Уралиг
Буряад дасангуудай соёл, урлал тухай
26 декабря 2014
13034
гү, али Роман Мэрдыгеев Солбонэ Туяа хоёрой 1927 ондо “дугануудай эди шэдитэ дараануудһаа” юушьеб олоһон тухай.
Танай һонорто минии дурадхажа байһан түүхын һурбалжа бэшэг тон хоморой зүйл гэгдэхэ хоёр шалтагаантай. “Буряад дасангуудай урлал соёл” гэһэн гар бэшэг зуугаад жэлэй саана, буряадуудай хубисхалша һэдэбээр хөөрдэмлэн байһан урдахи зуун жэлэй 20-д онуудаар бэшэгдэһэн хадаа түүхэдэ сэнтэй байхань сохом бэзэ. 1927 оной зун Буряад-Монголой эрдэмтэдэй холбооной эдэбхеэр Буряадай бүхы дасангуудаар ябаха экспедици (түрүүшын ба һүүлшын) үүсхэгдэһэниинь мүнөө болоходо, тон хэрэгтэй, саг соонь үнгэргэһэн үйлэ болоо. Тэрэ гэһээр арбаад жэлэй үнгэрһэн хойно, 1937 ондо, Буряадай дэбисхэр дээрэхи дасан дугангуудые һандаргаажа, сэнгүй шухаг урданай ном сударнуудые, тэлэг бурхангуудые шатаажа, сүмэнүүдэй досоохи баялигынь үригдөө... Эгээл эртын Сартуул-Гэгээтын дасан тиихэ сагта 330 жэлээ хараад байгаа, харин тон һүүлшын Мүринэй дасан баригдаһаар 18 жэл болонхой һэн. Тиимэ дээрэһээ тус гар бэшэг зохёогшод хожомынь хэнэйшье хаража үрдеэгүй,
хэтэдээ хосорһон юумэнүүдые тодорхой һонороор зураглан үлээжэ, тэдэнэйнгээ дурасхал мүнхэрүүлбэ ха юм.
Үшөө нэгэ һонирхолтой зүйлынь гэбэл, өөһэдөө энэ экспедицидэ гарагшадынь, гар бэшэг зохёогшодынь гэжэ онсолхоор. Тэдэнэй нэгэн – Эрхүүгэй уран зурагай студи-мастерской дүүргэгшэ Роман Мэрдыгеев болоно. Хожомынь Мэрдыгеев Москвадахи Бүхэроссиин уран зурагай академи түгэсхэһэн, Сампиловай нэрэмжэтэ Уран зурагай музейн эмхидхэгшэ ба түрүүшынь директор болоһон, саашадаа Буряадай АССР-эй арадай уран зураашын нэрэ солодо хүртэһэн юм. Хэдэн жэлэй үнгэрһэн хойно тэрэнэй нэрээр Улаан-Үдын уран зарагай һургуули нэрлэгдэжэ, харин шалгарһан эдир зураашадые жэл бүри Мэрдыгеевэй нэрэмжэтэ шанда хүртээдэг болоо һэн. Зүгөөр энэ үйлэнүүд хожомынь үнгэрөө. Харин мүнөө 27 наһатай Роман Мэрдыгеев буряадай дасангуудаар ябаха экспедициин гэшүүн боложо ябалсаба.
Энэ ябуулгын нүгөөдэ гэшүүниинь уран зураашашье, барималшашье бэшэ, зүгөөр тэрэнэй үлээһэн зохёохы ажалынь Буряадай түүхэ соёлдо баларшагүй мүр сараа үлээһэн юм. Энэ Петр Дамбинов болоно. Минии гар бэшэг дээрэ хүдэлжэ эхилхэдэ, хажуудань үшөө электронно түхэлынь дамжуулһан. Харин электронно янзыень эльгээһэн хүн алдуу хэжэ, Петр Дамбинов гэхын орондо Петр Дамбиев гэжэ бэшэжэрхиһэн байгаа. Харин Петр Дамбинов гэһэн нэрэнь Буряад орондо гансал түүхэшэд ба архивай ажалшадта мэдээжэ байгаа бэзэ, зүгөөр үргэн олондоо уран зохёолшо, ирагуу найрагша ба гүрэн түрын, олониитын ажаябуулагша Солбонэ Туяа гээд тэрэ суурханхай һэн.
Дамбинов-Солбонэ Туяа тиихэдэ оройдоол 36 наһатай байгаа. Тиигэбэшье олон юумэ хэжэ үрдиһэн, буряадуудай бэеэ даанги байдалтай болохо, гэгээрэлэй гуримые шэнэдхэлгэ ба хэлэ бэшэг, үндэһэн соёл шэнэдхэн хубилгаха хэрэгтэ улаагаараа оролсоһон онсо габьяатай һэн. Энэ гайхамшаг хүн ялас гэмээр ажаһуужа, хэнһээшье дулдыдашагүй хараа бодолоо элсүүлэн, аргагүй ехэ ажал хэрэгүүдые бүтээжэ ябаа. Тэрэ урда сагһаа тогтонижоһон сүлэлгын гурим хубилгажа, түб хотоһоо Сибирь руу бэшэ, харин Сибирьһээ (Шэтэһээ) Москва эльгээгдэжэ шадаа һэн. Ямар ушараар тиигэбэб гэбэл, тэрэ эсернүүдэй намай гэшүүн байгаа. Хожомынь Москвада байха сагтаа Солбонэ Туяа эсернүүдэй намһаа гараһан, тиигээд тэрээн тушаа тон зохидоор, эгээл баруунай хүнэй шэнжэтэйгээр 1923 оной апрелиин 5-най “Правда” һониндо хэблэгдэһэн нээмэл бэшэг соогоо тайлбарилан соносхоһон.
Мүнөө үень РАН-ай Сибиириин таһагай зүүн зүгэй гар ба бар бэшэмэлнүүдэй Түбтэ хадагалагдажа байһан тус гар бэшэгэй хэзээ, ямар ушараар, түүхын али үедэ, хэнээр зохёогдон бии болоһон тухай мэдэгдээд байхадань, тэрэ “Буряад дасангуудай урлал соёл” гэһэн хэблэгдээгүй гар бэшэгтээ сэхэ хандая.
Тоосооной гурим соо бэшэгдээ хадань, зохёогшод Оролтоор эхилжэ, ошоһон зорилгоёо бэелүүлхын тулада ламанартай зохидоор харилсабал туһатай гэжэ эндэ онсолоо. Экспедициингээ гол зорилгонуудые зохёогшод нэгэл абзац соо тодоор харуулжа шадаа.
“Буряад ороной урдын үенүүдһээ үлэһэн соёл болбосоролой энжые тодо һонороор бүридхэн абаха гээшэ хэрэгтэй байһаниинь эли. Бидэ тэрэниие тодорхойлходоо, ганса тооень абаад орхихо бэшэ, харин шанар шэнжыень элишэлэн, тон сэнтэйень арадай саашанхи соёл болбосоролой хүгжэлтэдэ амжуулха ёһотойбди”. (эндэ ба саашанхи эшэ таталганууд (цитата) соо зохёогшодой хэлэн ба сэгүүд тэрэ зандаа орхигдохо – М.С.).
Соёл шэнжэлдэг мэргэжэлтэдэй һургуули гараашьегүй, шажанай түүхэһээ тусхай мэдэсэшьегүй һаа, зохёогшод эртэ урдын соёлой ямар гайхамшаг үзэгдэлтэй ушарһанаа бүримүһэн мэдэржэ, ойлгожо байһаниинь зохёол сооһоонь элирнэ.
“Эртэ урда сагай буддын шажанай шүтээнүүд бүри Христосһоо урдахи ээрын гурбадахи зуун жэлдэ хабаатай, гэбэшье тэрэ эпохын буддын шажанай урлал соёл тон өөрын онсо шэнжэтэй боложо үрдиһэн гэжэ тэмдэглэхээр”.
Зохёогшод соёл урлалай,онсолбол, буддын шажанай соёл урлалай айхабтар ехэ хүсые гэршэлэн онсолнод.
“Буряад дасан юугээрээ хүсэтэйб гэбэл, өөрынгөө мэдэлдэ урлал соёлой бүхы һалбаринуудые: театр, хүгжэм, уран зохёолой – урлал шадабариин агуу хүсые элсүүлэн байһаараа хүсэтэй”.
Һонирхомоор зүйлгэбэл, Оролтын бүхэли хуудаһан дээрэ шахуу “дайсанай ямар багажатай байһые” мэдэжэ абаха шухала гэжэ хэлэгдэбэшье, зохёогшодой өөһэдөө тэрэ буддын шажанай урлал зүйлнүүдые: тэлэг ба сэргэ бурхадые, хана үһээгэйнь, дуганай доторхи бараанай угалза гоёолтонуудые һайхашаан, бүхы һанаан бодолоо, бэлигээ энэ хэрэгтэ сүм зорюулһан уран дархашуулай ажалые үнэнтөөр хүндэлжэ байһаниинь элихэн харагдаа.
«Модоор һиилэһэн дасанай шэмэглэл уран дархаша ламанарай үндэр шадабариие гэршэлнэ. Анаа дасанай дүрбэн аршам үндэртэй, модоор һиилэгдэнхэй томо гэгшын “бадма сэсэг” дасанай урашуулай тэсэбэри ехэтэйгээр, нэтэрүү үсэдөөр ажалладаг байһые харуулна гээшэл”.
“Бидэнэй харахада,энэ ажалынь дүүрэнхэй хэбэртэй, дээрэһээнь нэмэхэ, хороохо юумэн үгы шэнги байгаа, теэд урлажа байһан хүниинь хэлэхэдээ, хүдэлмэриинь хахадынь лэ хэгдэнхэй, намар тээшэл түгэсэхэ гээ һэн. Энэ хэлээшээрнь бодоходо, дасанай урашуул хэжэ байһан ажалдаа тон харюусалгатайгаар хандажа, түгэс һайнаар бүтээхэеэ оролдодог байһаниинь элитэ”.
“Гомбо Чойжол сахюусадай хүрэгүүд. Нэгэдэхинь мори унанхай, хоёрдохинь буха дээрэ һуунхай. Хүрэгүүд хэдышье багахан хэмжээнэй һаа, бурхадай нюур шарайнуудынь амиды мэтэ, шэрэ будагынь, жэжэ хубинуудынь тон уран наряар хэгдэнхэй байһанайхи, хүнэй сэдьхэл татама һонирхолтой баримал дүрсэнүүд болоо гэхээр”
“Угалзадал уран зурлаагаараа, ялагар тологор шэрэ будагаараа, сэбэр нарин, бүрин түгэс дүрсөөрөө эдэ ажалнууд ёһотойл урлал зохёолнуудай тоодо орожо, хамагые гайхуулха шадалтайл”.
“Шэрэ будагынь үнжэгэн, зохидоор тааруулагданхай, нэгэшье үлүү гараһан, “хашхарһан” үнгэгүй. Жэжэхэн набша сэсэгүүд, бурхадай хубсаһан дээрэхи угалзанууд алтан шэрээр аргагүй нарибшаар бүтээгдэн, бурхан зурагшын ёһотой уран шадабаритай байһые харуулна. Энэ һайхан ажал бүтээгшэнь Агын дасанай Дулзан гэжэ зурааша лама гээ. Мүнөө тэрэ амиды юм гү – энээн тушаа Эгэтын дасанай ламанар мэдэхэгүй байгаа”.
Дугар зайһанай дүрэ шарайн, мүн арсаланай бэеын хүдэлсынь эршэ хүсэн үргэн дэлисэтэйгээр, шадабари ехэтэйгээр тус зурагта дамжуулагданхай”.
Гэхэ зуура, багахан шүүмжэлэлшье эндэ һуурияа оложо, минии һанахада, гар бэшэгынь хараһан, үзэһэнөө үлүү ехээр гоёонгүй, байһан соонь харуулһан хадаа түүхэ шэнжэлэгшэдтэ бүришье сэнтэй байхал.
“Буряад дасангуудай уран барилга, угалза шэмэглэл зарим ушарта хайша хэрэгээр, буруу зүбөөр, нэгэ шэгээ баримталангүй хэгдэһэн байбашье, ехэнхидээ урлал шанарынь арсалтагүй үндэр соёлой шэнжэтэй”.
Оролто үгэ соогоо зохёогшод сэхэ бүхэеэ мэдүүлжэ: “ламын шажантай тэмсэхэ хэрэгтэмнай һаатуулһан бэрхэшээлэй шалтагаан юуб гэбэл, бидэнэй дасанай баялигай урдаһаа табиха шэнэ соёл болбосоролой болон урлалай үнэтэ зүйлнүүдгүй байһан ушарнай болоно”.
Мүн оролто соогоо зохёогшод дасанай урлал соёлые янзалан хаража үзэхэ хэрэгтэй гэжэ бодомжо гаргана. Тэдэнэр өөһэдөө дасанай урлал соёлые хоёр хуби болгон хаража үзөө: уран зураг ба баримал дүрсэнүүд. Саашань уран барилга ба гар архалалга (түмэрөөр, модоор һиилэгшэд, түмэршэ, модошо дархашуул г.м.) гээд янзалха зуураа, тэдэнэй түрүүшын хоёр урлалта ороходоо, тиимэ ”үлүү ехээр шажанай удхаар нэбтэрээгүй”, “шажанай тооһоор бусалтагүй хушагдаагүй” байһыень онсолоо. Зохёогшодой хэлэһээр, “зарим ушарта модоор, түмэрөөр һиилэгшэдэй ба уран барилгын шэнжэ түхэлдэ бодото байдалай, одоо сагайшье амисхаал нэбтэрэнги үзэгдэнэ”. Тиимэһээ, тэдэнэй тооломжоор, “дасанай уран барилга мүн жэжэ урлал гар дархалалга түхэл шэнжээрээ, удха шанараараа арад зондо туһатай байха”.
“Үнэхөөрөөшье, тон һонирхол һэдэб татамаар дасангуудай байшангуудые, шажантай холбоотой удха шанарыень баллаад, ерээдүй үндэһэн театраа түбхинүүлхэдэмнай яаха юм? Ерээдүй сагуудай уран зурагай үзэсхэлэнгэй гү, али музейн байшангуудые барихадаа, буряад дасангуудай түхэл маяг оруулбал яаха бэлэй?”
Һанаад үзэхэдэ, мүнөөшье энэ дурадхалынь хуушараагүй һонирхолтой зандаа, тиин Улаан-Үдын Хангаловай нэрэмжэтэ түүхын Музейн байшан баригдахадаа, аяар 1927 ондо эдэ зохёогшодой хэлэһэн һанамжые бэелүүлээ гэхээр юм. Бэшэгэй энэ хубинь үшөө нэгэ бүришье зүрхэтэй, тон өөрын, сүлөөтэ хараа бодолтой хүнэй гэжэ тухайлхаар, багсаамжаар түгэсэнэ. Дабхин буужа байһан сагайнгаа эрхээр аюултайшье һаань, тэрэ үеынгээ буряадуудай өөдэргэ хубисхалша һэдэбээр бадаран, буддын шажанай энжэ баялигые һандаргаангүй, үндэһэн соёлдоо нэбтэрүүлэе гэһэн һанамжаяа сэхэ хэлэбэ ха юм даа.
“Хубисхалые ударидагша агууехэ В. И. Ленинэй шарилта мавзолей шажанай ямаршьеб маягые шэлжүүлэнги гэжэ хэн хэлэхэб? Гэхэ зуура, тэрэнэй барилгада түбэдэй дасангуудай түхэл шэнжэтэй яһалаханаар адлишаахаар зүйлнүүд олон лэ”.
Минии һанахада, тэрэ ажаглалта Солбонэ Туяа хэлээ гэхээр, юуб гэхэдэ тэрэ тус экспедициин урдахана Москвагай сүлэлгэһөө бусаһан, Улаан талмайгаар нэгэнтэ бэшэ ябаһан гэжэ багсаахаар. Гэбэшье энэ хэлэһэниинь, тухайлхада, гүрэнэй ябуулгатай холбоотой бодомжоор зурагдашанхай байна.
Зохёогшод дасанай урлалсоёлой ондоошье һалбаринууд тухай дурданад: театр, хүгжэм, уран үгэ – тэдэнэй ойро “экспедици хүрөөгүй, тиимэһээ тэдээн тухай (бидэ) эндэ юушьеб хэлэхэеэ тэбшэбэбди”. Саашань зохёогшод “хитадай ба түбэдэй уран зураашадай бүтээлнүүд тухай” мүнөө дурдангүй, удаадахи экспедицидээ шэнжэлхэ байһанаа мэдүүлнэ, зүгөөр дахин энэ ябуулгань үнгэрхэ үйлэгүй байшоо.
Дасангуудай барилгатухай тоосоон соонь тусхай бүлэг үгтэнхэй. Зохёогшодой һанамжаар, буряад дасангуудай барилга түбэд, энэдхэг ба хитад маягуудай шэнжые элсүүлэнхэй. Сонхо, хаалга, сонхо үүдэнүүдэйнь һарабшануудта ородой нүлөө үзэгдэжэ, “хаанта засагай бага арадуудые өөршэлэн дараха һэдэлгэ” эндэ зохёогшодто харагдаа.
“Эгэтын дасанай түсэб дасанай шугам зурагшанаар зурагдаад, “дээдын зүбшөөл” хайрлахыень губернаторта эльгээгдэһыень, тэрэнь баталбагүй. Ямаршьеб ород шугам зураашанда түсэбыень дахин зуруулһан хэбэртэй болоод лэ, зүбшөөл үгтэһэн байна. Хоёр түсэбүүдые – дасанай зураашанай болон ород зураашанай - экспедициинхид зэргэлүүлжэ шэнжэхэдэнь, энэ гэхэ илгаа олдоогүй, ород зураашанай үлүү ондоогоор хэһэн юумэн үгы, гансал нэгэ-хэды жэжэ божо хубинуудые оруулһан хэбэр үзүүлһэн байгаа”.
Анаагай дасан, зохёогшодой ойлгоһоор, “бүришье ехээр Европын (ородой) шэнжэ зорюута нэбтэрүүлэгдэнхэй, дасанай сонхо, үүдэнүүд, хаалганууд, баханын хашаадаһанууд гэхэ мэтэдэнь зүүнэй, баруунай уран барилгын шэнжэнүүдые түхэлгүйгөөр худхарууланхай”.
Саашань, уран барилгада хабаатай бүлэгтэ, Анаагай ба Эгэтын дасангуудай байшангууд тодорхойгоор шэнжэлэгдэжэ, али ямар хубинуудынь хаанахи (энэдхэг, түбэд, хитад) барилгын маягтайб, баханын толгойнууд, тохоног тулганууд, хушалтын налуугай углуунууд хайшаа байнаб, сонхо үүдэнүүдэйнь угалза гоёолтонууд онсоор тэмдэглэгдэн, (жэшээнь, угалзануудай янзанууд “түмэн джаргалан” нэгэ гэгдээд, нүгөө ушарта тэрэл угалзаяа зохёогшод “урта настаи” гэнэ, саашань “найман тахил”, “хана хангирсак”, “хатанаи бугабши”, “хорло”, “бүтүү утасан”, “матараи сүүл”, “моринойи туруу”) гэхэ мэтээр нэрлэгдэжэ, дасанай хушалта тойроһон бишыхан хонхонуудай дүрсэнүүдшье зураглагдаа.
Зохёогшодой баримтаар, дасангуудта модоор ажал хэгдэхэдээ, ехэнхидээ Сибириин хуша хэрэглэгдэнэ. Жэшээнь, Эгэтын дасанда барай хабтагайнуудые бэлээр олдохо хуһаар бэлдэдэг байгаа. Эндэ зохёогшод энеэдэтэй ажаглалта хэнэ: буряад һиилүүршэдэй зэмсэгүүд “Европын линолеум хэршэгшэдэй хутагануудые һануулна” гэжэ.
“Баримал дүрсэ” гэһэн бүлэгынь дасанай барималшадай хитад ба түбэд маягуудые заншалтаар жэшээ болгон дууряадаг уран зураашадта ороходоо, “энэ юрын дууряалганһаа сохом үлүү сүлөөтэ хараатай” гэһэн тобшололгоһоо эхилэнхэй.
“Һүүлдэ дурсагдагшадта хэлбэришэгүй хэбмүрэй заншал байхагүй, тиимэһээ тэдэнэр гансашье хэблэхэдээ бэшэ, харин үшөө удха гаргахадаашье сүлөөтэй. Энээниие дасанай барималшад Базар Аригунэйн, Даба Түшэнэйн ба Цыренжаб Чимыдунэйн бүтээлнүүд гэршэлнэ».
Тиигэхэ зуура, экспедициин гэшүүд, урда нэрлэгдэһэн барималшадтал, бага зэргэ дууряабашье, мүн өөрын хараатай, өөрсэ зурагуудые бүтээдэг нэгэ-хэды зураашадые бэдэржэ олоһон байна. Жэшээнь, “мүнөө Эгэтын дасанда байһан бэлигтэй уран зурааша лама Даба Түшнэйн” тухай хөөрэхэдөө, “тэрэ хэдэн дахин Сагаан үбүгүнэй дүрэ зураха бүреэ, зурагайнгаа хараа шэнжэ, досоохи байдалынь, үбгэнэй бэеын түхэл хубилгадаг байгаа” гээ.
“...тэрэ үнэн зүбөөр дүрсэлэн харуулалга тээшэ алхамхэбэ гэбэл, ондоошье залуу уран зурааша ламанар буддын шажанай урлал соёлой жэшээнүүдые мэти дагангүй, өөһэдын хараатай боложо байна гэлтэй”
Зохёогшод уран бүтээлдэ хэрэглэдэг болбосоруулгын шухала арга боломжонуудые: шабар бэлдэлгэ, шэрэнүүдые худхалга, ерээдүйн зурагуудай ула жэлэлгэ гэхэ мэтэ тухай тон тодорхойгоор дурдахадаа, юрын зураашад дасанай зураашадай дүршэл хэрэглэжэ болохо гэжэ найдажа байһаниинь эли.
“Дасанай уранзураашад шабараа Эгэтын дасанһаа 47 модоной газарта оршодог “Үхэр нуур” гэжэ нуурһаа холо бэшэ байһан ой сооһоо абадаг байгаа. Хаташаһан хуурай зандаа байхадаа, тэрэ шабар хүнэй бэедэл сайбар, нэгэ бага сагаан дэндэл адлирхуу үнгэтэй һэн. Ажалаа хэхын урдахана хуурай шабараа шэрэм мунса соо нюдэжэ, һүүлээрнь зорюута хэгдэһэн һагшуураар һагшадаг. Тиигээд Хитадһаа хирпиис сайтай хамта асарагдадаг байһан утаһан хээтэй саарһа шабар руугаа шэнгээжэ худхагша бэлэй...Саарһан гээшэ шабарай бүхөөр баригдаад, гантахагүйнь тулада хэгдэдэг зүйл һэн. Хайшан гээд саарһые шабартай худхадаг байгааб гэбэл: түрүүлэн саарһаяа халуун уһан соо шэнгээнэ, тэрэнэйнгээ дэбтэхэдэнь, уһаяа адхажа, үлэһэн саарһаяа гараараа гамгүй бажуухадань, саарһанай үдхэн кааша болоно. Энэ каашаяа хооһон мунса соо эюулжэ, дээрэһээнь нюдэһэн шабараа хээд, сугтань нюдэжэ эхилнэ. Һайса нюдэһэнэй удаа шэнгэншэг, худхаһан талхандал юумэ болоно, тэрэнь “туши” гэжэ нэрэтэй. Тиигээд тэрэнь гурбанһаа долоон үдэрэй туршада эдьхэжэ, тэрэнэйл удаа одоол хэрэглэмжэдэ ошоно. Энэ мэтэ болбол дасанай юрын “туши” болоно ха. Зүгөөр ондоо түрэлэй “туши” бии, онсо янзын гуримаар бэлдэгдэһэн тэрээгээр бурхадай дүрсэнүүдые шабадан баридаг. Энэ ушарта шабарай бүридэлдэ үшөө 7 янзын, дасанда ехээр шүтэгдэдэг 7 зүйлнүүдые: “долоон эрдыни” – талхан болотор нюдэһэн долоон үнэтэй сэнтэй эд оруулдаг байна:
1. шүрэ – “нэгэшь эхэнэрэй үшөө зүүгээгүй” хитадай улаан маржан;
2. түүхэй алтан;
3. түүхэй мүнгэн;
4. зэд зоос,(хашарһан мүнгэн)
5. оюунэрдэни;
6. ногоон шулуун, ногоолин;
7. дунгар.
Зохёогшодой хэлэһээр, барималшад шабарһаа ондоо үшөө гантиг шулуугаар, түмэрөөр хүдэлдэг байһан. Гэхэ зуура, “Анаа дасан Эгэтын дасанда ороходоо, баримал хүрэгүүдээр үлүү баян”, гэбэшье “зүгөөр тэрэ (Эгэтын) Анаа дасанһаа уран зурагай талаар үлүү һонирхолтой” гэжэ тэдэнэр онсолнод. Тус экспедициинхид Эгэтын дасанай нэгэ дуганда 250 уран зурагуудые тоолоһон байна.
Мүн лэ зурагай улажэлэлгэ, шэрэнүүдые үрин нюхалга, зарим нэгэ ёһо гуримда хэрэгтэй порошоогуудые бэлдэлгэ тухай тодорхойлго үгтэнэ.
“Шэрэ нюхалга ба ула жэлэлгэдэ дарханай сабуу хэрэглэгдэдэг, тэрэниие уур мунса соо нюдэжэ, гурба дахин бусалһан уһан соо худхадаг. Тон һайн уһан гэжэ бороогой гү, али булагай уһан тоологдодог. Сабуу уһан соо өөрөө хайлатараа байдаг. Хитадуудай хэлэһээр, ламанар сабуу ашаглахадаа, орын (бугын) хуушарһан яһануудые, эбэрнүүдые бусалган абтаһан гү, али Хитадай загаһанай сабуу хэрэглэхэ дуратай. Ламанарай үгөөр, загаһанай дүрсэтэй тамгатай “шара сабуу” гэдэгынь һайн сабуу гэжэ тоотой һэн ха”.
“Дулзын Жинхорто” хэрэгтэй порошоог иимэ аргаар бэлдэдэг: “гантиг” шулуу – сагаан шулуу гэхэ гү, али “мүнхэ саһа” үдхэн “тарагтай”болон хуурай шэрэтэй худхажа, хожомынь тэрэ бүридэлөө порошоог болотор нюхаһан бэеэрээ, һагшуур соо хэжэ һайса һагшаха хэрэгтэй”.
Иимэ ябуулга хэжэ байха зуураа, зохёогшод нэгэ-хэды зохёон байгуулгын туршалгануудые үнгэргөө. Тэдэнэр уран зураашадые, барималшадые гэрэл зурагһаа гү (нэгэ ушарта Доржо Банзаровай гэрэл зураг байгаа), али урдаа хараад гү, али һанаандаа баряадшье, хүнэй сээжэ дүрсэ зурахыень гуйгаа. Зуралгынь һүүлээр тэрэ туршалгынгаа дүнгүүдыень гаргадаг һэн.
Һонирхолтой зүйл гэхэдэ, зохёогшод али нэгэ тэлэг бурханай зурагдаһан маягынь шэнжэлхэдээ, “буряад уран зураашын зураһан гэжэ эли” гээд тэмдэглээ. Харин, буряад зуралгын маягай онсолиг шэнжэнь юун бэ гэжэ тайлбарилангүй орхиһониинь харамтайл. Юрэдөөл, зурагуудта, хүшэгэ зурагуудта, элдэб янзын шэмэглэлэй зурагуудта сэгнэлтэ үгэхэдөө, зохёогшод эгээлэй юрын гү, али өөрсэ хэлбэриин гү гэжэ заатагүй тэмдэглэхэеэ оролдоо. Жэшээнь, тэдэ буряад уран зураашадай бүтээлнүүдтэ хитад ба түбэд зурагуудһаа онсо илгаатай, “огторгой, сэсэгэй дэльбэнүүдые, “бадма сэсэг” болон бэшэшье сэсэгүүдые зурахадаа”, шэрэ будагынь холо ойрын тэнсэлдэ тааралдууланхай гэжэ онсолбо.
Зохёогшод тэдэнэй һанамжаар темперэ гэжэ онсолиг урлалда хабаатай дасанай уран зурагые Европын болон Хитадай, Түбэдэй уран зураашадай ажалнуудтай зэргэсүүлжэ үзэнэ.
“Шэрэ будагай тааралдал тухай дасанай уран зураашадай ойлгосо Европын зураашадай ойлгосоһоо тад ондоо байна. Ходо хэрэглэгдэдэг шэрэнүүд гэбэл: сагаан, ногоон, хүхэ, ягаан-хүхэ, шара ба улаан-шара үнгэнүүд, харин нэмэлтэ болон: ягаан, улаа-ягаан, хүрин-улаан – улаан үнгэдэ; шара-ногоон, сайбар-ногоон, номин ногоон сагаан будагтай хамта – ногоон үнгэдэ; сэб сэнхир ба сэнхир хүхэ – хүхэ үнгэдэ; хүб хүхэ – ягаан-хүхэ үнгэдэ; мүн нэмэри болон хүрин ба боро үнгэнүүд. Хара шэрэ хитадай тушь бэхын үнгэтэй болоод, алтан мүнгэн хоёртол, уран бүтээлнүүдтэ түгэс дүүрэһэн түхэл шэнжэ оруулхада, тон хэрэгтэй байдаг”.
“Базанхайшаг, Европын зураашадай хэрэглэдэг үнгэнүүд дасанай уран зурагта харагдахагүй, тэдэнэй шэрэ будагууд хурса гэрэлтэй, эрид ба тон онсолиг юм. Һүүдэрнүүд будагай һэлгээе шангадхаан гаргагдана. Зарим ушарта зурагдаһан дүрсые саадахи дэбисхэр үнгэһээ илгахын тула хара гү, али хүрин шэрээр арай харагдама нариихан зурлаагаар тойруулан хярхагладаг. Дасанай уран зурагта зурлаа гээшэ тон ехэ үүргэ дүүргэдэг: тэрэнэй ашаар зурагдаһан зүйлэй түхэл, хубсаһанай хуняадаһа, эбхэлээнүүд тодоор гаргагдана, тэрэ хүнэй шарайда ами оруулна, шэрэ будагай үнжэгэн шэнжэнь, дасанай зураашадай һанамжаар, шэрэеэ нюхалга, бэлдэлгэһээ дулдыдадаг”.
“Буряад дасангуудай уран зураашадай бүтээлнүүд шэрынгээ уран наряар, үнгэ ниилэсээр түбэд ба хитад зураашадай ажалда хүрэхэгүй байһаниинь арсашагүй, зүгөөр түхэл дүрсэ гээшые зүбөөр гаргадагаараа, оролдосотой бүтээмжээрээ, һанахада, тэдэнһээ үлүү дээрэшье, һонирхолтойшье гэхээр байна”.
“Бурхадай дүрые зүбөөр зурахын тула дасангуудай уран зураашадай хэрэглэдэг дүримүүд хүнэй бэеын түхэлдэ таааруулагдан зохёогдоһон Европын зураашадай һургуулиин дүримүүдтэй яһалашье зохилдонхой. Харин дошхон сахюусадай: Чойжол, Гомбо, Жамсаран, Очир-Вани болон бэшэдэй дүрэ зурахадаа, 3-тай үхибүүнэй бэеын тааралдал хараадаа абанхай”.
Жэжэ гэжэ нэрлэгдэһэн ажалнууд сооһоо зохёогшод “жюмбюр” гэжэ урлалые онсолоо, тэрэнь шэрээ, адяар, сэнтии болон дуганай досоохи бараан гэхэ мэтые шэмэглэдэг гүрбытэр һиилэһэн угалзанууд юм. Жюмбюрэй арга болбосоруулга Түбэд оронһоо дууряагдан абтаһан юм.
“Тэрэ иимэ аргаар абтадаг: шохой аргал хоёр шэрэм пеэшэн соо галдагдажа, үнэһэн болоно, тиигээд зүгын бал мэтэ үдхэн кааша болотор дарханай сабуутай холижо худхагдана. Саашань тэрэниие нэгэн гү, али хоёр һарын туршада эдьхэхэ. Каашын тухандаа хүрэтэрөө эһэхэдэ, ута түмэр хушуутай арһан тулам руу эюулдэг. Арһан туламханииень дарахада, ута хушуунһаань “жюмбюр” гоожожо, бэлдээтэй зураг дээрэ (луу, арсалан, набшаһанууд болон ондоошье угалзанууд) адхарна. Хатаһан хойнонь (тэрэниие) сабуутай шэрэнүүдээр шэрдэжэ, алталха гү, али мүнгэлхэ”.
“Модоор һиилэлгэ” гэһэн бүлэгынь бүхыдөө ном гаргалгынарга болбосоруулгада зорюулагданхай. Болбосоруулгын жэжэ хубинуудһаа гадна, бэшэгдэһэн номуудынь редакторнуудаар, “Дациздат» гэхэшүү эрхилэгшэнүүдээр гэрэл соо харуулагдан” шалгагдадаг һэн. Дасанай номуудай тогтоогдоһон хэмжүүр ба түхэлынь “номуудай анхан бадма сэсэгэй утанууд аад, нариихан набшаһад дээрэ барлагдадаг байһан” ушартай холбоотой һэн”.
Гар бэшэгэй удха сообайд гээд лэ баруунай бэшэ, харин түбэд гү, али монгол хэлэнһээ абтаһан үгэнүүд, буряадай уран үгын нэрэ томьёонууд дайралдаха юм. Жэшээнь, “хара зураг” – бэлэдхэлэй, түһөө зураг; бэлэн хэб “сагвар” гэгдэнэ, “биренсакшур” – һолонгын һүүлэй үһөөр биирэ хэдэг тусгаар түмэр зэбсэг; ном хэблэдэг элдэб янзын хэмжүүрэй барай хабтагайнуудые “чойри хэб”, “рабсалан хэб”, “эбэрэ хэб” гэжэ нэрлэгдэнэ; “тэлур” – зурагай рама (гуу); “тылык” – дасанай зурааша ламанарай хүдэлдэг набтархан шэрээ.
Һонирхолтой юумэнь гэхэдэ, зохёогшод бэшэгэйнгээ удхада ажаглалта хэхэдээл, “бог, божества” гэжэ хэлэхэ юм, харин зохёолойнгоо гол удха соо оторо “бурхад” гээд бэшэнэ: Майдари, Отошо бурхад, бурхадай хүрэгүүд, бурханай дүрэ зураг.
Бэшэгэй гол удхын хабсаргалтые “Экспедициин тэмдэглэлнүүд” нэрлэжэ, тэрээн дотороо ганса дасангууд тухай хэлээд орхингүй, мүн оршон тойроной байгаали зураглаа: Анаагай дасанай нэрэдэ нүлөөлһэн Анаа нуурай эрьеэр уургайлһан олон түмэн шубууд тухай; ойгуур һуудалтай зоной “боди сэдьхэлтэй ламанар абажа тэжээнэ бэзэ” гэлдэн, эзэгүй нохойнуудые дасанай хаалгын захаар хаядаг тухай; дуганиие тойруулан Агван Доржиевай ударидалга доро татагдаһан уһалууриин һужааг тухай.
Хүршэ Эгэтын дасанай хаяадахи нэгэ тосхоной ажаһуугшын зохёогшодто хөөрэһэн, ламанарайшье өөһэд хоорондоо “дээрэһээ онготой зураашын” удаан наһа наһалжа байдаггүй гэжэ хошоннон хэлсэдэг үгэшье эндэ һуурияа олонхой.
“Тэдэ түргэн хүгшэрдэг, гарнуудынь үлгэ һалга болоод, нюдэнэйнь хараа муудажа, үргэһэ нойрынь алдагдан, хүсэ шадалынь барагдадаг”.
Эхиндэнь минии бэшэһээр, тус гар бэшэгнай хоёр зохёогшодтой: нэгэниинь – залуу уран зурааша Роман Мэрдыгеев, нүгөөдэнь – тэрэ үедэ Буряад орон дотороо мэдээжэ болонхой уран зохёолшо, ирагуу найрагша Солбонэ Туяа. Тиимэ дээрэһээл энэ экспедициин тоосоон иимэ ульгам һайн хэлээр бэшэгдэнхэй, удхынь саана тон анхаралтай хөөрэлдэгшэ, урлал соёлой нарин сэгнэгшэ ба хэлсээнгүй бэрхэ уран үгын эзэн байна гэжэ ойлгохоор. Өөһэдөө зохёогшод һүзэгтэй зон бэшэ гэхээр,зүгөөр энэ ушар тэдэнэй буддын шажанай урлал соёлой үзэсхэлэн һайхан шэнжыень үндэр хэмжээндэ, үнэн зүбөөр сэгнэхэдэнь бишыханшье зэргээр һаалта болоогүй.
“Ямар харамсалтай гээшэб, энэ ехэ баялигай бидэнтэй бэшэ байһаниинь, эдэ бүгэдэ уран зураашад олониитэтэй, үргэн Буряадай ажалша, хүдэлмэришэ арадтай бэшэ, харин дасангуудай харшын араар, дугангуудай эди шэдитэ дараанууд соогуур байһаниинь!”
хэтэдээ хосорһон юумэнүүдые тодорхой һонороор зураглан үлээжэ, тэдэнэйнгээ дурасхал мүнхэрүүлбэ ха юм.
Үшөө нэгэ һонирхолтой зүйлынь гэбэл, өөһэдөө энэ экспедицидэ гарагшадынь, гар бэшэг зохёогшодынь гэжэ онсолхоор. Тэдэнэй нэгэн – Эрхүүгэй уран зурагай студи-мастерской дүүргэгшэ Роман Мэрдыгеев болоно. Хожомынь Мэрдыгеев Москвадахи Бүхэроссиин уран зурагай академи түгэсхэһэн, Сампиловай нэрэмжэтэ Уран зурагай музейн эмхидхэгшэ ба түрүүшынь директор болоһон, саашадаа Буряадай АССР-эй арадай уран зураашын нэрэ солодо хүртэһэн юм. Хэдэн жэлэй үнгэрһэн хойно тэрэнэй нэрээр Улаан-Үдын уран зарагай һургуули нэрлэгдэжэ, харин шалгарһан эдир зураашадые жэл бүри Мэрдыгеевэй нэрэмжэтэ шанда хүртээдэг болоо һэн. Зүгөөр энэ үйлэнүүд хожомынь үнгэрөө. Харин мүнөө 27 наһатай Роман Мэрдыгеев буряадай дасангуудаар ябаха экспедициин гэшүүн боложо ябалсаба.
Энэ ябуулгын нүгөөдэ гэшүүниинь уран зураашашье, барималшашье бэшэ, зүгөөр тэрэнэй үлээһэн зохёохы ажалынь Буряадай түүхэ соёлдо баларшагүй мүр сараа үлээһэн юм. Энэ Петр Дамбинов болоно. Минии гар бэшэг дээрэ хүдэлжэ эхилхэдэ, хажуудань үшөө электронно түхэлынь дамжуулһан. Харин электронно янзыень эльгээһэн хүн алдуу хэжэ, Петр Дамбинов гэхын орондо Петр Дамбиев гэжэ бэшэжэрхиһэн байгаа. Харин Петр Дамбинов гэһэн нэрэнь Буряад орондо гансал түүхэшэд ба архивай ажалшадта мэдээжэ байгаа бэзэ, зүгөөр үргэн олондоо уран зохёолшо, ирагуу найрагша ба гүрэн түрын, олониитын ажаябуулагша Солбонэ Туяа гээд тэрэ суурханхай һэн.
Дамбинов-Солбонэ Туяа тиихэдэ оройдоол 36 наһатай байгаа. Тиигэбэшье олон юумэ хэжэ үрдиһэн, буряадуудай бэеэ даанги байдалтай болохо, гэгээрэлэй гуримые шэнэдхэлгэ ба хэлэ бэшэг, үндэһэн соёл шэнэдхэн хубилгаха хэрэгтэ улаагаараа оролсоһон онсо габьяатай һэн. Энэ гайхамшаг хүн ялас гэмээр ажаһуужа, хэнһээшье дулдыдашагүй хараа бодолоо элсүүлэн, аргагүй ехэ ажал хэрэгүүдые бүтээжэ ябаа. Тэрэ урда сагһаа тогтонижоһон сүлэлгын гурим хубилгажа, түб хотоһоо Сибирь руу бэшэ, харин Сибирьһээ (Шэтэһээ) Москва эльгээгдэжэ шадаа һэн. Ямар ушараар тиигэбэб гэбэл, тэрэ эсернүүдэй намай гэшүүн байгаа. Хожомынь Москвада байха сагтаа Солбонэ Туяа эсернүүдэй намһаа гараһан, тиигээд тэрээн тушаа тон зохидоор, эгээл баруунай хүнэй шэнжэтэйгээр 1923 оной апрелиин 5-най “Правда” һониндо хэблэгдэһэн нээмэл бэшэг соогоо тайлбарилан соносхоһон.
“Буряад дасан юугээрээ хүсэтэйб гэбэл: өөрынгөө мэдэлдэ урлал соёлой бүхы һалбаринуудые, театр, хүгжэм, уран зохёолой – уран шадабариин агуу хүсые элсүүлэн байһаараа хүсэтэй”.Нютагаа бусажа ерэхэдээ, Солбонэ Туяа (Дамбинов) мүнөөнэй РАН-ай Сибириин хэлтэсэй монголоведени, буддологи ба тибетологиин Институдай урдань байһан Буряад-Монголой эрдэмтэдэй хорооной гэшүүн болоһон. Тиихэдэ Буручкомой эрдэмтэ-секретариин тушаалда түбэдшэ, монголшо, буддын шажаншэнжэлэгшэ, хэдэн ехэ һургуулинуудай багша-профессор, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ болоһон “Будаадын мүргэлшэн Түбэдэй шүтээнүүдэй дэргэдэ” гэһэн номой зохёогшо Гомбожаб Цыбиков байһан байна.
Мүнөө үень РАН-ай Сибиириин таһагай зүүн зүгэй гар ба бар бэшэмэлнүүдэй Түбтэ хадагалагдажа байһан тус гар бэшэгэй хэзээ, ямар ушараар, түүхын али үедэ, хэнээр зохёогдон бии болоһон тухай мэдэгдээд байхадань, тэрэ “Буряад дасангуудай урлал соёл” гэһэн хэблэгдээгүй гар бэшэгтээ сэхэ хандая.
Дээрэ: Эгэтын дасанайгол (Цогчин?) дуган (“хитад хэлбэритэй”). Доро: Анаа дасанай шэнэ дуган (“түбэд хэлбэритэй”).
Дээрэ: Эгэтын дасанайгол (Цогчин?) дуган (“хитад хэлбэритэй”). Доро: Анаа дасанай шэнэ дуган (“түбэд хэлбэритэй”).
Тоосооной гурим соо бэшэгдээ хадань, зохёогшод Оролтоор эхилжэ, ошоһон зорилгоёо бэелүүлхын тулада ламанартай зохидоор харилсабал туһатай гэжэ эндэ онсолоо. Экспедициингээ гол зорилгонуудые зохёогшод нэгэл абзац соо тодоор харуулжа шадаа.
“Буряад ороной урдын үенүүдһээ үлэһэн соёл болбосоролой энжые тодо һонороор бүридхэн абаха гээшэ хэрэгтэй байһаниинь эли. Бидэ тэрэниие тодорхойлходоо, ганса тооень абаад орхихо бэшэ, харин шанар шэнжыень элишэлэн, тон сэнтэйень арадай саашанхи соёл болбосоролой хүгжэлтэдэ амжуулха ёһотойбди”. (эндэ ба саашанхи эшэ таталганууд (цитата) соо зохёогшодой хэлэн ба сэгүүд тэрэ зандаа орхигдохо – М.С.).
Соёл шэнжэлдэг мэргэжэлтэдэй һургуули гараашьегүй, шажанай түүхэһээ тусхай мэдэсэшьегүй һаа, зохёогшод эртэ урдын соёлой ямар гайхамшаг үзэгдэлтэй ушарһанаа бүримүһэн мэдэржэ, ойлгожо байһаниинь зохёол сооһоонь элирнэ.
“Эртэ урда сагай буддын шажанай шүтээнүүд бүри Христосһоо урдахи ээрын гурбадахи зуун жэлдэ хабаатай, гэбэшье тэрэ эпохын буддын шажанай урлал соёл тон өөрын онсо шэнжэтэй боложо үрдиһэн гэжэ тэмдэглэхээр”.
Зохёогшод соёл урлалай,онсолбол, буддын шажанай соёл урлалай айхабтар ехэ хүсые гэршэлэн онсолнод.
“Буряад дасан юугээрээ хүсэтэйб гэбэл, өөрынгөө мэдэлдэ урлал соёлой бүхы һалбаринуудые: театр, хүгжэм, уран зохёолой – урлал шадабариин агуу хүсые элсүүлэн байһаараа хүсэтэй”.
Һонирхомоор зүйлгэбэл, Оролтын бүхэли хуудаһан дээрэ шахуу “дайсанай ямар багажатай байһые” мэдэжэ абаха шухала гэжэ хэлэгдэбэшье, зохёогшодой өөһэдөө тэрэ буддын шажанай урлал зүйлнүүдые: тэлэг ба сэргэ бурхадые, хана үһээгэйнь, дуганай доторхи бараанай угалза гоёолтонуудые һайхашаан, бүхы һанаан бодолоо, бэлигээ энэ хэрэгтэ сүм зорюулһан уран дархашуулай ажалые үнэнтөөр хүндэлжэ байһаниинь элихэн харагдаа.
«Модоор һиилэһэн дасанай шэмэглэл уран дархаша ламанарай үндэр шадабариие гэршэлнэ. Анаа дасанай дүрбэн аршам үндэртэй, модоор һиилэгдэнхэй томо гэгшын “бадма сэсэг” дасанай урашуулай тэсэбэри ехэтэйгээр, нэтэрүү үсэдөөр ажалладаг байһые харуулна гээшэл”.
“Бидэнэй харахада,энэ ажалынь дүүрэнхэй хэбэртэй, дээрэһээнь нэмэхэ, хороохо юумэн үгы шэнги байгаа, теэд урлажа байһан хүниинь хэлэхэдээ, хүдэлмэриинь хахадынь лэ хэгдэнхэй, намар тээшэл түгэсэхэ гээ һэн. Энэ хэлээшээрнь бодоходо, дасанай урашуул хэжэ байһан ажалдаа тон харюусалгатайгаар хандажа, түгэс һайнаар бүтээхэеэ оролдодог байһаниинь элитэ”.
“Гомбо Чойжол сахюусадай хүрэгүүд. Нэгэдэхинь мори унанхай, хоёрдохинь буха дээрэ һуунхай. Хүрэгүүд хэдышье багахан хэмжээнэй һаа, бурхадай нюур шарайнуудынь амиды мэтэ, шэрэ будагынь, жэжэ хубинуудынь тон уран наряар хэгдэнхэй байһанайхи, хүнэй сэдьхэл татама һонирхолтой баримал дүрсэнүүд болоо гэхээр”
“Угалзадал уран зурлаагаараа, ялагар тологор шэрэ будагаараа, сэбэр нарин, бүрин түгэс дүрсөөрөө эдэ ажалнууд ёһотойл урлал зохёолнуудай тоодо орожо, хамагые гайхуулха шадалтайл”.
“Шэрэ будагынь үнжэгэн, зохидоор тааруулагданхай, нэгэшье үлүү гараһан, “хашхарһан” үнгэгүй. Жэжэхэн набша сэсэгүүд, бурхадай хубсаһан дээрэхи угалзанууд алтан шэрээр аргагүй нарибшаар бүтээгдэн, бурхан зурагшын ёһотой уран шадабаритай байһые харуулна. Энэ һайхан ажал бүтээгшэнь Агын дасанай Дулзан гэжэ зурааша лама гээ. Мүнөө тэрэ амиды юм гү – энээн тушаа Эгэтын дасанай ламанар мэдэхэгүй байгаа”.
Дугар зайһанай дүрэ шарайн, мүн арсаланай бэеын хүдэлсынь эршэ хүсэн үргэн дэлисэтэйгээр, шадабари ехэтэйгээр тус зурагта дамжуулагданхай”.
(Бурхан зурааша Тогтхо Будаев ажал дээрээ (бэшэлгын дүрим тэрэ зандаа – М.С.)
(Бурхан зурааша Тогтхо Будаев ажал дээрээ (бэшэлгын дүрим тэрэ зандаа – М.С.)
Гэхэ зуура, багахан шүүмжэлэлшье эндэ һуурияа оложо, минии һанахада, гар бэшэгынь хараһан, үзэһэнөө үлүү ехээр гоёонгүй, байһан соонь харуулһан хадаа түүхэ шэнжэлэгшэдтэ бүришье сэнтэй байхал.
“Буряад дасангуудай уран барилга, угалза шэмэглэл зарим ушарта хайша хэрэгээр, буруу зүбөөр, нэгэ шэгээ баримталангүй хэгдэһэн байбашье, ехэнхидээ урлал шанарынь арсалтагүй үндэр соёлой шэнжэтэй”.
Оролто үгэ соогоо зохёогшод сэхэ бүхэеэ мэдүүлжэ: “ламын шажантай тэмсэхэ хэрэгтэмнай һаатуулһан бэрхэшээлэй шалтагаан юуб гэбэл, бидэнэй дасанай баялигай урдаһаа табиха шэнэ соёл болбосоролой болон урлалай үнэтэ зүйлнүүдгүй байһан ушарнай болоно”.
Мүн оролто соогоо зохёогшод дасанай урлал соёлые янзалан хаража үзэхэ хэрэгтэй гэжэ бодомжо гаргана. Тэдэнэр өөһэдөө дасанай урлал соёлые хоёр хуби болгон хаража үзөө: уран зураг ба баримал дүрсэнүүд. Саашань уран барилга ба гар архалалга (түмэрөөр, модоор һиилэгшэд, түмэршэ, модошо дархашуул г.м.) гээд янзалха зуураа, тэдэнэй түрүүшын хоёр урлалта ороходоо, тиимэ ”үлүү ехээр шажанай удхаар нэбтэрээгүй”, “шажанай тооһоор бусалтагүй хушагдаагүй” байһыень онсолоо. Зохёогшодой хэлэһээр, “зарим ушарта модоор, түмэрөөр һиилэгшэдэй ба уран барилгын шэнжэ түхэлдэ бодото байдалай, одоо сагайшье амисхаал нэбтэрэнги үзэгдэнэ”. Тиимэһээ, тэдэнэй тооломжоор, “дасанай уран барилга мүн жэжэ урлал гар дархалалга түхэл шэнжээрээ, удха шанараараа арад зондо туһатай байха”.
“Үнэхөөрөөшье, тон һонирхол һэдэб татамаар дасангуудай байшангуудые, шажантай холбоотой удха шанарыень баллаад, ерээдүй үндэһэн театраа түбхинүүлхэдэмнай яаха юм? Ерээдүй сагуудай уран зурагай үзэсхэлэнгэй гү, али музейн байшангуудые барихадаа, буряад дасангуудай түхэл маяг оруулбал яаха бэлэй?”
Һанаад үзэхэдэ, мүнөөшье энэ дурадхалынь хуушараагүй һонирхолтой зандаа, тиин Улаан-Үдын Хангаловай нэрэмжэтэ түүхын Музейн байшан баригдахадаа, аяар 1927 ондо эдэ зохёогшодой хэлэһэн һанамжые бэелүүлээ гэхээр юм. Бэшэгэй энэ хубинь үшөө нэгэ бүришье зүрхэтэй, тон өөрын, сүлөөтэ хараа бодолтой хүнэй гэжэ тухайлхаар, багсаамжаар түгэсэнэ. Дабхин буужа байһан сагайнгаа эрхээр аюултайшье һаань, тэрэ үеынгээ буряадуудай өөдэргэ хубисхалша һэдэбээр бадаран, буддын шажанай энжэ баялигые һандаргаангүй, үндэһэн соёлдоо нэбтэрүүлэе гэһэн һанамжаяа сэхэ хэлэбэ ха юм даа.
“Хубисхалые ударидагша агууехэ В. И. Ленинэй шарилта мавзолей шажанай ямаршьеб маягые шэлжүүлэнги гэжэ хэн хэлэхэб? Гэхэ зуура, тэрэнэй барилгада түбэдэй дасангуудай түхэл шэнжэтэй яһалаханаар адлишаахаар зүйлнүүд олон лэ”.
Минии һанахада, тэрэ ажаглалта Солбонэ Туяа хэлээ гэхээр, юуб гэхэдэ тэрэ тус экспедициин урдахана Москвагай сүлэлгэһөө бусаһан, Улаан талмайгаар нэгэнтэ бэшэ ябаһан гэжэ багсаахаар. Гэбэшье энэ хэлэһэниинь, тухайлхада, гүрэнэй ябуулгатай холбоотой бодомжоор зурагдашанхай байна.
Зохёогшод дасанай урлалсоёлой ондоошье һалбаринууд тухай дурданад: театр, хүгжэм, уран үгэ – тэдэнэй ойро “экспедици хүрөөгүй, тиимэһээ тэдээн тухай (бидэ) эндэ юушьеб хэлэхэеэ тэбшэбэбди”. Саашань зохёогшод “хитадай ба түбэдэй уран зураашадай бүтээлнүүд тухай” мүнөө дурдангүй, удаадахи экспедицидээ шэнжэлхэ байһанаа мэдүүлнэ, зүгөөр дахин энэ ябуулгань үнгэрхэ үйлэгүй байшоо.
Дасангуудай барилгатухай тоосоон соонь тусхай бүлэг үгтэнхэй. Зохёогшодой һанамжаар, буряад дасангуудай барилга түбэд, энэдхэг ба хитад маягуудай шэнжые элсүүлэнхэй. Сонхо, хаалга, сонхо үүдэнүүдэйнь һарабшануудта ородой нүлөө үзэгдэжэ, “хаанта засагай бага арадуудые өөршэлэн дараха һэдэлгэ” эндэ зохёогшодто харагдаа.
“Эгэтын дасанай түсэб дасанай шугам зурагшанаар зурагдаад, “дээдын зүбшөөл” хайрлахыень губернаторта эльгээгдэһыень, тэрэнь баталбагүй. Ямаршьеб ород шугам зураашанда түсэбыень дахин зуруулһан хэбэртэй болоод лэ, зүбшөөл үгтэһэн байна. Хоёр түсэбүүдые – дасанай зураашанай болон ород зураашанай - экспедициинхид зэргэлүүлжэ шэнжэхэдэнь, энэ гэхэ илгаа олдоогүй, ород зураашанай үлүү ондоогоор хэһэн юумэн үгы, гансал нэгэ-хэды жэжэ божо хубинуудые оруулһан хэбэр үзүүлһэн байгаа”.
Анаагай дасан, зохёогшодой ойлгоһоор, “бүришье ехээр Европын (ородой) шэнжэ зорюута нэбтэрүүлэгдэнхэй, дасанай сонхо, үүдэнүүд, хаалганууд, баханын хашаадаһанууд гэхэ мэтэдэнь зүүнэй, баруунай уран барилгын шэнжэнүүдые түхэлгүйгөөр худхарууланхай”.
Саашань, уран барилгада хабаатай бүлэгтэ, Анаагай ба Эгэтын дасангуудай байшангууд тодорхойгоор шэнжэлэгдэжэ, али ямар хубинуудынь хаанахи (энэдхэг, түбэд, хитад) барилгын маягтайб, баханын толгойнууд, тохоног тулганууд, хушалтын налуугай углуунууд хайшаа байнаб, сонхо үүдэнүүдэйнь угалза гоёолтонууд онсоор тэмдэглэгдэн, (жэшээнь, угалзануудай янзанууд “түмэн джаргалан” нэгэ гэгдээд, нүгөө ушарта тэрэл угалзаяа зохёогшод “урта настаи” гэнэ, саашань “найман тахил”, “хана хангирсак”, “хатанаи бугабши”, “хорло”, “бүтүү утасан”, “матараи сүүл”, “моринойи туруу”) гэхэ мэтээр нэрлэгдэжэ, дасанай хушалта тойроһон бишыхан хонхонуудай дүрсэнүүдшье зураглагдаа.
Зохёогшодой баримтаар, дасангуудта модоор ажал хэгдэхэдээ, ехэнхидээ Сибириин хуша хэрэглэгдэнэ. Жэшээнь, Эгэтын дасанда барай хабтагайнуудые бэлээр олдохо хуһаар бэлдэдэг байгаа. Эндэ зохёогшод энеэдэтэй ажаглалта хэнэ: буряад һиилүүршэдэй зэмсэгүүд “Европын линолеум хэршэгшэдэй хутагануудые һануулна” гэжэ.
Энэ экспедициин тоосоондо ороһон угалзанууд.
Энэ экспедициин тоосоондо ороһон угалзанууд.
“Баримал дүрсэ” гэһэн бүлэгынь дасанай барималшадай хитад ба түбэд маягуудые заншалтаар жэшээ болгон дууряадаг уран зураашадта ороходоо, “энэ юрын дууряалганһаа сохом үлүү сүлөөтэ хараатай” гэһэн тобшололгоһоо эхилэнхэй.
“Һүүлдэ дурсагдагшадта хэлбэришэгүй хэбмүрэй заншал байхагүй, тиимэһээ тэдэнэр гансашье хэблэхэдээ бэшэ, харин үшөө удха гаргахадаашье сүлөөтэй. Энээниие дасанай барималшад Базар Аригунэйн, Даба Түшэнэйн ба Цыренжаб Чимыдунэйн бүтээлнүүд гэршэлнэ».
Тиигэхэ зуура, экспедициин гэшүүд, урда нэрлэгдэһэн барималшадтал, бага зэргэ дууряабашье, мүн өөрын хараатай, өөрсэ зурагуудые бүтээдэг нэгэ-хэды зураашадые бэдэржэ олоһон байна. Жэшээнь, “мүнөө Эгэтын дасанда байһан бэлигтэй уран зурааша лама Даба Түшнэйн” тухай хөөрэхэдөө, “тэрэ хэдэн дахин Сагаан үбүгүнэй дүрэ зураха бүреэ, зурагайнгаа хараа шэнжэ, досоохи байдалынь, үбгэнэй бэеын түхэл хубилгадаг байгаа” гээ.
“...тэрэ үнэн зүбөөр дүрсэлэн харуулалга тээшэ алхамхэбэ гэбэл, ондоошье залуу уран зурааша ламанар буддын шажанай урлал соёлой жэшээнүүдые мэти дагангүй, өөһэдын хараатай боложо байна гэлтэй”
Зохёогшод уран бүтээлдэ хэрэглэдэг болбосоруулгын шухала арга боломжонуудые: шабар бэлдэлгэ, шэрэнүүдые худхалга, ерээдүйн зурагуудай ула жэлэлгэ гэхэ мэтэ тухай тон тодорхойгоор дурдахадаа, юрын зураашад дасанай зураашадай дүршэл хэрэглэжэ болохо гэжэ найдажа байһаниинь эли.
“Дасанай уранзураашад шабараа Эгэтын дасанһаа 47 модоной газарта оршодог “Үхэр нуур” гэжэ нуурһаа холо бэшэ байһан ой сооһоо абадаг байгаа. Хаташаһан хуурай зандаа байхадаа, тэрэ шабар хүнэй бэедэл сайбар, нэгэ бага сагаан дэндэл адлирхуу үнгэтэй һэн. Ажалаа хэхын урдахана хуурай шабараа шэрэм мунса соо нюдэжэ, һүүлээрнь зорюута хэгдэһэн һагшуураар һагшадаг. Тиигээд Хитадһаа хирпиис сайтай хамта асарагдадаг байһан утаһан хээтэй саарһа шабар руугаа шэнгээжэ худхагша бэлэй...Саарһан гээшэ шабарай бүхөөр баригдаад, гантахагүйнь тулада хэгдэдэг зүйл һэн. Хайшан гээд саарһые шабартай худхадаг байгааб гэбэл: түрүүлэн саарһаяа халуун уһан соо шэнгээнэ, тэрэнэйнгээ дэбтэхэдэнь, уһаяа адхажа, үлэһэн саарһаяа гараараа гамгүй бажуухадань, саарһанай үдхэн кааша болоно. Энэ каашаяа хооһон мунса соо эюулжэ, дээрэһээнь нюдэһэн шабараа хээд, сугтань нюдэжэ эхилнэ. Һайса нюдэһэнэй удаа шэнгэншэг, худхаһан талхандал юумэ болоно, тэрэнь “туши” гэжэ нэрэтэй. Тиигээд тэрэнь гурбанһаа долоон үдэрэй туршада эдьхэжэ, тэрэнэйл удаа одоол хэрэглэмжэдэ ошоно. Энэ мэтэ болбол дасанай юрын “туши” болоно ха. Зүгөөр ондоо түрэлэй “туши” бии, онсо янзын гуримаар бэлдэгдэһэн тэрээгээр бурхадай дүрсэнүүдые шабадан баридаг. Энэ ушарта шабарай бүридэлдэ үшөө 7 янзын, дасанда ехээр шүтэгдэдэг 7 зүйлнүүдые: “долоон эрдыни” – талхан болотор нюдэһэн долоон үнэтэй сэнтэй эд оруулдаг байна:
1. шүрэ – “нэгэшь эхэнэрэй үшөө зүүгээгүй” хитадай улаан маржан;
2. түүхэй алтан;
3. түүхэй мүнгэн;
4. зэд зоос,(хашарһан мүнгэн)
5. оюунэрдэни;
6. ногоон шулуун, ногоолин;
7. дунгар.
Зохёогшодой хэлэһээр, барималшад шабарһаа ондоо үшөө гантиг шулуугаар, түмэрөөр хүдэлдэг байһан. Гэхэ зуура, “Анаа дасан Эгэтын дасанда ороходоо, баримал хүрэгүүдээр үлүү баян”, гэбэшье “зүгөөр тэрэ (Эгэтын) Анаа дасанһаа уран зурагай талаар үлүү һонирхолтой” гэжэ тэдэнэр онсолнод. Тус экспедициинхид Эгэтын дасанай нэгэ дуганда 250 уран зурагуудые тоолоһон байна.
Мүн лэ зурагай улажэлэлгэ, шэрэнүүдые үрин нюхалга, зарим нэгэ ёһо гуримда хэрэгтэй порошоогуудые бэлдэлгэ тухай тодорхойлго үгтэнэ.
“Шэрэ нюхалга ба ула жэлэлгэдэ дарханай сабуу хэрэглэгдэдэг, тэрэниие уур мунса соо нюдэжэ, гурба дахин бусалһан уһан соо худхадаг. Тон һайн уһан гэжэ бороогой гү, али булагай уһан тоологдодог. Сабуу уһан соо өөрөө хайлатараа байдаг. Хитадуудай хэлэһээр, ламанар сабуу ашаглахадаа, орын (бугын) хуушарһан яһануудые, эбэрнүүдые бусалган абтаһан гү, али Хитадай загаһанай сабуу хэрэглэхэ дуратай. Ламанарай үгөөр, загаһанай дүрсэтэй тамгатай “шара сабуу” гэдэгынь һайн сабуу гэжэ тоотой һэн ха”.
“Дулзын Жинхорто” хэрэгтэй порошоог иимэ аргаар бэлдэдэг: “гантиг” шулуу – сагаан шулуу гэхэ гү, али “мүнхэ саһа” үдхэн “тарагтай”болон хуурай шэрэтэй худхажа, хожомынь тэрэ бүридэлөө порошоог болотор нюхаһан бэеэрээ, һагшуур соо хэжэ һайса һагшаха хэрэгтэй”.
Иимэ ябуулга хэжэ байха зуураа, зохёогшод нэгэ-хэды зохёон байгуулгын туршалгануудые үнгэргөө. Тэдэнэр уран зураашадые, барималшадые гэрэл зурагһаа гү (нэгэ ушарта Доржо Банзаровай гэрэл зураг байгаа), али урдаа хараад гү, али һанаандаа баряадшье, хүнэй сээжэ дүрсэ зурахыень гуйгаа. Зуралгынь һүүлээр тэрэ туршалгынгаа дүнгүүдыень гаргадаг һэн.
Дасанайзурааша-барималшадай хэһэн баримал дүрсэнүүд.
Дасанайзурааша-барималшадай хэһэн баримал дүрсэнүүд.
Һонирхолтой зүйл гэхэдэ, зохёогшод али нэгэ тэлэг бурханай зурагдаһан маягынь шэнжэлхэдээ, “буряад уран зураашын зураһан гэжэ эли” гээд тэмдэглээ. Харин, буряад зуралгын маягай онсолиг шэнжэнь юун бэ гэжэ тайлбарилангүй орхиһониинь харамтайл. Юрэдөөл, зурагуудта, хүшэгэ зурагуудта, элдэб янзын шэмэглэлэй зурагуудта сэгнэлтэ үгэхэдөө, зохёогшод эгээлэй юрын гү, али өөрсэ хэлбэриин гү гэжэ заатагүй тэмдэглэхэеэ оролдоо. Жэшээнь, тэдэ буряад уран зураашадай бүтээлнүүдтэ хитад ба түбэд зурагуудһаа онсо илгаатай, “огторгой, сэсэгэй дэльбэнүүдые, “бадма сэсэг” болон бэшэшье сэсэгүүдые зурахадаа”, шэрэ будагынь холо ойрын тэнсэлдэ тааралдууланхай гэжэ онсолбо.
Зохёогшод тэдэнэй һанамжаар темперэ гэжэ онсолиг урлалда хабаатай дасанай уран зурагые Европын болон Хитадай, Түбэдэй уран зураашадай ажалнуудтай зэргэсүүлжэ үзэнэ.
“Шэрэ будагай тааралдал тухай дасанай уран зураашадай ойлгосо Европын зураашадай ойлгосоһоо тад ондоо байна. Ходо хэрэглэгдэдэг шэрэнүүд гэбэл: сагаан, ногоон, хүхэ, ягаан-хүхэ, шара ба улаан-шара үнгэнүүд, харин нэмэлтэ болон: ягаан, улаа-ягаан, хүрин-улаан – улаан үнгэдэ; шара-ногоон, сайбар-ногоон, номин ногоон сагаан будагтай хамта – ногоон үнгэдэ; сэб сэнхир ба сэнхир хүхэ – хүхэ үнгэдэ; хүб хүхэ – ягаан-хүхэ үнгэдэ; мүн нэмэри болон хүрин ба боро үнгэнүүд. Хара шэрэ хитадай тушь бэхын үнгэтэй болоод, алтан мүнгэн хоёртол, уран бүтээлнүүдтэ түгэс дүүрэһэн түхэл шэнжэ оруулхада, тон хэрэгтэй байдаг”.
“Базанхайшаг, Европын зураашадай хэрэглэдэг үнгэнүүд дасанай уран зурагта харагдахагүй, тэдэнэй шэрэ будагууд хурса гэрэлтэй, эрид ба тон онсолиг юм. Һүүдэрнүүд будагай һэлгээе шангадхаан гаргагдана. Зарим ушарта зурагдаһан дүрсые саадахи дэбисхэр үнгэһээ илгахын тула хара гү, али хүрин шэрээр арай харагдама нариихан зурлаагаар тойруулан хярхагладаг. Дасанай уран зурагта зурлаа гээшэ тон ехэ үүргэ дүүргэдэг: тэрэнэй ашаар зурагдаһан зүйлэй түхэл, хубсаһанай хуняадаһа, эбхэлээнүүд тодоор гаргагдана, тэрэ хүнэй шарайда ами оруулна, шэрэ будагай үнжэгэн шэнжэнь, дасанай зураашадай һанамжаар, шэрэеэ нюхалга, бэлдэлгэһээ дулдыдадаг”.
Дасанай зураашадайшэрын хабтагайнууд.
Дасанай зураашадайшэрын хабтагайнууд.
“Буряад дасангуудай уран зураашадай бүтээлнүүд шэрынгээ уран наряар, үнгэ ниилэсээр түбэд ба хитад зураашадай ажалда хүрэхэгүй байһаниинь арсашагүй, зүгөөр түхэл дүрсэ гээшые зүбөөр гаргадагаараа, оролдосотой бүтээмжээрээ, һанахада, тэдэнһээ үлүү дээрэшье, һонирхолтойшье гэхээр байна”.
“Бурхадай дүрые зүбөөр зурахын тула дасангуудай уран зураашадай хэрэглэдэг дүримүүд хүнэй бэеын түхэлдэ таааруулагдан зохёогдоһон Европын зураашадай һургуулиин дүримүүдтэй яһалашье зохилдонхой. Харин дошхон сахюусадай: Чойжол, Гомбо, Жамсаран, Очир-Вани болон бэшэдэй дүрэ зурахадаа, 3-тай үхибүүнэй бэеын тааралдал хараадаа абанхай”.
Жэжэ гэжэ нэрлэгдэһэн ажалнууд сооһоо зохёогшод “жюмбюр” гэжэ урлалые онсолоо, тэрэнь шэрээ, адяар, сэнтии болон дуганай досоохи бараан гэхэ мэтые шэмэглэдэг гүрбытэр һиилэһэн угалзанууд юм. Жюмбюрэй арга болбосоруулга Түбэд оронһоо дууряагдан абтаһан юм.
“Тэрэ иимэ аргаар абтадаг: шохой аргал хоёр шэрэм пеэшэн соо галдагдажа, үнэһэн болоно, тиигээд зүгын бал мэтэ үдхэн кааша болотор дарханай сабуутай холижо худхагдана. Саашань тэрэниие нэгэн гү, али хоёр һарын туршада эдьхэхэ. Каашын тухандаа хүрэтэрөө эһэхэдэ, ута түмэр хушуутай арһан тулам руу эюулдэг. Арһан туламханииень дарахада, ута хушуунһаань “жюмбюр” гоожожо, бэлдээтэй зураг дээрэ (луу, арсалан, набшаһанууд болон ондоошье угалзанууд) адхарна. Хатаһан хойнонь (тэрэниие) сабуутай шэрэнүүдээр шэрдэжэ, алталха гү, али мүнгэлхэ”.
“Модоор һиилэлгэ” гэһэн бүлэгынь бүхыдөө ном гаргалгынарга болбосоруулгада зорюулагданхай. Болбосоруулгын жэжэ хубинуудһаа гадна, бэшэгдэһэн номуудынь редакторнуудаар, “Дациздат» гэхэшүү эрхилэгшэнүүдээр гэрэл соо харуулагдан” шалгагдадаг һэн. Дасанай номуудай тогтоогдоһон хэмжүүр ба түхэлынь “номуудай анхан бадма сэсэгэй утанууд аад, нариихан набшаһад дээрэ барлагдадаг байһан” ушартай холбоотой һэн”.
Эгэтын дасанай барсохигшод (хэблэгшэд)..
Эгэтын дасанай барсохигшод (хэблэгшэд)..
Гар бэшэгэй удха сообайд гээд лэ баруунай бэшэ, харин түбэд гү, али монгол хэлэнһээ абтаһан үгэнүүд, буряадай уран үгын нэрэ томьёонууд дайралдаха юм. Жэшээнь, “хара зураг” – бэлэдхэлэй, түһөө зураг; бэлэн хэб “сагвар” гэгдэнэ, “биренсакшур” – һолонгын һүүлэй үһөөр биирэ хэдэг тусгаар түмэр зэбсэг; ном хэблэдэг элдэб янзын хэмжүүрэй барай хабтагайнуудые “чойри хэб”, “рабсалан хэб”, “эбэрэ хэб” гэжэ нэрлэгдэнэ; “тэлур” – зурагай рама (гуу); “тылык” – дасанай зурааша ламанарай хүдэлдэг набтархан шэрээ.
Һонирхолтой юумэнь гэхэдэ, зохёогшод бэшэгэйнгээ удхада ажаглалта хэхэдээл, “бог, божества” гэжэ хэлэхэ юм, харин зохёолойнгоо гол удха соо оторо “бурхад” гээд бэшэнэ: Майдари, Отошо бурхад, бурхадай хүрэгүүд, бурханай дүрэ зураг.
Бэшэгэй гол удхын хабсаргалтые “Экспедициин тэмдэглэлнүүд” нэрлэжэ, тэрээн дотороо ганса дасангууд тухай хэлээд орхингүй, мүн оршон тойроной байгаали зураглаа: Анаагай дасанай нэрэдэ нүлөөлһэн Анаа нуурай эрьеэр уургайлһан олон түмэн шубууд тухай; ойгуур һуудалтай зоной “боди сэдьхэлтэй ламанар абажа тэжээнэ бэзэ” гэлдэн, эзэгүй нохойнуудые дасанай хаалгын захаар хаядаг тухай; дуганиие тойруулан Агван Доржиевай ударидалга доро татагдаһан уһалууриин һужааг тухай.
Хүршэ Эгэтын дасанай хаяадахи нэгэ тосхоной ажаһуугшын зохёогшодто хөөрэһэн, ламанарайшье өөһэд хоорондоо “дээрэһээ онготой зураашын” удаан наһа наһалжа байдаггүй гэжэ хошоннон хэлсэдэг үгэшье эндэ һуурияа олонхой.
“Тэдэ түргэн хүгшэрдэг, гарнуудынь үлгэ һалга болоод, нюдэнэйнь хараа муудажа, үргэһэ нойрынь алдагдан, хүсэ шадалынь барагдадаг”.
Эхиндэнь минии бэшэһээр, тус гар бэшэгнай хоёр зохёогшодтой: нэгэниинь – залуу уран зурааша Роман Мэрдыгеев, нүгөөдэнь – тэрэ үедэ Буряад орон дотороо мэдээжэ болонхой уран зохёолшо, ирагуу найрагша Солбонэ Туяа. Тиимэ дээрэһээл энэ экспедициин тоосоон иимэ ульгам һайн хэлээр бэшэгдэнхэй, удхынь саана тон анхаралтай хөөрэлдэгшэ, урлал соёлой нарин сэгнэгшэ ба хэлсээнгүй бэрхэ уран үгын эзэн байна гэжэ ойлгохоор. Өөһэдөө зохёогшод һүзэгтэй зон бэшэ гэхээр,зүгөөр энэ ушар тэдэнэй буддын шажанай урлал соёлой үзэсхэлэн һайхан шэнжыень үндэр хэмжээндэ, үнэн зүбөөр сэгнэхэдэнь бишыханшье зэргээр һаалта болоогүй.
“Ямар харамсалтай гээшэб, энэ ехэ баялигай бидэнтэй бэшэ байһаниинь, эдэ бүгэдэ уран зураашад олониитэтэй, үргэн Буряадай ажалша, хүдэлмэришэ арадтай бэшэ, харин дасангуудай харшын араар, дугангуудай эди шэдитэ дараанууд соогуур байһаниинь!”