Уралиг
Сэрэг дайнда туһатай бурхад
6 апреля 2022
11276
Хэр угһаа хүн түрэлтэнэй түүхэдэ бага ехэ дайн байлдаан тохёолдодог табисууртай.
Дайнай аюулта шэнжэнь — амитанай улаан шуһа адхаруулан хюдалга. Тиимэһээ дайнда дүтынгөө хүниие үдэшэһэн зон, мүн дайнда ябагшадшье дээдын хүсэнүүдһээ абарал эрин зальбардаг. Бурхад сахюусад, орон дэлхэйн эзэд абарха гэжэ найдадаг.
Тэрэ зүбтэй, юуб гэбэл, дайн дажараар ябажа ерэгшэд оролдолго зальбаралай хүсэтэй байһые, үнэнтөөр туһалһан ушарнуудые дурдан гэршэлдэг байна. Эсэгын дайнай дүлэн соогуур туйлажа гараһан буряад сэрэгшэд үльгэр мэтэ үзэгдэһэн үйлэ ушарнууд тухай домоглон хөөрэдэг байһан. Мэдээжэ багша, Социалис Ажалай Баатар Цогто Номтоевич Номтоев иигэжэ дурсаһан: «Нэгэтэ блиндаж соо унтажа байгаабди. Үүр хираанаар намай мүрһөөмни хэншьеб татаад, „бодо, гара эндэһээ!“ гэһэн мэтэ дуулдаба. Һуга һүрэн бодожо, уһанда ошобоб, гэдэргээ бусахадам, блиндаж дээрэмнай снаряд буужа, досоонь байһан нүхэдни булта үхэшэнхэй байгаа». Гэртэхиниинь хойноһоонь оторо оролдодог, бурхадтаа зальбардаг һэн ха. Цогто Номтоевич Сталинградай байлдаан мэтэ хамаг хатуу шанга байлдаануудта хабаадалсажа, дайнай дүүрэтэр ябабашье, нэгэшье дахин шархатангүй бусаа. Харин Анаа дасанай гэбшэ лама Дамба Доржиевич Галсанов мүн лэ баруун дайнда ябахадаа, фронтовой 100 граммаа өөрөө уудаггүй, сэржэм үргэдэг байгаа. Тиигэжэ тэрэ газар тэнгэриин ниилэмэ, шэхэ дүлиирмэ буудалдаан, бомба снарядай тэһэрээн сооһоо амиды мэндэ гарасалдадаг һэн. Хажуудань ябаһан дайшалхы нүхэдынь тэрэнииень дары ойлгоод, байлдаан соогуур Дамбын лэ хажууда ябахаяа оролдодог болоо. Иигэжэ буряад зоной шүтэдэг бурхад сахюусад, орон дэлхэйн эзэд ноёд аюул тодхорһоо абардаг байгаа гэжэ үбгэд хүгшэд домоглодог бэлэй.
Заатагүй дайнда бэшэ, ямаршье юрэ бусын (экстремальна) ушарта бурхан тэнгэриин аша туһа эли харагдаһан байдаг. Жэшээнь, Сэлэнгын хасаг, 5 хэлэ мэдэхэ оршуулагша Гомбо ноён (Бадмажапов) XX зуунжэлэй эхеэр Япон уласай дээдэ һургуулида монгол хэлэ заажа байтарынь, туйлай ехэ газар хүдэлөөн болоод, газар һүрөөтэйгээр хэмхэржэ, гэрнүүд, барилганууд зэргэ унажа, һандаржа байгаа. Гомбо ноён бурхандаа зальбаран, нэгэ модонһоо гамгүй барилсаад байба. Гэнтэ нэгэ үндэр гэр дээрэ Арьябаала бурхан өөрөө зогсожо, гартаа бариһан сагаан бүдөөр һэбижэрхиһэндэл үзэгдөө. Газар хүдэлөөн гансата зогсоод, аалин намдуу байдал тогтошоо.
Хэдэн зуунжэлнүүдэй туршада буряад зон будаадын шажан баримталжа, гэлүгба шажанай олон бурхадые илган танидаг болонхой. Жэшээнь, гурбан сагай бурхадай али бэлигынь али бурхан элсүүлнэб гэжэ: Отошо — эмнэлгэ, Манзэшэри — эрдэм ухаан, Очирвани — хүсэ шадал, Арьябаала — нигүүлэсхы сэдьхэл гэхэ мэтэ.
Балдан Лхамо - Максарма сахюусан
Мүн дайн сэрэгтэ арша туһатай дайша шанартай бурхад байдаг:
Балдан Һама сахюусан (Шри Дэви-ланз., Палден Лхамо-түб., Охин Тэнгри-монг.) — Сайн сагай гурбадахи бурхан Кашьяпын бэеһээ мүндэлһэн, хамаг бурхадай бэльгүүн шэди, дайшалхы хүсэ элсүүлһэн бодисада. Эртын ведийскэ домогоор тэрэ дуу сахилгаа гартаа баридаг, дай сэрэг найжалдаг дошхон Индра бурханай басаган юм. Харин Индрын өөрынь хубилгаанууд — гурбан сагай хамаг бурхадай хүсэ шадал элсүүлһэн, монгол туургатанай, сэрэгшэдэй сахюусан Очирвани, мүн Чингисхааншье гэдэг. Балдан Һама сахюусан нэгэ дүрөөрөө альбан шүдхэрнүүдые дарадаг, үхэлэй газар ба асууринуудые захирдаг дайшалхы бурхан Лхамо Максарма гээшэ.
Тэрэ дайн сэрэгэй хэрэгтэ тон нүлөөтэй, тиимэһээ сэрэгшэд дайнда ошоходоо, заатагүй Һама сахюусандаа мүргэдэг байһан. Жэшээнь, суутай Сэлэнгын хасагууд Һама сахюусантай Тамчын, Загасатайн дасангуудтаа ошожо, адислуулжа мордогшо бэлэй.
Ахадүү Хальмагай хасаг сэрэгшэд полкынгоо тугта эрэлхэг зоригой һүлдэ — дайнай бурхан Максарма — Һама сахюусанай дүрые үргэжэ ябаа. Нангин Туг-һүлдэеэ (полковое знамя) Орос гүрэнэй оролсоһон дайн байлдаан соогуур дээгүүр үргэжэ, дайсанай һүрые тоогүй оло дахин даралсаа. Дайсадһаа 5-10-шье дахин үсөөншье байбал, бутара сохёод лэ гарадаг заншалтай хальмаг хасагуудые Сагаан хаан сэрэгэйнгээ урдуур табидаг байһан гэхэ.
Балдан һама сахюусан бурхан шажанаа аршалхын түлөө өөрынгөө ганса хүбүүшье далтирангүй хорооһон, Махагала бурханай оюунай хани, һүр дарама найдамтай хамгаалагша гэгдэдэг. Тиимэһээ буряадай дасангууд тэрэниие дасанайнгаа сахюусанаар һунгадаг.
Лхамо сахюусантай хальмаг туг
Манай олон дасангууд Һама сахюусантай: Тамчын «Даши Гандан Даржалин», Загастайн «Дэчен Равжалин», Хэжэнгын «Дэчен Даши Лхунболин», Чесанын "Гандан Чоймпэллин«дасангууд, Санагын «Даши Пунсоглин», Юрөөгэй «Чойдон Даржалин», Алайрай «Даши Чойнхорлин», Санкт-Петербург хотын «Гүнзэчойнэй» дасангууд, мүн Һама ба Чойжил сахюусантай Хэрэнэй «Дэчен Равжалин» дасан гээд лэ олон дасангууд Һама сахюусанаа урдаа баринхай байна.
Балдан Һама сахюусандаа жиндагууд һүзэглэн, жэл бүри сахюусаяа хуруулдаг. Монгол һарын 25-най үдэр Һама сахюусанай дүйсэн үдэртэ дасан ерэжэ мүргэдэг. Һама сахюусанай онсо тарни: Джо Ракмо, Джо Ракмо Джо Джо Ракмо Тун Джо Кала Ра Ченмо Ракмо Ажа Дажа Тун Джо Рулу Рулу Хум Джо Хум гэжэ уншажа ябабал, туһа ехэтэй гэдэг.
Сэндэма сахюусан (Сингхамукха, ланз.), Уржин Ханда, монг.) — Аюша бурханай бэеһээ мүндэлһэн Гухья Джняна хандамаагай дошхон дүрэ. Тэрэ баруун гартаа ошорто илдэ (ваджрный меч), зүүн мотортоо хүнэй хүһэрэй тархи (череп) баринхай арсалан тархитай сахюусан (Львиноголовая дакини).
Сэндэма сахюусан
Сэндэма сахюусан бурхан шажан шудалагшадые харалсадаг, доторой элшэ хүсэ һэргээдэг, хооһон шанарай эди шэди (дарующая сверхъестественные силы) олгодог, хара һанаа, хараал жадха гэхэ мэтэ хамаг хорото үйлэнүүдые дарадаг тон шанга, түргэн мэргэн сахюусан.
Арсалан дүрэтэ Сэндэма бурханай орон нютаг Пакистанда гэдэг һаа, манай буряад дайдын дэбисхэртэ Дульдаргын аймагай Үзөөн нютагта, Үзөөнэй дасан шадарай Үржэн Ханда нэрэтэй нютагта гэдэг. Яруунын аймагай Үльдэргэ нютагай Эреэн-Буурал баабай гэгдэһэн нангин хадада Сэндэмэ бурханай дүрэ үнинһөө тахигдажа, дайн сэрэгтэ ошохо хүбүүд тэндэ мүргэжэ ошохоёо оролдодог. Эсэгын дайнда эндэ мүргэжэ ошоһон хүбүүд булта амиды бусаа гэлсэдэг. Тэрэ үедэ коммунист, комсомол зон һүзэггүй байһан хадаа дайнда мордогшодой хүн бүхэниинь мүргөөгүйшье бэзэ.
Жамсаран сахюусан (Прама Атма, ланз., Бегдзе, түб., Улаан сахюусан, бур.). — Үхэлые дараһан Ямандага идамай нэгэ дүрэ, бурхан багшын шажан номые хамгаалан сахидаг дошхон сахюусан. Буддын шажанһаа урда түбэд-монгол гарбалтай дайнай бурхан, Бегдзе нэрэнь — нюуса хуяг дуулга гэһэн удхатай. Тэрэ зураг дээрэ хуяг дуулгаяа дэгэл дороо нюунхай харагдана. Жамсаран сахюусаниие III Далай лама XVI зуунжэлдэ буддын шажанай бурхадай дүхэригтэ оруулһан, тиин тэрэ гүрэнэй жаса сахигша, Таши-Лунпо дасанай сахюусан гэгдээ. Бүхы Панчен ламанар Жамсаран сахюусанда хурал ном зорюулдаг.
Улаан Жамсаран сахюусан
Улаан Жамсаран гэгдэдэг сахюусан дайшан шанартай, тэрэ уб улаан нюуртай, улаан хубсаһатай, сэрэгшын түгэс зэр зэбсэгтэй улаан гал дүлэн соогуур дабхижа, хамаг дайсадые даража байһаар дүрсэлэгдэдэг. Тэрэ баруун гартаа эшэдээ хорото абаахайн (скорпионой) дүрсэтэй зэд һэлмэ адханхай, зүүн мотортоо дайсанай уушха зүрхынь бажуунхай, хайра гамгүй дайсаниие һүнөөхэ шадалтай бурхан гэжэ харуулагдана.
Жамсаран сахюусанай ордон Байгал далайн Ойхон аралда оршодог гэхэ.
Жамсаран сахюусан Ивалгын, Атаган-Дэрэстэйн, Сээжэ-Бургалтайн, Агын дасангуудай сахюусан, мүн хамаг монгол туургатаниие, сэрэгшэдые найжалдаг юм. Бадмасамбавын үршөөлтэй Жамсаран сахюусанай зүрхэн тарни дабтан уншабал, аюул тодхорһоо зайлажа, хамаг дайсадаа даража, харгы замда ушарһан хаалта боолто усадхажа ябахада туһатай:
Ом, якша, Владыка жизни, Красный вершитель деяний, убей всех врагов, даруй сиддхи, устрани препятствия!(ород)
Далха шиндү дамжан — анхандаа түбэдэй бон мүргэлдэ хабаатай байһанаа, бурхан шажанда оруулагдаһан. Урдахи домогоороо Далха — дайнай бурхан, сэрэгэй жанжангуудые ба хамаг сэрэгшэдые харалсадаг байһан гэхэ. Тэрэ номо годли, урга, һүхэ, жада, һэлмэ, илдэ, мүн 18 дарсагтай туг баринхай хазаар моритой һүрөөтэй сэрэгшын дүрөөр зураглагдадаг. Юһэн ахадүү Далха бурхад түбэд ороной баялигые сахин арадтаа хубаарилдаг. Зураг дээрэ 9-хи Далха нюргаараа харанхай, хүн бүхэнэй жаргалтай болоходо, наашаа хараха үльгэртэй.
Далха Шэдгу бурхан
Буряад орондо юһэн Далха эд зөөри, хамаг баялиг үршөөдэг, дайнда ябаһан сэрэгшэдэй, харгыда гараһан аяншадай хойноһоо харалсадаг сахюусад.
Далха 5 Хаанай Губилһа бүлэгтэ ородог, буян хэшэг, баялиг түхөөдэг, хүн бүхэниие аршалан хамгаалдаг бурхан.
Этигэлэй Хамба — XII-дугаар Бандида Хамба Лама Этигэлэй багша тухай дуулаагүй хүн даяар дэлхэйдэ байхагүй. Эрдэм ном, этигэл һүзэг, бэе сэдьхэлэй арюун шанар, үндэр бодол ба эбэршэгүй хатуужалай хүсөөр бүм сая зоной гайхал, шүтээн болоһон эрдэнитэ Этигэлэй Хамбада мүргэмэй!
Этигэлэй хамба-лама
1903 ондо буряад арадай дунда эрдэм номоороо, эдэбхи абьяасаараа суутай болоһон Даша-Доржо Этигэлов лама Янгаажан дасанай шэрээтээр һунгагдаа. Тиин ород-япон дайнай эхилхэдэ, Ород гүрэнэй бүхы дайн сэрэгтэ хабаадажа ябаһан Сэлэнгын хасаг полкнуудай сэрэгшэд — Янгаажан дасанай жиндагта ородог хасагууд фронтдо ябахынгаа урда Этигэлэй шэрээтэдэ орожо, булта адислуулаад амиды мэндэ бусаһан гэдэг. Тэрээн тушаа дуу зохёогоод, Этигэлээ багшаяа магтан дуулалдадаг байгаа:
Хаан Германида сэрэгтэй байна,
Хамагаа орхижо мордоболди.
Хамба багшынгаа оролдолгоор
Харижа бусахамнай болтогой!
Баруун Германида сэрэгтэй байна,
Баранаа орхижо мордоболди.
Багша хамбынгаа юрөөлөөр
Бусажа ерэхэмнай болтогой!
Энэ Германида сэрэгтэй байна,
Элдин нютагаа орхижо мордоболди.
Этигэлэй хамбын юрөөлөөр
Эрьежэ бусахамнай болтогой! — гэжэ дайнһаа бусажа ерээд, Этигэлэй хамбын урдань зогсон дуулалдахадань, аргагүй ехээр уярһан гэдэг.
I-дүгээр дэлхэйн дайнай үеэр Даша-Доржо Этигэлов Дээдэ-Үдэдэ «Бүгэдэ буряадай ниигэм» байгуулжа, дайнда ябаһан, шархатаһан сэрэгшэдтэ, тэдэнэй гэртэхиндэ туһалха зорилготойгоор мүнгэ зөөриин һан байгуулһан. 1914 ондо Петроградай лазаредтэ, Забайкальска госпитальда шархатагшадай хэбтэхэ койконуудые даажа абаа. Шархатаһан буряад сэрэгшэдтээ туһа хүргэхын тула зорюута делегаци эмхидхэжэ, өөрөө госпитальнуудаар ябалсажа, эрьежэ ошодог, арга шадал соогоо туһалдаг байһан байна. Этигэлэй хамбын ударидалга доро Агаарай зэбсэгтэ хүсэнэй жасада мүнгэ һангай туһа хүргэһэн будын шажанай ламанарта «Самолет в венке», «Орел с самолетом и Андреевским флагом» гэһэн алталмал жетонгууд зүүлгэгдээ. Тиимэһээ Этигэлэй хамба дайн сэрэгэй хэрэгтэ, сэрэгтэ ябагшадтаа хэзээдэшье һаналаа табиха байха гэжэ һанагдана.
«Дүгаргаржаама» һахюуһан — Дугар — Сагаан Шүхэртэ (абаралай сагаан шүхэр бариһан Дара Эхэ) бурханай дүрэ, тарнитай бишыхан туулмаг (мешочек с мантрами) хүзүүндээ зүүжэ ябаха һахюуһан (оберег). Иимэ һахюуһан юундэ зорюулагдаһаараа, ямар тарни бэшэһээрээ хэдэн янзын байха: жэшээнь, үри бэетэй болохын тула, хэлэ аманда дарагдахагүйн тула. Сэндэмэ сахюусанай тарнитай һахюуһан гэнтын үхэлһөө, буу зэбсэгһээ хамгаалха. Буряад зон «Дугаргаржаама» һахюуһа сэрэгтэ ябахадаа зүүдэг байһан.
Ара-Хэрээтын дасан бодхоолсоһон арадай дархан Алдар Санжиев иигэжэ дурсана: «Манай нютагай хасагууд дайнда мордоходоо, дугаржаама залажа зүүдэг һэн. Минии үбгэн аба, Хамбын хүрээндэ һуража, эмчи-лама боложо гараһан Цырен Ниндакович Санжиев 1915 ондо сэрэгтэ татагдаад, дугаржаама һахюуһанай хүсөөр элүүр энхэ дайнһаа бусаһамби гэгшэ һэн». Эсэгэ ороноо хамгаалалгын дайндашье иимэ һахюуһа зүүжэ ябаһан зон олон байгаа. Мүн ламада тарнидуулһан зангилаатай (аюулһаа халхалха ваджрадал) зангяашье зүүдэг һэн.
«Гончиг сум!» — энэ юрын ажабайдалда ушарһан бодото үйлэ тухай «Сэсэгэй бороо» («Дождь из цветов») гэжэ ном соогоо Игорь Муханов домоглоно.
Нэгэ айлай хүбүүн дайнда мордохо болобо. Эхэнь хүбүүндээ иигэжэ захиба ха: «Хүбүүмни, ши байлдаанда ороходоо, энэ тарни уншажа ябаарай», — гэжэ нэгэ тарни зааба. Байлдаанай газарта ошотороо тарнинь мартагдаад, гансал «гончиг сум» гэжэл һанагдаба. Тиигээд лэ хатуу дайн соогуур буудалдаа юумэнэй эхилхэлээр, нөөхи «гончиг сум» гээшэеэ мартангүй дабтан хэлэжэ ябаа. Буугай һомон, снаряд бомбо тэрэниие нэгэтэшье дайраагүй. Нэгэ ород хүбүүн тэрээндэ хандажа: «Ши нэгэ юумэ дуугараад, бүтэн гаралсанаш, тэрэнээ намда заажа үгыш даа», — гэбэ. Заажа үгэһыень тэрэнь мүн мартаад, хойноһоонь «Гончиков, Гончиков!» гээд гүйдэг болобо. Һүзэгэй хүсэн ехэ, тиигэжэ тэрэ хоёр хоюулан бүтэн гаралсажа ябаа гэхэ.
Удха зурагууд хэрэглэгдэбэ: «Буряадай түүхэ соёлой атлас», «Очирваниин орон» номуудһаа ба интернед сүлжээнһээ; Жаргал Дугданов гэбшэ ламын мэдээлэлһээ; Этигэлэй хамба ламын намтарһаа, «Легшед» сэтгүүл, Ивалгын дасан, 2006 он.
Тэрэ зүбтэй, юуб гэбэл, дайн дажараар ябажа ерэгшэд оролдолго зальбаралай хүсэтэй байһые, үнэнтөөр туһалһан ушарнуудые дурдан гэршэлдэг байна. Эсэгын дайнай дүлэн соогуур туйлажа гараһан буряад сэрэгшэд үльгэр мэтэ үзэгдэһэн үйлэ ушарнууд тухай домоглон хөөрэдэг байһан. Мэдээжэ багша, Социалис Ажалай Баатар Цогто Номтоевич Номтоев иигэжэ дурсаһан: «Нэгэтэ блиндаж соо унтажа байгаабди. Үүр хираанаар намай мүрһөөмни хэншьеб татаад, „бодо, гара эндэһээ!“ гэһэн мэтэ дуулдаба. Һуга һүрэн бодожо, уһанда ошобоб, гэдэргээ бусахадам, блиндаж дээрэмнай снаряд буужа, досоонь байһан нүхэдни булта үхэшэнхэй байгаа». Гэртэхиниинь хойноһоонь оторо оролдодог, бурхадтаа зальбардаг һэн ха. Цогто Номтоевич Сталинградай байлдаан мэтэ хамаг хатуу шанга байлдаануудта хабаадалсажа, дайнай дүүрэтэр ябабашье, нэгэшье дахин шархатангүй бусаа. Харин Анаа дасанай гэбшэ лама Дамба Доржиевич Галсанов мүн лэ баруун дайнда ябахадаа, фронтовой 100 граммаа өөрөө уудаггүй, сэржэм үргэдэг байгаа. Тиигэжэ тэрэ газар тэнгэриин ниилэмэ, шэхэ дүлиирмэ буудалдаан, бомба снарядай тэһэрээн сооһоо амиды мэндэ гарасалдадаг һэн. Хажуудань ябаһан дайшалхы нүхэдынь тэрэнииень дары ойлгоод, байлдаан соогуур Дамбын лэ хажууда ябахаяа оролдодог болоо. Иигэжэ буряад зоной шүтэдэг бурхад сахюусад, орон дэлхэйн эзэд ноёд аюул тодхорһоо абардаг байгаа гэжэ үбгэд хүгшэд домоглодог бэлэй.
Заатагүй дайнда бэшэ, ямаршье юрэ бусын (экстремальна) ушарта бурхан тэнгэриин аша туһа эли харагдаһан байдаг. Жэшээнь, Сэлэнгын хасаг, 5 хэлэ мэдэхэ оршуулагша Гомбо ноён (Бадмажапов) XX зуунжэлэй эхеэр Япон уласай дээдэ һургуулида монгол хэлэ заажа байтарынь, туйлай ехэ газар хүдэлөөн болоод, газар һүрөөтэйгээр хэмхэржэ, гэрнүүд, барилганууд зэргэ унажа, һандаржа байгаа. Гомбо ноён бурхандаа зальбаран, нэгэ модонһоо гамгүй барилсаад байба. Гэнтэ нэгэ үндэр гэр дээрэ Арьябаала бурхан өөрөө зогсожо, гартаа бариһан сагаан бүдөөр һэбижэрхиһэндэл үзэгдөө. Газар хүдэлөөн гансата зогсоод, аалин намдуу байдал тогтошоо.
Хэдэн зуунжэлнүүдэй туршада буряад зон будаадын шажан баримталжа, гэлүгба шажанай олон бурхадые илган танидаг болонхой. Жэшээнь, гурбан сагай бурхадай али бэлигынь али бурхан элсүүлнэб гэжэ: Отошо — эмнэлгэ, Манзэшэри — эрдэм ухаан, Очирвани — хүсэ шадал, Арьябаала — нигүүлэсхы сэдьхэл гэхэ мэтэ.
Балдан Лхамо - Максарма сахюусан
Мүн дайн сэрэгтэ арша туһатай дайша шанартай бурхад байдаг:
Балдан Һама сахюусан (Шри Дэви-ланз., Палден Лхамо-түб., Охин Тэнгри-монг.) — Сайн сагай гурбадахи бурхан Кашьяпын бэеһээ мүндэлһэн, хамаг бурхадай бэльгүүн шэди, дайшалхы хүсэ элсүүлһэн бодисада. Эртын ведийскэ домогоор тэрэ дуу сахилгаа гартаа баридаг, дай сэрэг найжалдаг дошхон Индра бурханай басаган юм. Харин Индрын өөрынь хубилгаанууд — гурбан сагай хамаг бурхадай хүсэ шадал элсүүлһэн, монгол туургатанай, сэрэгшэдэй сахюусан Очирвани, мүн Чингисхааншье гэдэг. Балдан Һама сахюусан нэгэ дүрөөрөө альбан шүдхэрнүүдые дарадаг, үхэлэй газар ба асууринуудые захирдаг дайшалхы бурхан Лхамо Максарма гээшэ.
Тэрэ дайн сэрэгэй хэрэгтэ тон нүлөөтэй, тиимэһээ сэрэгшэд дайнда ошоходоо, заатагүй Һама сахюусандаа мүргэдэг байһан. Жэшээнь, суутай Сэлэнгын хасагууд Һама сахюусантай Тамчын, Загасатайн дасангуудтаа ошожо, адислуулжа мордогшо бэлэй.
Ахадүү Хальмагай хасаг сэрэгшэд полкынгоо тугта эрэлхэг зоригой һүлдэ — дайнай бурхан Максарма — Һама сахюусанай дүрые үргэжэ ябаа. Нангин Туг-һүлдэеэ (полковое знамя) Орос гүрэнэй оролсоһон дайн байлдаан соогуур дээгүүр үргэжэ, дайсанай һүрые тоогүй оло дахин даралсаа. Дайсадһаа 5-10-шье дахин үсөөншье байбал, бутара сохёод лэ гарадаг заншалтай хальмаг хасагуудые Сагаан хаан сэрэгэйнгээ урдуур табидаг байһан гэхэ.
Балдан һама сахюусан бурхан шажанаа аршалхын түлөө өөрынгөө ганса хүбүүшье далтирангүй хорооһон, Махагала бурханай оюунай хани, һүр дарама найдамтай хамгаалагша гэгдэдэг. Тиимэһээ буряадай дасангууд тэрэниие дасанайнгаа сахюусанаар һунгадаг.
Лхамо сахюусантай хальмаг туг
Манай олон дасангууд Һама сахюусантай: Тамчын «Даши Гандан Даржалин», Загастайн «Дэчен Равжалин», Хэжэнгын «Дэчен Даши Лхунболин», Чесанын "Гандан Чоймпэллин«дасангууд, Санагын «Даши Пунсоглин», Юрөөгэй «Чойдон Даржалин», Алайрай «Даши Чойнхорлин», Санкт-Петербург хотын «Гүнзэчойнэй» дасангууд, мүн Һама ба Чойжил сахюусантай Хэрэнэй «Дэчен Равжалин» дасан гээд лэ олон дасангууд Һама сахюусанаа урдаа баринхай байна.
Балдан Һама сахюусандаа жиндагууд һүзэглэн, жэл бүри сахюусаяа хуруулдаг. Монгол һарын 25-най үдэр Һама сахюусанай дүйсэн үдэртэ дасан ерэжэ мүргэдэг. Һама сахюусанай онсо тарни: Джо Ракмо, Джо Ракмо Джо Джо Ракмо Тун Джо Кала Ра Ченмо Ракмо Ажа Дажа Тун Джо Рулу Рулу Хум Джо Хум гэжэ уншажа ябабал, туһа ехэтэй гэдэг.
Сэндэма сахюусан (Сингхамукха, ланз.), Уржин Ханда, монг.) — Аюша бурханай бэеһээ мүндэлһэн Гухья Джняна хандамаагай дошхон дүрэ. Тэрэ баруун гартаа ошорто илдэ (ваджрный меч), зүүн мотортоо хүнэй хүһэрэй тархи (череп) баринхай арсалан тархитай сахюусан (Львиноголовая дакини).
Сэндэма сахюусан
Сэндэма сахюусан бурхан шажан шудалагшадые харалсадаг, доторой элшэ хүсэ һэргээдэг, хооһон шанарай эди шэди (дарующая сверхъестественные силы) олгодог, хара һанаа, хараал жадха гэхэ мэтэ хамаг хорото үйлэнүүдые дарадаг тон шанга, түргэн мэргэн сахюусан.
Арсалан дүрэтэ Сэндэма бурханай орон нютаг Пакистанда гэдэг һаа, манай буряад дайдын дэбисхэртэ Дульдаргын аймагай Үзөөн нютагта, Үзөөнэй дасан шадарай Үржэн Ханда нэрэтэй нютагта гэдэг. Яруунын аймагай Үльдэргэ нютагай Эреэн-Буурал баабай гэгдэһэн нангин хадада Сэндэмэ бурханай дүрэ үнинһөө тахигдажа, дайн сэрэгтэ ошохо хүбүүд тэндэ мүргэжэ ошохоёо оролдодог. Эсэгын дайнда эндэ мүргэжэ ошоһон хүбүүд булта амиды бусаа гэлсэдэг. Тэрэ үедэ коммунист, комсомол зон һүзэггүй байһан хадаа дайнда мордогшодой хүн бүхэниинь мүргөөгүйшье бэзэ.
Жамсаран сахюусан (Прама Атма, ланз., Бегдзе, түб., Улаан сахюусан, бур.). — Үхэлые дараһан Ямандага идамай нэгэ дүрэ, бурхан багшын шажан номые хамгаалан сахидаг дошхон сахюусан. Буддын шажанһаа урда түбэд-монгол гарбалтай дайнай бурхан, Бегдзе нэрэнь — нюуса хуяг дуулга гэһэн удхатай. Тэрэ зураг дээрэ хуяг дуулгаяа дэгэл дороо нюунхай харагдана. Жамсаран сахюусаниие III Далай лама XVI зуунжэлдэ буддын шажанай бурхадай дүхэригтэ оруулһан, тиин тэрэ гүрэнэй жаса сахигша, Таши-Лунпо дасанай сахюусан гэгдээ. Бүхы Панчен ламанар Жамсаран сахюусанда хурал ном зорюулдаг.
Улаан Жамсаран сахюусан
Улаан Жамсаран гэгдэдэг сахюусан дайшан шанартай, тэрэ уб улаан нюуртай, улаан хубсаһатай, сэрэгшын түгэс зэр зэбсэгтэй улаан гал дүлэн соогуур дабхижа, хамаг дайсадые даража байһаар дүрсэлэгдэдэг. Тэрэ баруун гартаа эшэдээ хорото абаахайн (скорпионой) дүрсэтэй зэд һэлмэ адханхай, зүүн мотортоо дайсанай уушха зүрхынь бажуунхай, хайра гамгүй дайсаниие һүнөөхэ шадалтай бурхан гэжэ харуулагдана.
Жамсаран сахюусанай ордон Байгал далайн Ойхон аралда оршодог гэхэ.
Жамсаран сахюусан Ивалгын, Атаган-Дэрэстэйн, Сээжэ-Бургалтайн, Агын дасангуудай сахюусан, мүн хамаг монгол туургатаниие, сэрэгшэдые найжалдаг юм. Бадмасамбавын үршөөлтэй Жамсаран сахюусанай зүрхэн тарни дабтан уншабал, аюул тодхорһоо зайлажа, хамаг дайсадаа даража, харгы замда ушарһан хаалта боолто усадхажа ябахада туһатай:
Ом ракмо прана атма кширупуруша лохита сарва шатрум марая хум пад (түб.)
Ом, якша, Владыка жизни, Красный вершитель деяний, убей всех врагов, даруй сиддхи, устрани препятствия!(ород)
Далха шиндү дамжан — анхандаа түбэдэй бон мүргэлдэ хабаатай байһанаа, бурхан шажанда оруулагдаһан. Урдахи домогоороо Далха — дайнай бурхан, сэрэгэй жанжангуудые ба хамаг сэрэгшэдые харалсадаг байһан гэхэ. Тэрэ номо годли, урга, һүхэ, жада, һэлмэ, илдэ, мүн 18 дарсагтай туг баринхай хазаар моритой һүрөөтэй сэрэгшын дүрөөр зураглагдадаг. Юһэн ахадүү Далха бурхад түбэд ороной баялигые сахин арадтаа хубаарилдаг. Зураг дээрэ 9-хи Далха нюргаараа харанхай, хүн бүхэнэй жаргалтай болоходо, наашаа хараха үльгэртэй.
Далха Шэдгу бурхан
Буряад орондо юһэн Далха эд зөөри, хамаг баялиг үршөөдэг, дайнда ябаһан сэрэгшэдэй, харгыда гараһан аяншадай хойноһоо харалсадаг сахюусад.
Далха 5 Хаанай Губилһа бүлэгтэ ородог, буян хэшэг, баялиг түхөөдэг, хүн бүхэниие аршалан хамгаалдаг бурхан.
Этигэлэй Хамба — XII-дугаар Бандида Хамба Лама Этигэлэй багша тухай дуулаагүй хүн даяар дэлхэйдэ байхагүй. Эрдэм ном, этигэл һүзэг, бэе сэдьхэлэй арюун шанар, үндэр бодол ба эбэршэгүй хатуужалай хүсөөр бүм сая зоной гайхал, шүтээн болоһон эрдэнитэ Этигэлэй Хамбада мүргэмэй!
Этигэлэй хамба-лама
1903 ондо буряад арадай дунда эрдэм номоороо, эдэбхи абьяасаараа суутай болоһон Даша-Доржо Этигэлов лама Янгаажан дасанай шэрээтээр һунгагдаа. Тиин ород-япон дайнай эхилхэдэ, Ород гүрэнэй бүхы дайн сэрэгтэ хабаадажа ябаһан Сэлэнгын хасаг полкнуудай сэрэгшэд — Янгаажан дасанай жиндагта ородог хасагууд фронтдо ябахынгаа урда Этигэлэй шэрээтэдэ орожо, булта адислуулаад амиды мэндэ бусаһан гэдэг. Тэрээн тушаа дуу зохёогоод, Этигэлээ багшаяа магтан дуулалдадаг байгаа:
Хаан Германида сэрэгтэй байна,
Хамагаа орхижо мордоболди.
Хамба багшынгаа оролдолгоор
Харижа бусахамнай болтогой!
Баруун Германида сэрэгтэй байна,
Баранаа орхижо мордоболди.
Багша хамбынгаа юрөөлөөр
Бусажа ерэхэмнай болтогой!
Энэ Германида сэрэгтэй байна,
Элдин нютагаа орхижо мордоболди.
Этигэлэй хамбын юрөөлөөр
Эрьежэ бусахамнай болтогой! — гэжэ дайнһаа бусажа ерээд, Этигэлэй хамбын урдань зогсон дуулалдахадань, аргагүй ехээр уярһан гэдэг.
I-дүгээр дэлхэйн дайнай үеэр Даша-Доржо Этигэлов Дээдэ-Үдэдэ «Бүгэдэ буряадай ниигэм» байгуулжа, дайнда ябаһан, шархатаһан сэрэгшэдтэ, тэдэнэй гэртэхиндэ туһалха зорилготойгоор мүнгэ зөөриин һан байгуулһан. 1914 ондо Петроградай лазаредтэ, Забайкальска госпитальда шархатагшадай хэбтэхэ койконуудые даажа абаа. Шархатаһан буряад сэрэгшэдтээ туһа хүргэхын тула зорюута делегаци эмхидхэжэ, өөрөө госпитальнуудаар ябалсажа, эрьежэ ошодог, арга шадал соогоо туһалдаг байһан байна. Этигэлэй хамбын ударидалга доро Агаарай зэбсэгтэ хүсэнэй жасада мүнгэ һангай туһа хүргэһэн будын шажанай ламанарта «Самолет в венке», «Орел с самолетом и Андреевским флагом» гэһэн алталмал жетонгууд зүүлгэгдээ. Тиимэһээ Этигэлэй хамба дайн сэрэгэй хэрэгтэ, сэрэгтэ ябагшадтаа хэзээдэшье һаналаа табиха байха гэжэ һанагдана.
«Дүгаргаржаама» һахюуһан — Дугар — Сагаан Шүхэртэ (абаралай сагаан шүхэр бариһан Дара Эхэ) бурханай дүрэ, тарнитай бишыхан туулмаг (мешочек с мантрами) хүзүүндээ зүүжэ ябаха һахюуһан (оберег). Иимэ һахюуһан юундэ зорюулагдаһаараа, ямар тарни бэшэһээрээ хэдэн янзын байха: жэшээнь, үри бэетэй болохын тула, хэлэ аманда дарагдахагүйн тула. Сэндэмэ сахюусанай тарнитай һахюуһан гэнтын үхэлһөө, буу зэбсэгһээ хамгаалха. Буряад зон «Дугаргаржаама» һахюуһа сэрэгтэ ябахадаа зүүдэг байһан.
Ара-Хэрээтын дасан бодхоолсоһон арадай дархан Алдар Санжиев иигэжэ дурсана: «Манай нютагай хасагууд дайнда мордоходоо, дугаржаама залажа зүүдэг һэн. Минии үбгэн аба, Хамбын хүрээндэ һуража, эмчи-лама боложо гараһан Цырен Ниндакович Санжиев 1915 ондо сэрэгтэ татагдаад, дугаржаама һахюуһанай хүсөөр элүүр энхэ дайнһаа бусаһамби гэгшэ һэн». Эсэгэ ороноо хамгаалалгын дайндашье иимэ һахюуһа зүүжэ ябаһан зон олон байгаа. Мүн ламада тарнидуулһан зангилаатай (аюулһаа халхалха ваджрадал) зангяашье зүүдэг һэн.
«Гончиг сум!» — энэ юрын ажабайдалда ушарһан бодото үйлэ тухай «Сэсэгэй бороо» («Дождь из цветов») гэжэ ном соогоо Игорь Муханов домоглоно.
Нэгэ айлай хүбүүн дайнда мордохо болобо. Эхэнь хүбүүндээ иигэжэ захиба ха: «Хүбүүмни, ши байлдаанда ороходоо, энэ тарни уншажа ябаарай», — гэжэ нэгэ тарни зааба. Байлдаанай газарта ошотороо тарнинь мартагдаад, гансал «гончиг сум» гэжэл һанагдаба. Тиигээд лэ хатуу дайн соогуур буудалдаа юумэнэй эхилхэлээр, нөөхи «гончиг сум» гээшэеэ мартангүй дабтан хэлэжэ ябаа. Буугай һомон, снаряд бомбо тэрэниие нэгэтэшье дайраагүй. Нэгэ ород хүбүүн тэрээндэ хандажа: «Ши нэгэ юумэ дуугараад, бүтэн гаралсанаш, тэрэнээ намда заажа үгыш даа», — гэбэ. Заажа үгэһыень тэрэнь мүн мартаад, хойноһоонь «Гончиков, Гончиков!» гээд гүйдэг болобо. Һүзэгэй хүсэн ехэ, тиигэжэ тэрэ хоёр хоюулан бүтэн гаралсажа ябаа гэхэ.
Удха зурагууд хэрэглэгдэбэ: «Буряадай түүхэ соёлой атлас», «Очирваниин орон» номуудһаа ба интернед сүлжээнһээ; Жаргал Дугданов гэбшэ ламын мэдээлэлһээ; Этигэлэй хамба ламын намтарһаа, «Легшед» сэтгүүл, Ивалгын дасан, 2006 он.