Зандан Жуу

Хамаг  дэлхэйн буддын шажантанай олдошогүй шухаг шүтээн болохо Зандан-Жуу бурхан болбол зандан модоор бүтээгдэһэн Будда Шэгэмүниин сэргэ дүрсэ мүн. Будда бурханай 33 бурхадай орондо ошонхой, өөрынгөө эхэдэ Ном хүртээжэ байха үедэ тус дүрсын урлагдаһан тухай домог бии. 

Багахан нэгэ энэдхэг ороной хаан байһан Уддаяна гэгшэ багшатаяа удаан сагта хахасан байхадаа, ехээр уйдажа, тэрэ тэнгэриин орон руу хэдэн барималшадые шэдиин хүсөөр эльгээжэ, багшынь дүрэ тон адлиханаар бүтээжэ ерэхыень даалгаба. Бишу Гарма түрүүтэй барималшад багшын дүрые һанаандаа хадуун ерээд, ехэ һайханаар зандан модоор хүрэг дүрсыень бүтээгээ гэхэ. Будда бурхан тэнгэриин оронһоо буухадаа, тэрэ дүрсэеэ өөртөө адлишаан адислажа, «ерээдүйн сагта намайе түлөөлэн, хойто зүгтэ шажан ном дэлгэрүүлжэ байгаарай», - гэһэн үреэл табиба.

Тэрэ сагһаа хойшо Зандан-Жуу бурхан 2800 жэлэй туршада Ази түбеэр аяншалаа. III зуун жэлдэ Энэдхэгһээ Хитад ерээд, тэндэһээ Дунда Азиин дэбисхэр дээрэхи эртэ урдын индоевропоһоо гарамал юэчжи угсаатанай түб болохо Куча хото хүрэһэн байна. Хожомынь, магад, Түбэд орондо байжа болоо, тэндэ тэрэнэй дүрсэһөө хуулбари абаад, өөһэдынгээ гол шухала нангин шүтээн болгоо. Занда-Жуугай үшөө нэгэ хуулбари Япон гүрэндэ абаашагдажа, Киото хотын нэгэ хиидтэ мүнөөшье болотор байдаг ха. Зандан-Жуу бурханда Хубилай хаан мүргэн шүтэдэг, тэрэниие Ханбалык руу хүргэхыень Марко Полодо даалгаһаншье гэхэ. Алдар суутай тус шүтээнэй хабсагайта асари дүрсэ Афганистанай Бамиан гэжэ газарта олон зуун жэлнүүд соо зогсон байһыень, бүри һая талибууд һандаргаа юм. Тииһээр Зандан-Жуу бурхан Бээжэн хотодо һуурижан, императорай зөөри хогшолой үнэтэ эрдэни зүйлдэ тоологдоо.



1900 ондо Хитад орондо ехэ үймөөн боложо, юрын таряашад, хүдэлмэришэд нэгэдээд, хари гүрэнүүдэй элшэн сайдуудай байрануудта добтолон, Европын гүрэнүүдэй болон Японой эзэрхэг хараа шугамтай эбсэшэгүй тэмсэлдэ бодоһониинь «боксерой буһалгаан» гэгдэн түүхэдэ ороо. Хохидол үзэһэн 8 гүрэнүүдэй зэргэдэ Россишье оролсон, өөрынгөө талаһаа тэрэ буһалгаа дараха хэһээлтын зэбсэгтэ хүсэндэ хамжаһан гээшэ. Хэһээгшэдэй сэрэгүүд Бээжэн руу нэбтэрэн ороод, императорай ордондохи Нюуса хото гээшые гам хайрагүй дээрмэдэһэн байна. Европынхид тэндэхи ордонгуудай хогшол хулууһан, буляаһанайнгаа удаа түймэр табижа, гэмтэ ябадалайнгаа мүр сараа усадхадаг һэн. Тэрэ булай дээрмын үйлэдэгдэжэ байхые хоер нюдөөрөө хараһан хүнэй дурасхал бии: «Сэрэгшэд улаан лаагаар хушаһан ханзанууд руу толгойгоороо орошонхойнууд, хатан хаанай зөөри соо умбажа, торго хургыень онгилон, бадмараага (рубин), миндарга (сапфир) субад (жемчуг), усан болор (горный хрусталь) мэтэ эрдэниин шулуунуудые самсынгаа энгэр, хармаан, малгай дотороо багтахыса шэхэжэ, зариманиинь үнэтэй сэнтэй субад хоолобшо зүүдхэлнүүдые хүзүүндээ углан улан харалдажа байгаа юм. Ханын болон камин дээрэхи часынуудые хобхо татажа, сапернуудынь һүхөөрөө гоёлтоор һуулгагдаһан үнэтэ шулуунуудыень абахын тула ордонгой модон бараа, креслэнүүдые зомгоол болотор һамна сохёо. Нэгэ дээрмэшэниинь ХV Людовигэй үеын маягай гоё часы сабшажа байгаа, тэрэ цифербладтань яларһан тоонуудай шэмэгые усан болор очир эрдэни гэжэ бодоод, үбэршэлхэеэ забдаа ха юм».




Үнэтээдлэлтэй Зандан-Жуугай ордоншье энэ хулгай дээрмэһээ зайлахагүй һэн. Гэбэшье тэндэ байһан Забайкалиин хасаг сэрэгэй тоодо ородог буряад хасагуудай туһаламжаар тэрэ хүшөөе эндэхи ламанар хотоһоо нюусаар гаргажа шадаһан юм. Тэрэ шүтээнээ Буряад орондоо асарха гээшэ ехэ хүшэр хэрэг байгаа. Зүгөөр мэдээжэ, ямаршье хэрэгтэ абьяастайгаар оролсодог Агван Доржиевай харгалзалгаар, тиихэдэ Россин элшэн сайдай албанай хэлхеэ холбооной дарга байһан Николай Гомбоевой, мүн Эгэтын дасанай соржо лама Эрдэни Зодбоевой оролдолго хүсэлөөр тэрэ орёо хэрэг бүтэһэн гээшэ. Шэнжэлхы хүдэлмэриин ашаар иимэ дурасхал олдоһон: «Тус хүрэг морин шарга дээрэ табигдажа, улһаар, һолоомоор хушагдаад, хажуугаарынь янзын хоол хүнэһэ, хэлхеэ холбооной ашаагаар халхалагдан шэрэгдэһэн». Буряад орондо хүшөөе асараад байхадаа, хүнэй үлүү гарама анхаралһаа зайлуулхые хараалан, заха холын дасан руу ябуулһан гэхэ. Росси гүрэнэй засагтан буряад хасагуудай энэ ябадал тухай мэдэнгүй үлэһэн, дуулабал, сохом тушаалтанай засагта харша ябадал гээд сэгнэгдэхэ байһаниинь һэжэггүй. Теэд тэдэнэй гайхамшагта, зориг бадаруулма үйлэ хэрэгынь «буряад түхэреэнһээ» гараагүй юмэл.



Зандан-Жуу бурханай хүрэг гэбэл Будда Шэгэмүниин бодото шэнжые шэнгээн харуулһан, багахан добжоонтоёо суг 2 метр 18 сантиметр үндэртэй хүшөө юм. Зандан гэжэ нэрлэгдэбэшье, шэнжэн шалгаһанай удаа үнэн дээрээ липа модоор хэгдэжэ, зандан модоной зуурамагаар хушагдаһан гэжэ элирбэ.

Анхан Зандан-Жуугай сохо дээрэ бадмараага, үгы гэбэл очир эрдэни һуулгагданхай, мүн бурхан багшын шарилай хэсэг байһан гэжэ мэдээсэл бии. 

Үнэтэ шухаг эдэ зүйлнүүдынь 1935 ондо шүтээниие Эгэтэһээ Улаан-Үдэ тээшэ асаралган соогуур үгы болоошье гэхэ бодол байха.

Шажанай домогоор хүрэг добжоон дээрээ тэс зогсодоггүй, харин һагабшын зэргэ өөдөө хөөрөөд байдаг юм гэхэ. Тиимэһээ тэрэ мэдээсэлые торгон утаһа хүл доогуурнь ябуулжа хаража үзэмөөр бэзэ. Зүгөөр иимэ шалгалта хэгдээгүй, мүн хүрэгэй модоной бодото наһан элирүүлэгдээдүй юм. Саг сагтаа хүрэгэй музейн хадагаламжа байһан Одигитриин һүмэдэ, заһан һэльбэлгэдэ Эрмитажда ороһоншье һаань. Үнгэрэгшэ зуун жэлэй 1991 ондо нангин шүтээн Эгэтынгээ дасанда бусаа бэлэй.



Хитад орондо Зандан-Жуу тиихэдэ байһан ордонтоёо хамта галай аюулда абтаһан гээд хуулиин ёһоор мэдэрэгдэнхэй. 2003 ондо Россин заншалта буддын шажантанай Сангха Зандан-Жуу хүшөөе Росси гүрэнэй буддын шажантанай гурбан эрдэнитэ шүтөөнүүдэй нэгэн гээд соносхоо. 2008 ондо нангин шүтээнэй байхаар тааруу зохид оршим байгуулха онол арга гуримшуулагдаһан шэн ордон бодхоогдожо арамнайлагдаһан юм. ❚