Үльдэргэдэ монгол бартай "Юм" уншагдаба

Хурамшада түбэд ба монгол бартай хоёр «Юм» ном бии юм, тиимэһээ энэ нютагаархин номуудаа жэл жэлээр ээлжэлэн уншуулдаг байһанаа пандемиһаа боложо забһарлаһан байгаа. Харин Харланда монгол «Юм» судараа жэл бүри уншуулжа, арба-арбаад айлнууд ээлжээгээр уншалгаа даадаг. Үльдэргэ нютагта мүн лэ хоёр «Юм» бии: түбэд ба монгол хэбтэй. Ээлжээгээр уншагдадаг гэбэшье, ехэнхидээ түбэдөөр хурадаг, монголоор һүүлшынхиеэ 2003 ондо уншагдаһан аад, мүнөө 2022 оной майн һарада дахин уншагдаба. Юундэ иимэ ехэ зай гарабаб гэбэл, нэгэдэхеэр, монгол уншалга хэлэнэй үгэ илгааһаа дулдыдан, түбэдһөө 2-3 дахин удаан уншагдадаг, хоёрдохёор, монголоор уншадаг лама багшанар үсөөн байна. Ивалгын дасанай дэргэдэхи Даши Чойнхорлин будын шажанай ехэ һургуулида босоо монгол бичиг үзэдэг, шудалдаггүй байгаа һаань, монгол «Юм» уншуулха арга оройдоошье байхагүй һэн! 



Ивалгын дасанай ламанар, үнинэй монгол хэлэ заадаг Баяр Дондоков багша ба Зорикто, Гэндэн залуу багшанар 5-8 курсын шабинартаяа Үльдэргэ нютаг уряалаар заларжа, гурбан хоногой туршада монгол «Юм» уншажа, ехэ баяр болоо, буян хэшэг дэлгэрээ. Үльдэргын һүзэгтэнэй түрүүлэгшэ Дашицырен Дондоков иигэжэ хэлэнэ һэн: «Монгол „Юм“ шагнажа байхада, удхань ойлгосотой, ехэ зохид байна даа. Лама багшанарнай бултадаа тон тодо һайнаар уншажа гараа». Хэды жэлдэ һураһанай удаа иимэ бэрхээр уншадаг болоно гээшэб гэжэ Баяр багшаһаа һонирхоходо, «хубарагууд 2-хиһоо 8-хи курс хүрэтэр үзэһэнэй удаа түгэс уншажа шадаха болодог» гэжэ хэлээ бэлэй. 3 жэл соо уншажа шадаха аргын байхада, шудалха, хэрэглэхэ хэрэгтэй байнал даа. Юундэб гэхэдэ, бүгэдэ буряадаймнай хамаг түүхэ худам монголоор бэшэгдэнхэй, обоо хүбөө архивуудаар хэбтэжэ байна. Элдэб шалтагаанаар хуушанай дансануудай, угай бэшэгүүдэй оршуулганууд тон үсөөнөөр хэгдэнэ.



«Юм» ном тухай хэлэбэл, тэрэ 108 ботитой «Ганжуур» номдо ородог: 16 боти «Юм» ном соо 2 боти"Нити«, 1 боти «Жадамба» номууд оролсоно. «Юм» гээшые түбэдһөө оршуулхада «Эхэ» гэнэ, тиимэһээ бурхан шажанай суртаалай Эхэ ном болоно. «Юм» судар нэн түрүүн хамаг юумэнэй хогоосон шанарые ойлгохые хэшээнэ, түүниие ойлгоогүй бол оршолонгой мунхагһаа мултаржа, гэгээрхын аргагүй байһаниие суртагаална. 

Үльдэргын монгол «Юм» хадаа урданай Анаа дасанай гэбшэ лама байһан Түшэн Намсуевич Найдановай хадагалжа ябаһан ном. Хэдышье бурхан шажанай хашагдаһан сагуудай байбашье, Түшэн баабай өөрөө гансаараашье, үбгэдөөр хамтаржашье уншажа ябаһан гээшэ. Тиихэ сагта нютагай үбгэдэй олонхинь Анаа, Чесаанын, Эгэтын дасангуудай хубарагууд байһан, түбэд монголоор тэгшэ уншадаг, арбаад гэбшэнэр сохом байһан. Хамтын ажал, хамалга сүлэлгэ, дайн дажар гээшые бултыень дабажа гараһан хада уула мэтэ аха захатан байһан юм. «Үбгэдэй байһан нютаг баян» гэжэ үгэ үнэн.



Мүнөө Түшэн баабайн «Юм» номынь ехэ хүбүүнтэниинь — эрдэмтэдтэдэй бүлэ Лудан-Дагба ба Бальжидма Тушиновтан түбэд-монголһоо шажанай номуудые оршуулдаг Баяр хүбүүнтэеэ хадагалжа байһанаа, нютагаа абаашажа уншуулха зорилго табяа. Үльдэргэ нютагаархин бүримүһэн дэмжэжэ, Ивалгын дасанай гэбшэ лама, Даша Чойнхорлин университедэй проректор Дугданов Жаргал багша монголоор уншадаг багшанарые ударидан асаржа, монгол бартай «Юм» юһэн жэлдэ Үльдэргэдэ уншагдаагүй байһанаа уншагдаба ха юм. 20-ёод жэлэй урда баригдаһан, мүнөө үшөө жагантай болоһон Уншалгын гэртэ зон олоор суглараа, холо ойроһоо субаа, гурбан үдэр нангин ном хурагдажа, түгэсхэлэй үдэртэ номоо барижа, нютагаа гороолоо, адис аршаанда хүртөө. Зургаан үдэрэй туршада «Юм» судараа хүндэтэйгээр зочилуулжа, сэдьхэлээ ханаа.



Баяр багша «Юм» ном тухай нэгэ иимэ домог хөөрэһэн байна: Бимбасари хаан ба тэрэнэй Магди хатан хоёр уй гашуудалда абтаба. Тэдэнэй ори ганса хүбүүн ехээр үбшэлжэ, үхэхэ туйлдаа хүрэбэ. Хаан хатан хоёр Бурхан багшада зальбаран мүргэжэ, «хүбүүеымнай абарыт!» гэжэ гуйба ха. Тиихэдэнь нэгэ үдэрэй туршада 100 дахин «Юм» уншагты гэбэ. «Яагаад уншажа хүшхэрхэ гээшэбибди, хуряангы уншаха арга дадал олгыт» гэжэ гуйхадань, бурхан хуряангы уншаха арга үршөөгөө. Тэрэнь «Юм» номой хуряангы «Жадамба» ном юм гээ. Тус хуряангы «Юм» хаан хатан хоёр 100 дахин уншажа, хүбүүниинь эдэгээ гэхэ.

Үльдэргын «Юм» номой эзэн Түшэн баабай — Түшэн Намсуевич Найданов 1917 ондо Баруун-Үльдэргэдэ түрэһэн. 5 наһандаа Анаа дасанай хубарагта үгтэһэн. Эжынь жаахан хүбүүгээ орхёод ябахадаа, ехэтэ хайрлажа, «хойноһоомнай дахаал һаань, абаад ябая» гэжэ шиидээ. Зүгөөр хүбүүниинь дасанай олон бишыхан хубарагуудаар наадажа, оройдоошье дахаагүй һэн. 



Бурханай шаби болохо дээдын табисууртай байһаниинь эндэһээ элирээ гэхээр. Хурса хурдан хүбүүн ном ойлгожо ядаагүй, ламын шажанай шата бүхэниие урагшатай дабажа, гэбшын дамжаа бариһан. Гүрэн түрэдэ тохёолдоһон үйлэ хэрэгүүдһээ уламжалан дасанаа орхихо баатай болоогүй һаа, бүришье үндэр зиндаада хүртэхэл һэн бэзэ. Дасанай уналганаар Үльдэргэ нютагаа бусажа, хамтын ажалда хам оролсоо. Гэр бүлэ зохёожо, уран бэрхэ, эдеэ хоол һайханаар бэлдэдэг Цыбиг-Ханда Цыденовна наһанайнгаа ханитай 7 хүүгэдээ үндылгөө. Үхибүүдынь: Буряад уласай габьяата инженер Лудан-Дагба, 1941 оной; экономикын эрдэмэй кандидат, Ажалай яаманай хүндэтэ хүдэлмэришэн, Буряад Уласай габьяата экономист, БГУ-гай багша Гончик (Даша-Дэлэг), 1944 оной; Буряад Уласай транспортын габьяата ажалтан Очиржаб, 1947 оной; Буряад Уласай Баргажан аймагай финансын таһагай даагша Хайдаб (Ринчиндоржо), 1949 оной; Улаан-Үдын амжалтатай инженер-гидротехник Гомбожаб, 1952 оной; СО РАН-ай хүдөө ажахы шэнжэлгын дээдэ һургуулиин жолоошон Сергей, 1957 оной; одхон үри, химиин эрдэмэй кандидат, СО РАН-ай Байгалай оршон тойрон эдлэхын ехэ һургуулиин гол инженер Цырен-Дыжит, 1959 оной. Булта хүүгэдынь аба эжын эрхим хүмүүжэлтэй, эрдэм номтой, мэргэжэлтэй, булта һайн түбхинэнхэйнүүд. 

Зүблэлтын үедэ шажан хоригдонхой, ном судар нюусаар уншажа байһан саг. Түшэн баабай зэргэлээ хорёо соохи багахан гэр соогоо бурхан номоо тахидаг гэжэ хүн бүхэн мэдэхэшье һаа, мүргэһэн хүн байгаагүй. Номгон даруу зантай, сэхэ сэбэр, һайхан сэдьхэлтэй Түшэн баабай бурханай олон номуудаа унша уншаһаар хооһон шанар олоһон, гэгээрһэн гэжэ хүнүүд хэлсэдэг. Энээн тухай гэршэлһэн үйлэ ушарнууд яһала бии. 



Анхан 90-ээд онуудаар Энэдхэг руу буряад хубарагууд һурадаг боложо, Үльдэргэ нютагай Аюр Цырендылыков хүбүүн Түшэн ламада хэр һуража шадаха гээшэбиб гэжэ номдо харуулаа гэхэ. «Һурахаш даа, зүгөөр олон жэлдэ һураад ерэхэдэшни, түрэлхидэйш олониинь үгы байха» гэжэ хэлээ һэн. Арбаад жэлдэ амжалтатай һураад гэртээ бусахадань, аба эжы абганар, абгайхан, ламын һургуулида орохыень идхан Энэдхэг үдэшэһэн абга абгайнь гээд лэ булта наһан болошонхой байгаа. Иигэжэ хүндэ сохилтодо оробошье, юртэмсын хогоосониие ойлгоһон лама хүн хадаа тэсэбэри тэнсүүриеэ алдаагүй, одоо сагта Ивалгын дасанай шэрээтэ ламаар дэбшүүлэгдэнхэй юм. Эндэ гэжэ хэлэхэдэ, Түшэн баабай Аюр хубарагта ба Уласхоорондын эб найрамдалай эмхидэ һара бүри пенсиһээ эльгээдэг байһан. Түшэн баабай нютагайнгаа зондо ямаршье асуудалаар хандахадань, тума ямбагүй туһалжа ябаһан хүн. Хэды олон зоной блокнод, дэбтэр соогуур маани мэгзэм, сангарилай уншалга гэхэ мэтые хубита сагаа гамнангүй, жэбжэгэр тодо почеркоороо бэшэжэ үгэһэн гээшэб. Айл бүхэндэ шахуу тиимэ дэбтэрнүүд байдаг. 

Ринчин-Доржо хүбүүниинь иигэжэ дурсаа һэн: «Абамнай бидэндэ бурхан ном тухай хөөрэдэггүй һэн, нэгэтэ Ленинградта һуража байхадаа, зунай амаралтада ерээд байгааб. Аяар Прибалтикаһаа хоёр хүбүүд манайда ерэнхэй, абатай хартаабхын шорой обоололсонгоо, шажанай асуудалнуудаар тухагүй хөөрэлдэжэ байба. Би бага гомдоһоншье шэнги болобоб, бидэндэ юушье хөөрэдэггүй аад, энэ хари хүбүүдтэй яатараа иимэ халуунаар хөөрэлдэнэ гээшэб гэжэ. Һүүлдэнь абадаа энээн тушаа асуудал табиһыемни иигэжэ харюусаа: „Хүбүүн, будын шажантан гээшэш хүнүүдые заатагүй өөр руугаа татахаяа оролдодог миссионернүүд бэшэ, зүгөөр хүнэй үнэнтөөр һонирхожо байгаал һаань, ойлгуулжа үгэхэ зэргэтэй юм“ гэжэ аба хэлээ бэлэй. Нээрээшье, намда тиимэ асуудалнууд байгаагүй, мүнөөл халаглахаар юм, юушье һуража абаагүй байһандаа».



Түшэн баабайн Доржо ахынь хүбүүнэй һамган нарайлжа, хүбүүтэй болоо һэн. Нарайлалгын гэрһээ бэриин һая гараад байтарнь, нэгэтэ үглөөгүүр хара эртэ Түшэн баабай ороод: «Ханда, энэ хүбүүндээ минии нэрэ үгөөрэй» гэжэ хэлээ. Тиигэжэ абга ламын өөрөө ерэжэ найжалһан Түшэн Найданов ашань мүнөө Эгэтын дасанай лама болонхой. Баһа нэгэ айлай хүбүүндэ Очир гэжэ нэрэ үгөөд: «Энэ хүбүүгээ һүзэгтэйгээр үндылгэгты» гэһэниинь, тэрэнь мүн лэ лама болоод байна. Уридшалан хараха шадалтай мэргэн оюуень гэршэлһэн ушар бэшэ гү?

Түшэн баабай бэеынгээ тиимэшэг болоходо, Улаан-Үдэ өөрөө автобуста һуужа хүбүүнэйдээ ерэхэдээ, хүдөө табихада хэрэглэдэг аргамжа мэтэ юумэ абажа ерээ һэн гэхэ. Тиигээд наһа бараха үдэрөө хэлэжэ, «Асагад руу хүдөөлөөрэйгты» гэһэн байна. Тэндэ Шулуутын дасан руу залуудаа ябаһан, ном заалгаһан байгаал ха. 

Бүхы наһаараа «Юм» номһоо эхилээд, бурханай ехэ-ехэ номуудые уншажа, амитан зоной бага ехэ хэрэгүүдые бүтээжэ ябаһан, хараха янзада тон юрын түни түбшэн үбгэжөөл Түшэн баабай үнэндөө номой шэди (сиддхи) олоһон, бэеэрээ гэгээрһэн хүн байгаа гэжэ зон дэмы хэлсээгүй, тэрээнтэй хабаатай гайхалтай үйлэ ушарнууд үшөөшье олон байха юм.



Монгол бартай номуудые уншадаг ламанарнай бүри олошорһой, буянай туһада уншагдаһан «Юм» сударһаа уламжалан, хамаг монгол туургатаниие эблүүлэн зохёогдоһон босоо монгол бэшэгнай улам-улам һэргэжэ байһай гэжэ зальбармаар.



Гэрэл зурагууд: Дондоков Дашицырен Цымпилович, Найданова Ханда Дамбаевна ба Тушинов Хайдаб Найдановичтанай гэр бүлын альбомһоо.