Дэлхэйн гайхал боложо, будын шажанай гүн шанарта удхые хизааргүй үндэртэ үргэжэ шадаһан Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 1852 ондо Оронгын Үлзы Добо гэжэ нютагай үгытэй айлайда түрэһэн. Эсэгэнь готол буумал гарбалтай, “Байгал дээрэһээ буужа ерэһэн готол-буумал” гэгдэжэ, тэрэ отогоорхин Байгалай баруун эрьеын Хабсагай, Хормиинскэ нютагуудһаа 1679 оноор гаража, Сэлэнгэ, Ивалга, Оронго, Химнэ голнуудай эрье тохойгоор түбхинэһэн. Даша-Доржо бага наһандаа эхэ эсэгэһээ гээгдэжэ, үншэрхын далайе үзэһэн байна. Оронгын баяшуул байһан Ринчин, Надмит, Петров Батын хүбүүдэй хони малыень адуулжа, үл хоолоо залгажа ябахадаа, үглөөнэй гаглюунда бээрэһэн хүлнүүдээ үхэрэй халуун шабааһа гэшхэн дулаасуулжа ябаа. Урдандаа буряадууд нүгшэһэн зоноо хээгүүр хуурсаггүйгөөр табидаг байһан хадань, Даша-Доржо үхэһэн хүнэй бэетэй дайралдажа, тэрэнээ һуулгаад, “гашай табиһан” гэхэ: “ши минии үгэ дуулаад ябаа һаа, иигэжэ үхөөд хэбтэхэгүй байгаалши даа” гэжэ. Даша-Доржо тоомоо таһарха дуратай байжа, 7 наһандаа буха унажа гүйлгөөд, эзэн эхэнэртээ хараалгахадаа, “би хожом хамба болохоб” гэһэн ха. Тииһээр хүбүүн Янгаажан дасанай хубараг боложо, номдоо шуналтайгаар һуралсаба.
1867 ондо хори буряадай Анаа дасанай мэдээжэ шойрын багша Захарай Шираб Нимбуу лама Тамчын дасан ошоод, бусаха замдаа өөрынгөө багша Жамсаранай ламхайтай бараалхахаяа, Янгаажан дасанда бууһан. Тиин ламанар дундаа эдир хубараг Даша-Доржын хуби заяан тушаа хэлсэжэшье болоо, юрэдөөл 15 наһаяа гүйсэжэ ябаһан хүбүүн Захаарай багшатай дахасалдан, Анаа дасан ябалсажа, тэндээ 23 жэлэй туршада һуралсаа. Тиихэдэ Анаа дасанай шэрээтээр Хойто ламхай гэгдэдэг Аюшиин Галдан гэжэ Арьяабалын хубилгаан, Сүүгэл дасанда цанид шойро шудалһан габжа лама һуужа байгаа. Тэрэ шэрээтэ лама Даша-Доржын һуралсалда ехэ анхаралаа хандуулан, хасаг сэрэгэй албанһаа сүлөөлжэ, Ойбонто, Тохорюугта нютагай зондо хандажа, мүнгэ суглуулжа үгөө һэн. Хойто ламхай Даша-Доржые Дуйнхор дуганда дуганшаар оруулаад, һарын 5 түхэриг түлэжэ, ажамидаралынь тэдхэһэн. Анаа дасанда һуралсаха сагтань Захарай Шираб-Нимбуу (Хойто ламхай), Зодбын Дагба-Жалсан (Урда ламхай) ба Баруун (нэрэнь мэдэгдэнэгүй) ламхай гэгшэд гол багшанарынь байһан. Анаа дасандаа гэбшэ, габжын дамжаа барижа гараад, саашадаа Сүүгэл дасанда, Хэжэнгын дасанда нэгэ хэды сагта һуралсаад, Тамчын дасан-Хамбын хүрээн руу ошожо, хубарагаар абтаһан түүхэтэй. Тэрэ үедэ хэдышье гэбшэ, габжа зиндаатай, наһаараашье залуу бэшэ һаа, Галуута нуурай дасанда анхан ороходоо, хубарагаар абтажа, һүүлдэнь, сүлөө һууриин гарабал, ламаар ородог байһан. 1895 оной июниин 7-ной данса соо “Сэлэнгын Талын Дүүмын мэдэлэй Сэлэнгын тойрогой буса яһатан, 43 наһатай Даши Доржо Итыгилов хубарагта абтаба” гэгдээ. Этигэлов габжа тус дасанда эрдэмээ улам гүнзэгырүүлэн, илангаяа түбэд-монгол эмнэлгын арга нюусануудые буряадай хэдэн дасангуудта ханамжатай шудалаа һэн. Тэрэ будын шажанай, түбэд аргын удхатай 50 гаран хүдэлмэри бэшэжэ хэблүүлһэн.
1898 ондо Янгаажан дасандаа бусажа, Согчин дуганай гэсхы ламын уялга дүүргэхынгээ хажуугаар дасанайнгаа чойрын һургуулида багшалаа. Тиихэдэ Анаа дасанай, Сүүгэл дасанай цанид чойрын һургуулинууд холуур суурхажа, бүхы буряадай дасангуудһаа гадна, Хальмаг, Тыва болон бэшэшье газарнуудһаа лама хубарагууд ерэжэ, эрдэмээ гүнзэгырүүлжэ байһан. Тэндэ һуралсажа гараһан ламанарай эрдэм мэдэсэдэ бата һуури табигдадаг байһаниинь мэдээжэ. Даша-Доржо Этигэлов 1904 ондо “1853 оной ламын шажантанай Дүрим” баримталһан мүрысөөнэй хатуу шүүбэри гаран, Янгаажан дасанайнгаа шэрээтээр табигдаа һэн. Шэрээтэ болохын тулада 10 жэлдэ гэлэнэй һахил наряар сахижа, габжаһаа доошо бэшэ зиндаатай байха ёһотой байгаа. Зургаан жэлэй туршада Янгаажан дасанайнгаа шэрээтээр байха сагтаа дасанайнгаа барилга, һэльбэн заһаа, шэнэлхэ ажалда ехэ анхарал, хүсэ шадалаа зорюулдаг байһан. Чойра дуган шэнээр баригдаа, 1905 ондо ород-япон дайнда унаһан сэрэгшэдэй дурасхаалда Диваажин дуган бодхоогдоо. 1911 ондо дуганай хайлашахадань, өөрынгөө мүнгэнһөө 15 мянган түхэриг гаргашалан, үгэльгын эзэдэй туһаламжаар дахин барюулаад, 3 ламые Долоннуур эльгээжэ, “Дивааженгын шүтээн” (Абида бурханай арюун ороной макет) бүтээлгэжэ асаруулаа. Хожом мүн 80 тохой Майдари бурханай хүрэг бүтээлгэндэ хамаг зөөриеэ үргэһэн. 1913 ондо Цогчен дуганай барилга эхилүүлээ. 1904 ондо Даша-Доржо Этигэлов Үдын тойрогой депутадаар һунгагдажа, хасаг сэрэгшэдые ород-япон дайнда абаашахаяа ерэһэн генерал-губернатор Николай Павлович Беломестнов үнэмшэлгэ-мандадыень барюулһан байна. Ород-япон дайнай үедэ депутат Этигэлов фронт тээшэ ябуулха, мүн дайнда хабаадаһан нютагайнгаа хасагуудта, тэдэнэй гэр бүлэдэ туһалха мүнгэ зөөри татаха хэрэгтэ эдэбхитэй оролсожо ябаа.
Шэрээтэ болоод байһан үедөө нэгэтэ тэрэ дасанаа тойруулан бүмбэнүүдые нюуба, зүгөөр хажуудань бүмбэнүүдые үргөөд байһан һүзэгтэн тэрэнэй газарташье, хүнүүдтэшье гар хүргэнгүй, бүмбэнүүдээ байха һууридань оруулжа байхыень ехэтэ гайхаһан, тэрэ үйлын нюусань мүнөөшье болотор таагдаагүй үлэнхэй. Бүри үни сагһаа тэрэнэй юрын хүн бэшэ, дээдын түрэлтэ хубилгаан байһаниинь харагдаал.
1911 оной мартын 19-нэй үдэр 10 дэбшүүлэгшэд сооһоо шалгаран, Янгаажан дасанай шэрээтэ Даша Доржо Этигэлов буряадай 34 дасаниие оройлхо Зүүн-Сибириин ламын шажантанай XII-дугаар Бандида Хамба Ламын үндэр шэрээдэ тангариг үгэн баталагдаба. Тиин апрелиин 5-най үдэр Нинбу Маракелов (Мархилын лама) ба Янгаажан дасанай бусад даманараар хүргүүлжэ, Хамбын хүрээ - Тамчын дасанда буугаа. Орожо ерэхэдээ, һанжаһан үнгэ бүриин утаһануудые эрхеэрээ сохижо таһалаад, хамаг тэмсэлтэ үйлэнүүдые Номой ёһоор шиидхэжэ байхаб гэжэ мэдүүлээ. Шэрээдээ һууха болоходоо, тон доронь байһан 7-хи, Сонгоол ба Тамчын дасангуудые нэгэ засаг доро абан эблүүлһэн Данзан Гаваан Ешижамсуев хамбын олбог ходо татан абажа, эгээл дээрэнь табиһан ушарынь гэбэл - Бандида Хамбын засаг нэгэ бүхэли байлгые зандань сахихаб гэжэ ойлгуулаа. Тэрэл жэлдээ Хилгантын дасанай шэнэ һуури бэдэрхын шалтагаанаар Хяагта ерэжэ, гурбан үдэрэй туршада бүтээлдэ һуужа гараһанай удаа Заяа Хамбын нюуһан бүмбэ олоһон байна. Тиигэжэ Этигэлэй Хамба 134 жэлэй үнгэрһэн хойно Заяа хамбын эдлэлтэй бүмбэ оложо, буряадай будын шажантанай түрүүшын Хамба ламын хойто түрэл, хубилгааниинь байһанаа гэршэлээ.
1913 ондо Бандида Хамба Этигэлов Романовтанай бүлын хаан түрэ эзэлжэ байһанай 300 жэлэй ойн баярта буряадай түлөөлэгшэдые толгойлжо ошоһон. Тиин Санкт-Петербургын “Гүнзэнчойнэй” дасанда түрүүшын баяр ёһололой хурал хураһан байна. Этигэлэй хамба арад жиндагай дунда ном суртаал дэлгэрүүлжэ, түбэд аргын туһа арша үзүүлжэ байхаһаа гадна, олониитын шугамаар дэбшэгдэдэг буян дэмбэрэлтэй үйлэ хэрэгүүдтэ эдэбхитэйгээр оролсожо ябаа. Дэлхэйн 1-дүгээр дайнай эхилэмсээр Этигэлэй хамбын үүсхэлээр Дээдэ-Үдэ хотодо лама санаартан ба хара зоной “Бүгэдэ буряадай эблэл” бии болгогдон, 130 мянган түхэриг буряадай дасангуудһаа, арад жиндагуудһаа суглуулагдажа, фронт руу ябуулагдаһан. Мүн эмшэлгын хэрэгсэлнүүд, хубсаһа хунар, эдеэ хоолой зүйлнүүд эльгээгдэжэ байгаа. Байлдаанай газарһаа холо бэшэ шархатаһан зониие аргалха эмшэлэлгын байранууд (лазаредүүд) 30 мянган түхэриг зөөреэр байгуулагдажа, эмшэ ламанар тиишэ ошожо, арга шадалаараа туһалжа байһан. 1915 ондо мүн мүнгэ һан суглуулагдажа, байлдаанай газар руу Кенсур Хамба Юрөөлтуев түрүүтэй эмшэ ламанар эльгээгдээ. 1917 ондо дайнда унаһан ба шархатаһан сэрэгшэдэй гэр бүлэнэртэ туһалхын тулада онсо оролдолго габьяа гаргаһанайнгаа түлөө Даша-Доржо Этигэлов хамбада Ород гүрэнэй засаг түрын зүгһөө Гэгээн Аннын 2-хи шатын орден барюулагдаа һэн.
Сэлэнгын 4 полкнуудай хасагууд япон, герман -алишье дайнда мордохынгоо урда Этигэлэй Хамбаһаа адис абажа, дуу зохёогоод, дуулалдаһаар мордодог һэн:
Энэ Германида сэрэгтэй байна,
Элдин нютагаа орхижо ябабабди.
Этигэлэй хамбын юрөөлөөр
Эрьежэ бусахамнай болтогой!
Энэ дайн багахан тоотой буряад зондо аймшагтай ехэ хохидол, зоболон асарһан: хасаг сэрэгшэдэй байлдаанда шархатаха, алуулхаһаа гадна, ара талын ажалда ябуулагдаһан эгээлэй буряад эрэгтэн Белоруссиин нэлэнхы намагуудай тааруугүй уларилда окоп, траншейнүүдые малтажа, модо шулуу зөөжэ, хара хүндэ ажалда эдеэ хоол, хубсаһа хунар тулюуртай ябаһанһаа, бэеэ муудаһан, хосорхонь хосорһон байна. Тэдэнэй бэшэһэн бэшэгүүд гэртэхиниинь мүнгэ түлэжэ абаха ёһотой һэн тула, тэдэнь абаха шадалгүй, хамагаа дайнда эльгээжэ байгаа. Тэдэ бэшэгүүдынь сэрэгшэдэй бэшэгтэй адли түлөөһэгүй болгыт гэхэдэ, таһа арсадаг һэн. Хубсаһа хунар, мүнгэ, хоол эрижэ бэшэһэн бэшэгүүдынь хаягаараа ерэдэггүй байһаниинь, хаанта засагай бага арадуудтаа гам хайрагүй, хатуу шэрүүнээр хандадаг байһаниинь харагдаа. Этигэлэй хамба энэ байдалай түлөө ехээр һанаагаа зобожо, ходо тиишэ ошожо, эмшэ ламанараа эльгээжэ, жааханшье һаа, туһа үзүүлхэеэ үнэнтөөр оролдожо ябаа.
1917 оной намар XII-дугаар Бандида Хамба Даша-Доржо Этигэлов үбшэлжэ, хамба ламын шэрээһээ бууха хүсэлөө мэдүүлһэн. Бандида хамбын үндэр тушаалһаа һайн дураараа сүлөөлэгдэжэ, Янгаажан дасанаа бусаһан юм. Нэгэтэ 1921 ондо Этигэлэй хамба ба цанид хамба Агваан Доржиев хоёр хилэ дээрэ ушаржа, отог баряад, сай шанажа, яаралгүй хөөрэлдэһэн. “Та иишэ дэмы ерэбэт даа, хилынгээ саана үлэбэлтнай дээрэ һэн. Һаяар ламанарые тушаажа эхилхэ, тэдэнэй гарта ороболтнай, таниие амиды үлөөхэгүй хаш даа”, – гэжэ Этигэлэй хамба хэлэбэ. Агваан Доржиев будын шажан зүблэлтэ засагтай багтаад байха гэжэ батаар этигэжэ байһандаа, тэрэ хэлэһыень нааша абабагүй. Тиин урдаһаань асуудал табиба: “Харин та юундэ хилын саана өөрөө гаранагүйбта?”- гэхэдэнь, - “Намайе тэдэ абажа үрдихэгүй”, – гэжэ харюусаһан гэхэ. Аялхынгаа урда тээ гэрһээ энэ тэрэ хогшол газаашань табяад, дүтүүр гүйлдэжэ ябаһан үхибүүдтэ хандажа: “Эдэниие абагты, эдэ юумэнүүд таанарта туһатай байһан, тиимэһээ саашань хадагалаад байгаарайгты”, - гээ. Арад зондо, ямаршье шажанда һүйдхэлтэй сагай ерээд байхада, Этигэлэй хамба шадал соогоо дасан дугангуудаа һандаралһаа абарха гэжэ тэгүүлһэн. 1922 ондо Асагадай дасанда үнгэрһэн будын шажантанай сугандыда Агваан Доржиевтай сугтаа “Дүримэй” комиссида орожо, будын шажантанай шэнэ дүрим баталалсаһан. Буряадайнгаа будын шажаниие шэнэ засагтай яажа багтааха арга олохобибди гэһэн асуудалнууд ламанарай урда табигдажа байгаа. Агваан Доржиев энэ ушарые һайн ойлгожо, шэнэдхэлгын дүримүүдые дурадхахадань, Даша-Доржо Этигэлов дэмжэһэн.
1927 оной июниин 15-да дабшалжа һууһан Этигэлэй хамба шабинарайнгаа орожо ерэхэдэ, “Һуга намши” уншагты”, - гэжэ, огтолон ябахаяа түхеэрһэнээ мэдүүлбэ. Шабинарынь мэгдэжэ, уншалга эхилхэеэ зүрхэсэжэ ядан байхадань, багшань өөрөө уншажа эхилшэхэдэнь лэ, хойноһоонь дагуулан уншаха баатай болоо һэн. Тиин бүтээлдэ һууһан зандаа Этигэлэй багша нирваанда ябаба. 1955 ондо тэрэнэй үлөөһэн захяа бэшэгэй ёһоор XVII-дугаар Бандида Хамба Лубсан- Нима Дармаевай ударидалга доро хэдэн ламанар Хүхэ Зүрхэн гэжэ газарта оршоһон Этигэлэй хамбын бэеые нюусаар гаргажа хараһан. Бэеынь ямаршьегүй байһаниие хаража, хубсаһа хунарынь һэлгээд, хэрэгтэй уншалга, ёһололнуудынь бүтээгээд, һөөргэнь хуша модон бумхан соонь һуулгажа, нүхэндэнь табиһан. 1973 ондо XIX-дүгээр Бандида Хамба Жамбал-Доржо Гомбоев мүн ламанартаяа ошожо, эрдэни багшын бэе шалгажа, нөөхи зандаа байһыень баталжа бусаа. 2002 ондо Этигэлэй хамбын бэеын байһан газарые мэдэхэ гансал хүн – 80 наһатай Амгалан Дабаевич Дабаев үлөөд байгаа. Тиигэжэ 2002 оной сентябриин 7-ной үдэр мүнөөнэй XXIV-дүгээр Бандида Хамба Дамба Аюшеевэй ударидалга доро бүлэг ламанар Хүхэ Зүрхэн ошожо, хамаг уншалга, ёһололынь гурим соонь түгэс бүтээжэ, Газар дэлхэйдэ энэ сагһаа урид харагдаа, дуулдаагүй үзэгдэлэй түрүүшын гэршэнэр болоһон байна. 75 жэлэй хугасаа соо газар доро хадагалаатай байһан бэе амиды хүнэй шэнжэтэй зандаа шахуу байба ха юм. Бүмбэрсэг түби дээрэ буурай сагһаа эрхилэгдэжэ байһан эрдэм ухаанай шэнжэлгэ, бэдэрэлгэдэ хэзээш тохёолдоогүй тус ушарал хамаг амитанай гайхал болоһон. Яагаад тиигэжэ болохо юм, диалектикэ, физикын ёһоор болбол яашье тиимэ байха арганьгүй гэхэ мэтээр һэжэг түрэлгэн олон һэн. Зүгөөр Этигэл, Номой, Ухаанай, Зоригой, Хатуужалгын ашаар хүмүүни бэеэ иимэ байдалда оруулжа болохо байһаниинь Будда бурханай суртаал, тэрэнэй үнэн баатар шабинь гэршэлбэ ха юм. Мүн Этигэлэй Хамбын урда түрэл байһан гэжэ тодорһон Заяа Хамба тагаалал болохынгоо урда “75 жэл болоод бусахаб” гэһээр, Даша-Доржо Этигэловэй дүрөөр бусаа, тэрэнһээ сааша бүри урдахи түрэлнүүдынь урда оронуудһаа: Энэдхэг, Түбэдһөө эхитэй, хамаг түрэлдөө лама гэгээнтэн, бодисада байһаниинь мэдээжэ болонхой. Хамба Лама Дамба-Даржаа Заяев Далай лама Банчен Богдо хоёртой зүбшэһэнэй удаа Гомбо сахюусанһаа асуужа, урда түрэлнүүдээ мэдэһэн домогтой.
Мүнөөнэй Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев түрүүтэй буряадай лама санаартан, бүгэдэ буряад арад Этигэлэй Хамбынгаа Эрдэнитэ Мүнхэ бэеые үнэтэ зэндэмэни мэтээр бэшэрэлтэй хүндэлэн тахижа байна. Зорюута Этигэлэй Хамбын эрдэни бэе хаража байха эрдэмэй эблэл бии болонхой хүдэлжэ байна. Үдэр бүри хажуудань сахижа байһан ламанар нарин ухаанай элшээр ябуулһан тэмдэг-бэшэгүүдынь тайлбарилан зондоо дуулгана. Этигэлэй хамбын түрэһэн, ябаһан, газар доро байһан газарнуудтань субарга бунхангууд баригданхай. Түрэһэн тоонтодонь эм домто уһатай худаг бии болоод, мүнгэн бодосто аршааниинь арад олондо хайра туһаяа үршөөнэ. Гоё һайхан, ёһотой урашуулай гараар бүтэһэн Ордон үндэрлэжэ, Этигэлэй хамба тэндээ ямба ехэтэйгээр хүргэгдэн, мүнхын забсарта бүтээлдээ һууна. Жэл бүри Ивалгын дасанда хүгжэмшэдэй, дуушадай, уран зохёолшодой, уран гартанай мүрысөөн Этигэлэй хамбын үмэнэ үнгэржэ, арад түмэн Этигэлэй хамбынгаа бусажа ерээд, тэдэниие харалсажа, аша туһаяа үршөөжэ байһанда баяр баясхалан хүргэжэ байдаг. Этигэлэй хамбын бусаһан сагһаа хойшо анхан нюугдаһан бурхангууд ба шажанай хэрэгсэлнүүд Анаагай, Агын, Бултумурай ба бэшэ тээшье олдожо эхилһэниинь, будын шажанай һэргэн бодохын һүр шэдитэ тэмдэг болоо. Этигэл номтой, Этигэл найдалтай нэгэ адли обогтой Этигэлэй Хамбынгаа бидэнээр сугтаа байгаа сагта бурхан шажамнай дахин унахагүй, бидэ булта бурхан болохобди гэжэ этигэе!
1867 ондо хори буряадай Анаа дасанай мэдээжэ шойрын багша Захарай Шираб Нимбуу лама Тамчын дасан ошоод, бусаха замдаа өөрынгөө багша Жамсаранай ламхайтай бараалхахаяа, Янгаажан дасанда бууһан. Тиин ламанар дундаа эдир хубараг Даша-Доржын хуби заяан тушаа хэлсэжэшье болоо, юрэдөөл 15 наһаяа гүйсэжэ ябаһан хүбүүн Захаарай багшатай дахасалдан, Анаа дасан ябалсажа, тэндээ 23 жэлэй туршада һуралсаа. Тиихэдэ Анаа дасанай шэрээтээр Хойто ламхай гэгдэдэг Аюшиин Галдан гэжэ Арьяабалын хубилгаан, Сүүгэл дасанда цанид шойро шудалһан габжа лама һуужа байгаа. Тэрэ шэрээтэ лама Даша-Доржын һуралсалда ехэ анхаралаа хандуулан, хасаг сэрэгэй албанһаа сүлөөлжэ, Ойбонто, Тохорюугта нютагай зондо хандажа, мүнгэ суглуулжа үгөө һэн. Хойто ламхай Даша-Доржые Дуйнхор дуганда дуганшаар оруулаад, һарын 5 түхэриг түлэжэ, ажамидаралынь тэдхэһэн. Анаа дасанда һуралсаха сагтань Захарай Шираб-Нимбуу (Хойто ламхай), Зодбын Дагба-Жалсан (Урда ламхай) ба Баруун (нэрэнь мэдэгдэнэгүй) ламхай гэгшэд гол багшанарынь байһан. Анаа дасандаа гэбшэ, габжын дамжаа барижа гараад, саашадаа Сүүгэл дасанда, Хэжэнгын дасанда нэгэ хэды сагта һуралсаад, Тамчын дасан-Хамбын хүрээн руу ошожо, хубарагаар абтаһан түүхэтэй. Тэрэ үедэ хэдышье гэбшэ, габжа зиндаатай, наһаараашье залуу бэшэ һаа, Галуута нуурай дасанда анхан ороходоо, хубарагаар абтажа, һүүлдэнь, сүлөө һууриин гарабал, ламаар ородог байһан. 1895 оной июниин 7-ной данса соо “Сэлэнгын Талын Дүүмын мэдэлэй Сэлэнгын тойрогой буса яһатан, 43 наһатай Даши Доржо Итыгилов хубарагта абтаба” гэгдээ. Этигэлов габжа тус дасанда эрдэмээ улам гүнзэгырүүлэн, илангаяа түбэд-монгол эмнэлгын арга нюусануудые буряадай хэдэн дасангуудта ханамжатай шудалаа һэн. Тэрэ будын шажанай, түбэд аргын удхатай 50 гаран хүдэлмэри бэшэжэ хэблүүлһэн.
1898 ондо Янгаажан дасандаа бусажа, Согчин дуганай гэсхы ламын уялга дүүргэхынгээ хажуугаар дасанайнгаа чойрын һургуулида багшалаа. Тиихэдэ Анаа дасанай, Сүүгэл дасанай цанид чойрын һургуулинууд холуур суурхажа, бүхы буряадай дасангуудһаа гадна, Хальмаг, Тыва болон бэшэшье газарнуудһаа лама хубарагууд ерэжэ, эрдэмээ гүнзэгырүүлжэ байһан. Тэндэ һуралсажа гараһан ламанарай эрдэм мэдэсэдэ бата һуури табигдадаг байһаниинь мэдээжэ. Даша-Доржо Этигэлов 1904 ондо “1853 оной ламын шажантанай Дүрим” баримталһан мүрысөөнэй хатуу шүүбэри гаран, Янгаажан дасанайнгаа шэрээтээр табигдаа һэн. Шэрээтэ болохын тулада 10 жэлдэ гэлэнэй һахил наряар сахижа, габжаһаа доошо бэшэ зиндаатай байха ёһотой байгаа. Зургаан жэлэй туршада Янгаажан дасанайнгаа шэрээтээр байха сагтаа дасанайнгаа барилга, һэльбэн заһаа, шэнэлхэ ажалда ехэ анхарал, хүсэ шадалаа зорюулдаг байһан. Чойра дуган шэнээр баригдаа, 1905 ондо ород-япон дайнда унаһан сэрэгшэдэй дурасхаалда Диваажин дуган бодхоогдоо. 1911 ондо дуганай хайлашахадань, өөрынгөө мүнгэнһөө 15 мянган түхэриг гаргашалан, үгэльгын эзэдэй туһаламжаар дахин барюулаад, 3 ламые Долоннуур эльгээжэ, “Дивааженгын шүтээн” (Абида бурханай арюун ороной макет) бүтээлгэжэ асаруулаа. Хожом мүн 80 тохой Майдари бурханай хүрэг бүтээлгэндэ хамаг зөөриеэ үргэһэн. 1913 ондо Цогчен дуганай барилга эхилүүлээ. 1904 ондо Даша-Доржо Этигэлов Үдын тойрогой депутадаар һунгагдажа, хасаг сэрэгшэдые ород-япон дайнда абаашахаяа ерэһэн генерал-губернатор Николай Павлович Беломестнов үнэмшэлгэ-мандадыень барюулһан байна. Ород-япон дайнай үедэ депутат Этигэлов фронт тээшэ ябуулха, мүн дайнда хабаадаһан нютагайнгаа хасагуудта, тэдэнэй гэр бүлэдэ туһалха мүнгэ зөөри татаха хэрэгтэ эдэбхитэй оролсожо ябаа.
Шэрээтэ болоод байһан үедөө нэгэтэ тэрэ дасанаа тойруулан бүмбэнүүдые нюуба, зүгөөр хажуудань бүмбэнүүдые үргөөд байһан һүзэгтэн тэрэнэй газарташье, хүнүүдтэшье гар хүргэнгүй, бүмбэнүүдээ байха һууридань оруулжа байхыень ехэтэ гайхаһан, тэрэ үйлын нюусань мүнөөшье болотор таагдаагүй үлэнхэй. Бүри үни сагһаа тэрэнэй юрын хүн бэшэ, дээдын түрэлтэ хубилгаан байһаниинь харагдаал.
1911 оной мартын 19-нэй үдэр 10 дэбшүүлэгшэд сооһоо шалгаран, Янгаажан дасанай шэрээтэ Даша Доржо Этигэлов буряадай 34 дасаниие оройлхо Зүүн-Сибириин ламын шажантанай XII-дугаар Бандида Хамба Ламын үндэр шэрээдэ тангариг үгэн баталагдаба. Тиин апрелиин 5-най үдэр Нинбу Маракелов (Мархилын лама) ба Янгаажан дасанай бусад даманараар хүргүүлжэ, Хамбын хүрээ - Тамчын дасанда буугаа. Орожо ерэхэдээ, һанжаһан үнгэ бүриин утаһануудые эрхеэрээ сохижо таһалаад, хамаг тэмсэлтэ үйлэнүүдые Номой ёһоор шиидхэжэ байхаб гэжэ мэдүүлээ. Шэрээдээ һууха болоходоо, тон доронь байһан 7-хи, Сонгоол ба Тамчын дасангуудые нэгэ засаг доро абан эблүүлһэн Данзан Гаваан Ешижамсуев хамбын олбог ходо татан абажа, эгээл дээрэнь табиһан ушарынь гэбэл - Бандида Хамбын засаг нэгэ бүхэли байлгые зандань сахихаб гэжэ ойлгуулаа. Тэрэл жэлдээ Хилгантын дасанай шэнэ һуури бэдэрхын шалтагаанаар Хяагта ерэжэ, гурбан үдэрэй туршада бүтээлдэ һуужа гараһанай удаа Заяа Хамбын нюуһан бүмбэ олоһон байна. Тиигэжэ Этигэлэй Хамба 134 жэлэй үнгэрһэн хойно Заяа хамбын эдлэлтэй бүмбэ оложо, буряадай будын шажантанай түрүүшын Хамба ламын хойто түрэл, хубилгааниинь байһанаа гэршэлээ.
1913 ондо Бандида Хамба Этигэлов Романовтанай бүлын хаан түрэ эзэлжэ байһанай 300 жэлэй ойн баярта буряадай түлөөлэгшэдые толгойлжо ошоһон. Тиин Санкт-Петербургын “Гүнзэнчойнэй” дасанда түрүүшын баяр ёһололой хурал хураһан байна. Этигэлэй хамба арад жиндагай дунда ном суртаал дэлгэрүүлжэ, түбэд аргын туһа арша үзүүлжэ байхаһаа гадна, олониитын шугамаар дэбшэгдэдэг буян дэмбэрэлтэй үйлэ хэрэгүүдтэ эдэбхитэйгээр оролсожо ябаа. Дэлхэйн 1-дүгээр дайнай эхилэмсээр Этигэлэй хамбын үүсхэлээр Дээдэ-Үдэ хотодо лама санаартан ба хара зоной “Бүгэдэ буряадай эблэл” бии болгогдон, 130 мянган түхэриг буряадай дасангуудһаа, арад жиндагуудһаа суглуулагдажа, фронт руу ябуулагдаһан. Мүн эмшэлгын хэрэгсэлнүүд, хубсаһа хунар, эдеэ хоолой зүйлнүүд эльгээгдэжэ байгаа. Байлдаанай газарһаа холо бэшэ шархатаһан зониие аргалха эмшэлэлгын байранууд (лазаредүүд) 30 мянган түхэриг зөөреэр байгуулагдажа, эмшэ ламанар тиишэ ошожо, арга шадалаараа туһалжа байһан. 1915 ондо мүн мүнгэ һан суглуулагдажа, байлдаанай газар руу Кенсур Хамба Юрөөлтуев түрүүтэй эмшэ ламанар эльгээгдээ. 1917 ондо дайнда унаһан ба шархатаһан сэрэгшэдэй гэр бүлэнэртэ туһалхын тулада онсо оролдолго габьяа гаргаһанайнгаа түлөө Даша-Доржо Этигэлов хамбада Ород гүрэнэй засаг түрын зүгһөө Гэгээн Аннын 2-хи шатын орден барюулагдаа һэн.
Сэлэнгын 4 полкнуудай хасагууд япон, герман -алишье дайнда мордохынгоо урда Этигэлэй Хамбаһаа адис абажа, дуу зохёогоод, дуулалдаһаар мордодог һэн:
Энэ Германида сэрэгтэй байна,
Элдин нютагаа орхижо ябабабди.
Этигэлэй хамбын юрөөлөөр
Эрьежэ бусахамнай болтогой!
Энэ дайн багахан тоотой буряад зондо аймшагтай ехэ хохидол, зоболон асарһан: хасаг сэрэгшэдэй байлдаанда шархатаха, алуулхаһаа гадна, ара талын ажалда ябуулагдаһан эгээлэй буряад эрэгтэн Белоруссиин нэлэнхы намагуудай тааруугүй уларилда окоп, траншейнүүдые малтажа, модо шулуу зөөжэ, хара хүндэ ажалда эдеэ хоол, хубсаһа хунар тулюуртай ябаһанһаа, бэеэ муудаһан, хосорхонь хосорһон байна. Тэдэнэй бэшэһэн бэшэгүүд гэртэхиниинь мүнгэ түлэжэ абаха ёһотой һэн тула, тэдэнь абаха шадалгүй, хамагаа дайнда эльгээжэ байгаа. Тэдэ бэшэгүүдынь сэрэгшэдэй бэшэгтэй адли түлөөһэгүй болгыт гэхэдэ, таһа арсадаг һэн. Хубсаһа хунар, мүнгэ, хоол эрижэ бэшэһэн бэшэгүүдынь хаягаараа ерэдэггүй байһаниинь, хаанта засагай бага арадуудтаа гам хайрагүй, хатуу шэрүүнээр хандадаг байһаниинь харагдаа. Этигэлэй хамба энэ байдалай түлөө ехээр һанаагаа зобожо, ходо тиишэ ошожо, эмшэ ламанараа эльгээжэ, жааханшье һаа, туһа үзүүлхэеэ үнэнтөөр оролдожо ябаа.
1917 оной намар XII-дугаар Бандида Хамба Даша-Доржо Этигэлов үбшэлжэ, хамба ламын шэрээһээ бууха хүсэлөө мэдүүлһэн. Бандида хамбын үндэр тушаалһаа һайн дураараа сүлөөлэгдэжэ, Янгаажан дасанаа бусаһан юм. Нэгэтэ 1921 ондо Этигэлэй хамба ба цанид хамба Агваан Доржиев хоёр хилэ дээрэ ушаржа, отог баряад, сай шанажа, яаралгүй хөөрэлдэһэн. “Та иишэ дэмы ерэбэт даа, хилынгээ саана үлэбэлтнай дээрэ һэн. Һаяар ламанарые тушаажа эхилхэ, тэдэнэй гарта ороболтнай, таниие амиды үлөөхэгүй хаш даа”, – гэжэ Этигэлэй хамба хэлэбэ. Агваан Доржиев будын шажан зүблэлтэ засагтай багтаад байха гэжэ батаар этигэжэ байһандаа, тэрэ хэлэһыень нааша абабагүй. Тиин урдаһаань асуудал табиба: “Харин та юундэ хилын саана өөрөө гаранагүйбта?”- гэхэдэнь, - “Намайе тэдэ абажа үрдихэгүй”, – гэжэ харюусаһан гэхэ. Аялхынгаа урда тээ гэрһээ энэ тэрэ хогшол газаашань табяад, дүтүүр гүйлдэжэ ябаһан үхибүүдтэ хандажа: “Эдэниие абагты, эдэ юумэнүүд таанарта туһатай байһан, тиимэһээ саашань хадагалаад байгаарайгты”, - гээ. Арад зондо, ямаршье шажанда һүйдхэлтэй сагай ерээд байхада, Этигэлэй хамба шадал соогоо дасан дугангуудаа һандаралһаа абарха гэжэ тэгүүлһэн. 1922 ондо Асагадай дасанда үнгэрһэн будын шажантанай сугандыда Агваан Доржиевтай сугтаа “Дүримэй” комиссида орожо, будын шажантанай шэнэ дүрим баталалсаһан. Буряадайнгаа будын шажаниие шэнэ засагтай яажа багтааха арга олохобибди гэһэн асуудалнууд ламанарай урда табигдажа байгаа. Агваан Доржиев энэ ушарые һайн ойлгожо, шэнэдхэлгын дүримүүдые дурадхахадань, Даша-Доржо Этигэлов дэмжэһэн.
1927 оной июниин 15-да дабшалжа һууһан Этигэлэй хамба шабинарайнгаа орожо ерэхэдэ, “Һуга намши” уншагты”, - гэжэ, огтолон ябахаяа түхеэрһэнээ мэдүүлбэ. Шабинарынь мэгдэжэ, уншалга эхилхэеэ зүрхэсэжэ ядан байхадань, багшань өөрөө уншажа эхилшэхэдэнь лэ, хойноһоонь дагуулан уншаха баатай болоо һэн. Тиин бүтээлдэ һууһан зандаа Этигэлэй багша нирваанда ябаба. 1955 ондо тэрэнэй үлөөһэн захяа бэшэгэй ёһоор XVII-дугаар Бандида Хамба Лубсан- Нима Дармаевай ударидалга доро хэдэн ламанар Хүхэ Зүрхэн гэжэ газарта оршоһон Этигэлэй хамбын бэеые нюусаар гаргажа хараһан. Бэеынь ямаршьегүй байһаниие хаража, хубсаһа хунарынь һэлгээд, хэрэгтэй уншалга, ёһололнуудынь бүтээгээд, һөөргэнь хуша модон бумхан соонь һуулгажа, нүхэндэнь табиһан. 1973 ондо XIX-дүгээр Бандида Хамба Жамбал-Доржо Гомбоев мүн ламанартаяа ошожо, эрдэни багшын бэе шалгажа, нөөхи зандаа байһыень баталжа бусаа. 2002 ондо Этигэлэй хамбын бэеын байһан газарые мэдэхэ гансал хүн – 80 наһатай Амгалан Дабаевич Дабаев үлөөд байгаа. Тиигэжэ 2002 оной сентябриин 7-ной үдэр мүнөөнэй XXIV-дүгээр Бандида Хамба Дамба Аюшеевэй ударидалга доро бүлэг ламанар Хүхэ Зүрхэн ошожо, хамаг уншалга, ёһололынь гурим соонь түгэс бүтээжэ, Газар дэлхэйдэ энэ сагһаа урид харагдаа, дуулдаагүй үзэгдэлэй түрүүшын гэршэнэр болоһон байна. 75 жэлэй хугасаа соо газар доро хадагалаатай байһан бэе амиды хүнэй шэнжэтэй зандаа шахуу байба ха юм. Бүмбэрсэг түби дээрэ буурай сагһаа эрхилэгдэжэ байһан эрдэм ухаанай шэнжэлгэ, бэдэрэлгэдэ хэзээш тохёолдоогүй тус ушарал хамаг амитанай гайхал болоһон. Яагаад тиигэжэ болохо юм, диалектикэ, физикын ёһоор болбол яашье тиимэ байха арганьгүй гэхэ мэтээр һэжэг түрэлгэн олон һэн. Зүгөөр Этигэл, Номой, Ухаанай, Зоригой, Хатуужалгын ашаар хүмүүни бэеэ иимэ байдалда оруулжа болохо байһаниинь Будда бурханай суртаал, тэрэнэй үнэн баатар шабинь гэршэлбэ ха юм. Мүн Этигэлэй Хамбын урда түрэл байһан гэжэ тодорһон Заяа Хамба тагаалал болохынгоо урда “75 жэл болоод бусахаб” гэһээр, Даша-Доржо Этигэловэй дүрөөр бусаа, тэрэнһээ сааша бүри урдахи түрэлнүүдынь урда оронуудһаа: Энэдхэг, Түбэдһөө эхитэй, хамаг түрэлдөө лама гэгээнтэн, бодисада байһаниинь мэдээжэ болонхой. Хамба Лама Дамба-Даржаа Заяев Далай лама Банчен Богдо хоёртой зүбшэһэнэй удаа Гомбо сахюусанһаа асуужа, урда түрэлнүүдээ мэдэһэн домогтой.
Мүнөөнэй Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев түрүүтэй буряадай лама санаартан, бүгэдэ буряад арад Этигэлэй Хамбынгаа Эрдэнитэ Мүнхэ бэеые үнэтэ зэндэмэни мэтээр бэшэрэлтэй хүндэлэн тахижа байна. Зорюута Этигэлэй Хамбын эрдэни бэе хаража байха эрдэмэй эблэл бии болонхой хүдэлжэ байна. Үдэр бүри хажуудань сахижа байһан ламанар нарин ухаанай элшээр ябуулһан тэмдэг-бэшэгүүдынь тайлбарилан зондоо дуулгана. Этигэлэй хамбын түрэһэн, ябаһан, газар доро байһан газарнуудтань субарга бунхангууд баригданхай. Түрэһэн тоонтодонь эм домто уһатай худаг бии болоод, мүнгэн бодосто аршааниинь арад олондо хайра туһаяа үршөөнэ. Гоё һайхан, ёһотой урашуулай гараар бүтэһэн Ордон үндэрлэжэ, Этигэлэй хамба тэндээ ямба ехэтэйгээр хүргэгдэн, мүнхын забсарта бүтээлдээ һууна. Жэл бүри Ивалгын дасанда хүгжэмшэдэй, дуушадай, уран зохёолшодой, уран гартанай мүрысөөн Этигэлэй хамбын үмэнэ үнгэржэ, арад түмэн Этигэлэй хамбынгаа бусажа ерээд, тэдэниие харалсажа, аша туһаяа үршөөжэ байһанда баяр баясхалан хүргэжэ байдаг. Этигэлэй хамбын бусаһан сагһаа хойшо анхан нюугдаһан бурхангууд ба шажанай хэрэгсэлнүүд Анаагай, Агын, Бултумурай ба бэшэ тээшье олдожо эхилһэниинь, будын шажанай һэргэн бодохын һүр шэдитэ тэмдэг болоо. Этигэл номтой, Этигэл найдалтай нэгэ адли обогтой Этигэлэй Хамбынгаа бидэнээр сугтаа байгаа сагта бурхан шажамнай дахин унахагүй, бидэ булта бурхан болохобди гэжэ этигэе!