шабинарайнь дунда тон хүндэтэй боложо, тэрэнэй урлал тухай үльгэр домогуудые хэлсэжэ эхилээ һэн гэдэг.
Будын шажанай гуримаар бурхадые зураха, бүтээхэ гээшэ юрын хэрэг бэшэ, өөрын онсо, саадын удхатай, номой ёһололгүйгөөр эрхилэгдэхэгүй, дээдын багшанарһаа дамжуулга, лүн абангүйгөөр, өөрын зоргоор, илангаяа хара хүн бурхан зураха ёһогүй һэн. Бурхан зурааша ба барималша нэн түрүүн лама байха жэшээтэй, лама байхаһаа гадна, онсо ёһолол гаража, бүтээхэеэ байһан бурхандаа зорюулһан даяан бисалгал үйлэдэхэ ушартай. Санжи-Цыбиг Цыбиков ямар нэгэн бурханай баримал ба зурамал дүрэ бүтээхын урда тээ, заатагүй тус бурханаа һайнаар шэнжэжэ, дүтөөр ойлгохын тула, гүнзэгы бүтээлдэ орожо, бисалгал үүдхэдэг байһан. Уран бүтээлгэ бол гурбан тэнсүүлгын эрилтэтэй: урлагшын бэеэ арюудхалга, бүтээхэ бурханайнгаа дүрые һанаан бодол соогоо бүрилдүүлэн, сэдьхэлдээ шэнгээлгэ ба тус дүрые бодотоор зуража, барижа байгуулга болоно. Будын шажанай заншалта урлал зарсан тогтошонхой зүйл бэшэ, уран зураашын өөрынгөө ямаршьеб шэнэ зүйлнүүдые, һонин нээлтэнүүдые оруулжа боломоор байдаг юм.
Санжи-Цыбиг Цыбиков өөрынгөө бүтээһэн бурхадта хүмүүни дүрсэ олгожо, будын шажанай заншалта арюун һайханай, боди сэдьхэлэй, гүн ухаанай хамталагдаһан ойлгосодо өөрынгөө хараа бодол, түрэлхи арадайнгаа элитэ шэнжэнүүдые оруулхаяа оролдожо ябаа. Тэрэ шабинарые бэдэрхэдээ, тэдэнэй бэлиг шадабарииень, ажалша шударгыень, багшын эрилтые хэр зэргээр хангажа шадаха байһыень элирүүлэн, өөрынгөө шабида шэлэжэ абадаг һэн ха. Тиин шэлэн абаһан шабинартаа бурхан зуралгын ба бурхадай дүрын олон янзын, дээдэ, дунда, доодо гэһэн анги бүриин хэмжээнүүдтэй, Калачакра ба Самвара тантрын, эртэ урдын энэдхэг сударнуудай удхаар дамжан ерэһэн орёо гэгшын тоололгонуудтай, тобшо зурагуудтай танилсуулгын хэшээлнүүдые заажа эхилэгшэ бэлэй. Тиин теориин талаар ойлгуулгын хүдэлмэри ябуулхаһаа гадна эдлэлээ бүтээхэ модон, шабар гэхэ мэтэ зүйлнүүдээр урлалгын оньһон аргада һургадаг һэн. Өөрөө багшань ехэнхидээ модоор хүдэлдэг, илангаяа хуша модо шэлэжэ, тэрэнэй янзалан урлалгада тон зохисотой байһынь ойлгоо. Мүн папье-маше хэрэглэхэдээ, дабхасаһан орёо хүндэ арга зүйл элсүүлэн хүдэлдэг һэн. Түрүүн модоор дүрсэ хэгдэжэ, дээрэһээнь бүдөөр няагдаха, үшөө дээрэһээнь ургамалай сабуутай жэжэлһэн саарһа холижо дабхарлаха. Һүүлдэнь баримал дүрсэеэ үбһэ ногооной үндэһэ бусалгажа холиһон сабуутай шабараар жэлэхэдэнь, тус арга урлагшада жэжэ хуби зүйлнүүдыень наряар тодоруулан гаргахадань зохисотой байгаа. Заримдаа нэгэ бүтээлдэ элдэб эд хэрэгсэл, онол арганууд гансата хэрэглэгдэхэ аргатай һэн. Жэшээнь, модон баримал дүрсын гоёолто, зүүдхэл гэхэ мэтэ хубинуудтань шабар соо шохой (мел), жэжэ элһэ, модоной үйрхэй худхагдажа, харин бүри нарин зүйлнүүдтэнь шэрдэнхэй нимгэн гэхэ гү, али сагаан түмэр, хэб сохиһон зэд ба мүнгэн түмэрэй үртэһэнүүд хэрэглэдэхэ байгаа.
Уран бүтээлшын ажалай тон урагшатай үень 1910-1920 онуудаар байһан гэхээр. Тэрэ урлалайнгаа болбосоролой талаар үндэр шатада хүрэжэ, ялас гэмэ бэлигтэй барималшан гэгдэжэ, байгуулһан һургуулинь холо саагуур суурхажа эхилэнхэй һэн. Багшын урдаа хараха шабинарайнь тоодо Галдан Ленхобоев, аха дүү Даша ба Мүнхэ Санжиевууд, Жимба Жамбаин, Даба Жамсаранов гэгшэд орожо, мүн Янгаажан, Харгана, Дээдэ ба Доодо Оронгын, бэшэшье буряад нютагуудай модошо дархад байһан гээшэ. Һургуулидань хамта дээрээ гушаад шабинар тоологдожо байгаа. Ямар нэгэн томо захилай ерэхэдэ, мантан хэмжүүрэй хүрэгүүдые хэхэ болоходоо, бүхы һургууляараа ажалладаг байһан. Урлагшын гол бүтээлынь гэбэл, Янгаажан дасанай дуган бүридэнь тахигдажа байһан бурхадай баримал дүрэнүүд һэн. Тиихэдэ Янгаажан дасанда 9 дуган тоологдожо байгаа: Чойра, Деваажин, Дара Эхын, Дуйнхор, Мамба, Майдариин, Жүд, Гүнриг ба юһэдэхинь – гурбан дабхар шулуун Согчен дуган. Тон мэдээжэ хүдэлмэриинь нэгэн – айхабтар томо, 80 тохойн хэмжүүртэй Майдари бурхан. Тэрэнэй дүрэ бүтээхын тула Ивалгын арын ойһоо хорин тэргээр тайража бэлдэһэн хуша модон асарагдаа бэлэй. Тус хүрэг бүтээлгэндэ бүхы һургуулинь бултааран хүдэлжэ, 16 метр үндэртэй асари томо, һайхан шэнжэтэй бурхан бүтээжэ шадаа һэн. Багшань өөрөө хамаг хэмжээнэйнь тоололго нарин гэгшээр бодожо гаргаһан, нэгэтэ ажаллажа байтараа, дороһоо өөдөө харан гэһээнь дээгүүр байһан нэгэ хубинь буруу хэгдээтэй гэжэ ойлгоходоо, дары тэрэ хубиинь тайража абаад, шэнээр хэжэ хонооһыень, саб һууһан гэхэ. Тус туйлай үндэр Майдари бурханиие гэрэл зураг дээрэнь харахада, тэрэнэй толгойнь сүмынгөө аяар гурбадахи дабхарта байха юм.
Санжи-Цыбиг Цыбиков ганса Янгаажан дасанда бэшэ, мүн Тамчын дасанда Деваажинай аргагүй һайхан оршом зохёожо байгууланхай. Мүн тэрэнэй ударидалга доро үндэһэн буряадай дэбисхэр дээрэхи олон дасангууд баригдаһан. Уран бүтээлшын һургууляархин Монгол орондошье ошожо, дасангуудай барилгада хабаадажа байһан. Ород дэрээвэнгүүдһээшье уряал буужа, гэрнүүдые бариха саг бологшо һэн. Хаанашье ажал хэжэ байхадаа, ёһото урашуул байһанаа мартангүй, ямаршье барилгые сэбэр наряар, уран гараар бүтээхэеэ оролдохо тухай шабинартаа ойлгуулжа, эрилтэ табижа ябаа. Гэхэ зуура, шажанай урлалай заншалта шугам барибашье, тон үлүүсэ дулдыдангүй, өөрын хараатай, дурадхаха бодол, өөрын онол арга бэдэрэн оложо байхыень шабинартаа заадаг һэн. Багша өөрөө алдар соло, баялиг зөөри гээшэдэ нэгэтэшье обтоогүй, тэрэнэй бүхы һанаан, хүсэлынь гансал урлал бүтээлдээ зорюулагдажа байһан. Тэрэ һуудал байдалай талаар эрилтэгүй, эдихэ, ууха юумэн, эд хогшол мэтэдэ огто анхаралгүй, үндэр туранхай бэедээ даяанша ламанарай хатуужал шэнгээнхэй гэхээр һэн. Түрэлхидтэнь хадагалагдажа байһан гэрэл зураг дээрэ Янгаажан дасанай ламанараар сугтаа ороһон дүрыень анхаран харахада, гунигтайшаг харасань һайхан сэдьхэлэйнь толоор гэрэлтэн, илангаяа утанууд хургануудтай, нарин сарбуутай гарнуудынь уран бүтээлшын гарнууд гээд тодо элирхэйлнэ.
1930 онһоо эхилээд, хамалган соогуур элдэб музейнүүдтэ тараагдажа, бүтэн үлэһэн Санжи-Цыбиг Цыбиковэй ба тэрэнэй шабинарай бүтээһэн шажанай уран бүтээлнүүд зоной хараада гаргагдажа эхилээ һэн. 1980-аад онуудаар Бандида Хамба Лама Жимбэ Эрдынеевэй зууршалгаар мандалын баримал дүрсэнүүдынь гурбан жэлэй туршада Эрмитажэй шэнэлэн һэльбэгшээр заһабарида орожо, гэрэл зурагуудайнь суглуулбари – фотоальбом хэблэгдэн гараһан. 1970 ондо шажанай элитэ уран барималшын бүтээлнүүд Сири, Япони, Франци, Испани мэтэ хари гүрэнүүдэй үзэсхэлэнгүүд дээрэ табигдажа, олоной һонирхол татаһан гээшэ. 1998 ондо Хангаловай нэрэмжэтэ Буряадай түүхын музейн үзэсхэлэндэ мүн табигдаа. Эндэ Гүнригэй 25 бурхадай баримал дүрэнүүд, гурбан ута наһанай: Сагаан Дара Эхэ, Аюша ба Зүгдэр Намжилмаа бурхадай хүрэгүүд табигдаһан. Эндэ илангаяа Аюша бурханай дүрэ урлагшын үндэр шатада гараһан бэлиг шадабари харуулаа: бурханай амарлингы, нигүүлэсхы сэдьхэлээр толорһон шарайнь, гүнзэгы бодол элсүүлһэн анхарал дүүрэн харасань бурханай боди мүр даган ябахын уряал мэтэ харагдаа. Энэ мэтэ тоогүй олон бурхадай дүрэнүүдые урлажа ябахадаа, Санжи-Цыбиг уран бүтээлшэ лама сэдьхэлэйнгээ үндэрлигые, бодолойнгоо ниидэлгые, Этигэл номойнгоо гүнзэгые тэдэ нангин хүшөөнүүдтээ шэнгээжэ шадаа. Барималша бурхадайнгаа хүрэгүүдые бүтээхэдээ, гүнзэгы бисалгал үйлэдэжэ, эдэ бурхадайнгаа дүрэнүүдтэ өөрынгөө дүрбэн тэгшэ хүмүүн шанарые, дээрэһээ үгтэһэн бэлигээ сүм тунаанхай гэжэ хэлэхээр.
Санжи-Цыбиг Цыбиковэй намтарта 30-аад онуудай һүйдхэлтэ үе саг гашуудалта нүлөө үзүүлээ. Дасанайнгаа хаагдахада, тэрэ Ошор-Булагаа бусажа, “Улаан Туяа” гэһэн хамтын ажахыда модошо, түмэршэ дарханай үүргэ дүүргэжэ ябаа. Бурхадые урлагша энэ-тэрэ байдал һуудалай эд хэрэгсэлнүүдые дархалжа, һомон зүблэлэй, Хизаар шэнжэлгын музейн зүгһөө ороһон захилнууд дээрэ хүдэлдэг һэн. Тус музейдэ Санжи-Цыбиг урлагшын хэһэн В.И.Ленинэй, генерал-губернаторай, ноёной, хотын даргын гэхэ мэтын зоной хүрэгүүд байдаг. 1931 ондо Дээдэ-Үдэ хотын сагаан түрмэдэ тэрэ абаашагдажа, тэндэ нэгэ һарын туршада хэдэн ламанартай сугтаа һуугаа. Санжи-Цыбиг лама анханай олон үгэгүй аад, камера соогоо хэнтэйшье харилсадаггүй, дамжуулагдаһан эдеэ уһанһаа арсадаг һэн. Үдэр бүри сугтаа байһан ламанарыень буудан алажа, нэгэтэ ори гансаараа үлэшэбэ. Тэрэниие мүн саазалха ёһотой аад, теэд юундэшьеб документнь олдохоёо болишобо. Тиихэдэнь түрмын ноёд тэрэниие табиха баатай болоо һэн. 1934 ондо түрмэһөө табигдаһанай удаа, үнишье болонгүй, тагаалал болоһон байна.
Санжи-Цыбиг Цыбиковэй бүхы наһан соогоо урлаһан гайхамшаг бүтээлнүүдынь тэрэнэй үндэр шадабари, бэлигэйнь онсо тэмдэг элсүүлэн, урлалайнгаа талаар ганса буряадай будын шажанай бэшэ, мүн бүхы дэлхэйн хүн түрэлтэнэй соёл урлигай алтан жасада оромоор, олдошогүй шухаг бүтээлнүүд юм гэжэ онсолхоор.