XIX- зуун жэлэй эхеэр хори угсаатанай зүүн талаархидай Анаа дасан руу мүргэлөөр ерэхэ ошохонь холошье, гасалантайшье байһан. Тиимэһээ мүнөөнэй Яруунын аймагай дэбисхэр дээрэ ажаһуужа байһан зон дундаа шиидхэжэ, 1820 онһоо Эгэтын Хара-Шэбэр гэжэ газарта, Маарагта горхоной баруун бэедэ дасан барижа эхилһэн байна. Тиин 1826 ондо Эгэтын дасанай барилга түгэсэжэ, Сэлэнгын хасагуудай Бултумур дасанай шэрээтэ Монгол Лубсан рамнай үргэжэ, өөрынгөө дасанай “Дамчой Равжалин” һахилай нэрэ ба Дамжан Чойжол сахюусанаа дамжуулһан түүхэтэй. Тиимэһээ Бултумур дасан Эгэтын дасанай найжа андань болоно гэхээр. Зүүн зүг шэнжэлдэг эрдэмтэ А.М.Позднеевэй бэшэһээр, Эгэтын дасан анхан Ород гүрэнэй засагай зургаанһаа нюусаар, Хориин 11 эсэгэтэнэй албан зургаанай гол хонтоороһоол зүбшөөл абаад, баригдажа эхилһэн гэгдэнэ. Дасанай байшан тэрэ үеын буряад дасангуудтал хэрээһэнэй түхэлтэй һэн: дундань томо заала, 4 зүгтэнь залгалаа таһалганууд. 1830 онһоо хори буряадай тайшаа Дугаруунай ябуулгаар тус дасанай хэрэг Эрхүүгэй граждан губернаторай 1831 оной майн 5-най тогтоолоор зүбшөөгдөөд, “1853 оной Зүүн-Сибириин ламын шажантанай дүримэй” гараһанай удаа Дотоодын хэрэгүүдэй яаманай 1858 оной августын 6-най тогтоолоор Эгэтын дасанай түсэб баталагдаа. 1831 оной шэрээтэ ламын тоосоогоор дасанда тиихэ үедэ 41 лама хубарагууд тоологдожо байгаа. Түрүүшынь шэрээтээр Анаа дасанда зурхайн эрдэм шудалһан Энхын Галсан гэжэ мэдэлшэ лама һууһан. Харин урданайнь бүхы шэрээтэнэрынь тоолобол:
1. Галсан Энкеев - Энхын лама
2. Вампил Гойруев - Гуйрай лама
3.Ниндуб Гомбоев - Борсын лама (1853-1860)
4.Вампил Собоев - али энэ ламань Борсын гү? Собын-Борсын. (1860-1866)
5. Рабжа Бужиев - Бужиин лама (1866-1867)
6. Цыден-Доржо Санжиев - Сунжиин лама (1867-1878)
7. Дашапыл Зодбоев (Дылгыров) - Зодбын лама (1878-1915)
8. Намсарай Буядаев - Хуягай лама (1915-1920)
9. Зондуй Пурбуев - Порпын лама (1920-1923)
10. Ванжид Жамсаран Юролтуев – Хубарагай лама гү, али Галданай лама гү? (1923-1926)
11. Лудуб Николаев - Михуулайн лама (1926-1930)
12. Вандан Зодбоев - Унзадай лама (1930-1933)
13. Самдан Мункуев – (1933-1934)
14. Чойдор Намсараев - Намсарайн лама. (1934-1935)
15. Дымбрыл Оротов - Ородой Дэмбрэл лама (1935 – 1937).
Эгэтын дасанай барилгын түүхэ арадай дунда өөрын домогтой. Эндэхи Хара-Шэбэр нютагай моотхон харгана угай Үүнтын Гэлэн лама Монголоор, Баруун-Жуугаар ябажа, дасанайнгаа һуури табиха газарые элирүүлжэ ерэһэн. Олон зурхайшад, мэргэшүүлэй аб адляар зааһан газарынь эндэхи нэгэл газартай тудалдаа: урдань нэмжыһэн Эгэтын тала дайда, арадань - Хара-Шэбэр түшэлгэ хада, урда зүгтэнь урдаһан Эгэтэ гол, хоёр тээнь нангин тахилганууд – эдэ бүгэдэ зурхай, шоогоор гараһан шэнжэнүүдынь будын шажанай дасан барилгын жама ёһодо тон тааруу бэлэй. Үүнтын гэлэн газар үзүүлээд бусахадаа, суглаа татажа, барилга тухайгаа тодорхой хөөрэлдөө эмхидхээ. Зүүн Нарин горхоной Даша Үндэр хадада модо отолхо болоходоо, Үүнтын гэлэн энэ хэрэг ударидажа, хоёр нюдэ харахагүй байбашье, модон бүхэнииень өөрөө тоншожо үзөөд, отолхоор гү, али үгы гү гэжэзаажа ябаа. Дасанай һуури болохо газарые бэдэржэ ябахадаа, нэгэ сахюур шулуу олоод: “Харагты, ямар шулуун бэ?”- гэжэ бэшэнһээ асуухадань, “досоогоо дүүрэн уһатай шулуун,”- гэһэн харюу абахадаа, -“эндэ барихабди,”- гэжэ баталан хэлээ гэхэ.
XIX зуун жэлэй эхеэр Эгэтын дасанда Шойрын, Мамбын, зурхайн гээд гурбан дуган ба Хүрдын, Майдариин, Аюшын сүмэнүүд, мүн 1830 ондо баригдаһан Дара Эхын сүмэ ба Барай гэр гээд байһан. Эгэтын дасанда Догшодой Цамай зүжэглэл табигдажа, зониие һонирхуулдагшье, бэшэрүүлдэгшье һэн. Баг үмдэжэ бүжэглэхэдөө, ламанар юрэ хатардаггүй, харин хүдэлсэ бүхэниинь мэгзэм тарниин уншалгатай холбоотой, тиимэһээ Цам гээшэ бүжэгөөр хурагдаһан хурал мэтэ болоно. Хожомынь Дуйнхорой Цам табигдадаг боложо, түрүүшынь бүжэглэл Мухайн соржо (Гомбо Доржо Эрдынеев) ба Порпын шанзодба (Зондуй Пурбуев) хоёр найруулан табиһан түүхэтэй. 1867 он болотор Эгэтын дасан ямаршье заһабарида ороогүй байһыень Забайкалиин сэрэгэй губернаторай зүбшөөлөөр дасанай, мүн хажуудахи хоёр сүмынь шала, орой, тотого, үүдыень шэнэлхэ гэгдээ. 1894 онһоо Согшин дуганаа үргэдхэн бариха тухай хэлсээн гаража эхилээ. Дасанаа шэнээр хаана барихабибди гэһэн асуудалай гарахада, аймагай зүүн талынхид өөһэдтөө дүтэ болгохоёо һэдэжэ, һайса шууяан, арсалдаан гараһан. Тиин эбээрээ хэлсэжэ, баруун талынхиһаа Эгэтын Порпын Зунды шанзадба, зүүн талынхиһаа Сагсын Цэдэб ноён түрүүтэй этигэмжэтэд һунгагдан, Богдын хүрээн ошожо, дасанайнгаа һуури заалгахадань, Богдо-гэгээн иигэжэ зарлиг гаргаба: “Тэрэ ороной Эгэтын дасаниие урилжа болохогүй. Нэгэдэхеэр, үндэрлэхэ табисууртай орониинь эндэ байна. Хоёрдохёор, зүүн-хойто зүгтэхи нэгэ ууладань ехэ шанга сабдаг байна. Тэрэ сабдаг мүнөө эндэ ерэлсэнхэй, огто урилуулхагүйб гэжэ байна. Ушар иимэһээ дасан байһан газартаал байг, урилһанай хэрэггүй. Энээндэ үсэрхэһэн зон гэмэлтэжэшье магад” - гэбэ ха. Энэ хэрэгтэ Порпын шанзадбын бүтээһэн үүргэнь ехэ юм, лама хубараг бэшэ һаа, Богдо гэгээнтэй уулзахаһаа гадна, дасанай хүрээн руушье орохонь бэлэн бэшэ һэн. Ламынгаа хубсаһа үмдөөд, эрхиеэ гартаа баряад, иишэ-тиишээ марган, хараашалангүй, тон эндэхи хүн хэбэртэй ябаха ёһотой, үгы гэбэл, харуулшад тогтоохо, тоо томшогүй хүрээнэй томо нохойнууд таһа татахаһаа нааша болохо байгаа. Мүн үргэл, түхээл хэхэ мүнгэ зөөригүй һаа, һула хооһон бусахаар. Тэрэ мэтые Порпын шанзадба һайн мэдэхэ байжа, нютагһаа бадар зөөритэй, бэлэдхэлтэй гараһаниинь туһа болоо. Порпын шанзадба хожомынь Эгэтын дасанай 9-дугаар шэрээтээр һууһан, Богдын Да хүреэндэ гадагба унзад, Гандан дасанда согшон унзад болоод, түмэн ламын дунда бүдүүн хонгёо хоолойгоороо булижа уншадаг, Ара Халхын луу нэрэтэй байһан гэхэ. Яруунаархин Богдо-гэгээниие буруу гэхэ бэшэ хадаа, гэгээнэй айладаһаар боложо, зоной дундахи хёмороон дары замхаад, дасанай барилга шууд ябуулагдажа захалаа. Тэрэ үедэ дасанай шэрээтэ байһан Зодбын ламахай дасанайнгаа барилга ударидаха болобо. 1897 оной суглаан дээрэ дасанай барилгада тон ехэ бадар зөөриин суглараад байһаниинь элирээ, тайшаа байһан Цэдэб Бадмын 13000 түхэриг үргэжэ, дасанай һанда 1300 түхэриг мүнгэн байба. 1895 оной июлиин 3-да барилга эхилхэ зүбшөөл абтаба. Хамбын хүрээнһээ ехэ зиндаатай лама морилжо, дасанай һууриин газар гуйхын тула Дошиин тиг гэжэ ехэ уншалга бүтээбэ. Дасанаа гоё һайханаар бария гэлсэжэ, уран наряараа суурхаһан, хэдэн олон дасан дуган барижа мэргэжэһэн 10 гаран (һүүлдэнь үшөө нэмэһэн) Дээдэ Оронгын дархашуул уряалаар асарагдажа, 5 жэлэй туршада Эгэтын дасан баригдажа үндэрлэһэн. Хамаг гоёолто шэмэглэлынь буряад, хитад, түбэд урашуул, зураашадай хүсөөр бүтэһэн. Базар Барадинай хэлэһээр, дасанай барилгада хитадай маяг оруулагдаһан байгаа. 1900 ондо зунай сагта модоор баригдаһан, 20-20 метрэй дүрбэлжэн шулуун һууритай, түмэр хушалтатай гурбан дабхар дасан алтан ганжар, толинуудаараа яларан үндэрлөө. Дасанай оройнь 2 жалсантай, һэрбэгэр, хятагар оохлибтой (хушалтын булан үзүүр) үзүүр бүридөө угалзануудтай, гурбан дабхар хушалтынь үзүүр бүхэн баатарай луугай толгойтой, тэдэнь хамтадаа 12 һэн. Гурбадахи дабхартань 6 боди гүрөөһэнүүд, 3 хорло, 2 жалсан, 2 түгдэм, 35 алталмал ехэ толи хушалтынь 4 талаар жэгдээр хадаатай. Мүн 67 маани дасанай ханануудта бүхэлэгдэнхэй. 2 түгдэмһөө бэшэниинь булта зэд, алталһан ба мүнгэлһэн шэмэгүүдтэй. 3 дабхар дасанай барилгын сэн 15000 түхэригтэ хүрэһэн гэхэ (1926 оной сэнгээр жагсаһан сар 20 түхэриг хүрэдэг байхадань). Түрүүшын дасанай рамнайһаа 70 жэлэй үнгэрһэн хойно иимэ һайхан дасан рамнайлагдажа, Яруунын арад жиндагууд үндэһэтэнэйнгөө эрын гурбан наадаар буянта найраа шэмэглэн, баяр баясхалангаа халяаһан. Тэрэ үеын 33 дасангуудай Бандида Хамба Шойнзон Үреэлтын, мүн Баруун-Жууһаа морилһон лама римбүүшэ гэгээнтэн ударидан, дасан рамнайлагдажа, номуун хуримай туй мандал, хэшэг даллага үргэгдэһэн юм. Жууһаа бууһан лама римбүүшэ гашай табижа, Жүд, Мад болон Дуйнхорай хурал тогтоон абахын олон зүйлые зааһан, мүн лама хубарагуудай шабиин хубсаһа үмдэдэг болохыень дурадхан айлдаһан. Тэрэ сагһаа эндэхи лама хубарагууд ирангаг, шантаб, шасар гэхэ мэтын шабиин хубсаһа үмдэжэ захалаад, жиндагай нюдэндэ үлэмжэ һайханаар, жабхалантайгаар харагдаа. 1901 ондо Хитадта болоһон үймөөтэ үеые һамбаашалан, Зодбын ламхай Эрдэниин соржо түрүүтэй Эгэтын дасанай ламанар Зандан-Жуу бурханиие залажа асарһан. 1905 ондо Далай-лама Монголой Даа хүрээндэ морилжо, Бандида Хамба Шойнзон Үреэлтын түрүүлээд, хойноһоонь буряадай дасангуудай лама хубарагууд болон бусад мүргэлшэдһөө гээгдэнгүй, Эгэтын дасанайшье лама жиндагууд адиста хүртэхэеэ тиишэ олоороо ошоһон. Тэндэ Далай-лама олон мүргэлшэдэй урда Эрдэниин ламхай, Зодбын ламхай хоёртой хүндэтэйгөөр золгоод: “Эдэ намтай адли бодисаданар, Ара Халхын “жүд” “мадай” хуралай хамба байна,”- гээд, Зодбын ламхайе Ара Халхын Зонхобо гээшэ гэжэ айладаһан байна. Эгэтын дасанай 7-дугаар шэрээтээр 35 наһандаа һунгагдаад, 25 жэлдэ һууһан, Жүдэй хамба алдартай Зодбын ламхай Анаа, Сүүгэлдэ һургуули гараһан, Догно-Гулбай нютагай мэнгэй хальбан угай һэн. Эгэтын хиидэй 110 жэлэй хугасаада үндэрлэн байһан сагта олон эрдэмтэй, хооһон шанар олоһон эди шэдитэ ламанар үе-үедөө бии боложол байгаа: Зүүн-Эгэтын Цыренэй Дамбинима шабран, Баншан Богдын хамба болоһон Гулбай-Догнын Балдан-Жамса лама, Лавранһаа бусаха замдаа харшангуудые дараһан Номтын Доржо соржо аранжамба лама ба бусад. Мүн “Дамчой Равжалинг” нэрэтэй, хүхэ буха унаһан Дамжан Шойзол сахюусантай дасанда холо ойрын гэгээшүүл, мэргэдүүд морилжо бараалхаһан: 1840 ондо Түбэд оронһоо Наган Занын хубилгаан Хорчид гэгээн морилжо, Үльдэргын суута Ямандагын хубилгаан гэгдэһэн Молон багша: “Одоо минии мүргэхэ лама ерэбэ,”- гэжэ Хорчид гэгээнтэй хүндэ харагдахагүй эбэр эбэрээ тулган золгоо гэхэ. Удаань Жаягсан гэгээн, Гүнтэн гэгээн, Анбаа гэгээн, Минаг гэгээн, Урнаасан гэгээн гэхэ мэтэ олон хутагтанар, мэргэдүүд, сангасбаанар, шойжоншод һубарин буужа байһан. Эдэ олон айлшаар бууһан ламанарай дунда 1901 ондо Хитадта “боксёрнуудай” үймөөнэй боложо байхада, Эрдэни соржын худалдажа абаад асарһан Зандан-Жуу бурханиие Богдо-гэгээнэй зарлигаар гэдэргэнь бусааха, Даа хүреэн руу абаашаха зорилготойгооршье ерэһэн ушарнууд байһан. Энэ ушарта Зодбын шэрээтэ Эрдэниин соржо хоёр хатуу шанга харюутай байжа, зоной зөөреэр хоёр хилэ дабан асарһан шүтээнөө алдаагүй габьяатай.
1907 ондо Базар Барадинай бэшэжэ абаһан мэдээгээр Эгэтын дасанда тэрэ жэлдэ 700 шахуу лама хубарагууд тоологдоһон. 1911 оной тоосоогоор Согчин дуганай зөөриин үнэ сэн 10772 түхэригтэ, 4 сүмын хамтын сэн 4936 түхэригтэ хүрэжэ байгаа. 1914 ондо Дандар (Жүд) дуган баригдаа. 1926 оной архивай дансануудай мэдээгээр, Эгэтын дасанда 516 лама, хубарагууд сооһоо 273 гэлэн ламанар байһан. 170 гэбшэнэр, мамбын түбэд һургуулитай 13 эмшэ ламанар, 95 габжа, 5-6 арамжанба (дээдын эрдэмтэй) ламанар, 8 аграмба ламанар тоодо ороо. Арамжанба ламанарай нэгэн – Шиираб Базарай байһан. Аграмбанууд гэбэл: Дашанима Ринчинэй (Жаргалантын), Шиираб Машнанай (Хүсэг-Шэбэрэй), Шойнжо-Аанчиг Бадмын (Хүшэгөөрэй), Дамба Базарай (Жэбхээһэнэй), Дампил Халзанай (Хэндын), Цыбен-Доржо Ринчинэй Хэндын), Даши-Цырен Эрдэниин (Догнын), Цыренжаб Һамын (Нарһатын). 1934 ондо дасангуудай хаагдаха үеэр Эгэтын дасанда 12 гол барилганууд: гурбан дабхар Согшин дуган соо зэд алталһан Жуу-Шэгэмүни, зэд алталмал Зандан-Жуу, зандан модоор хэһэн Зандан-Жуу бурхад гунгарбаа соо табяатай, зэд алталмал наһанай забьяатай (хубсаһатай) Майдари бурхан хоёр шабинартаяа, зэд алталһан ехэ бага Манзаширэ ба ехэ бага Дара эхэнүүд, эм хүжөөр бүтээһэн Богдо Зонхобо, Сайн сагай мянган бурхад болон ехэ бага субарганууд, тэлэг бурханууд гэхэ мэтэ шүтээнүүд, тахилай хэрэгсэлнүүд жэрытэр тахигданхай һэн. Мүн барасай, эрбэдэй арһанууд, модон тэргэтэй мориной зэргэ ногоон морин, Майдари бурхан хүшэгэтэй тэргэтэеэ зогсохо. Булта хоёр дабхарта,й модоор баригдаһан, түмэр хушалтануудтай Шойрын, Жүдэй, Ламрин Манбын, Майдариин, Аюшын, нэгэ дабхар Дуйнхорай сүмэнүүдэй хажуугаар үшөө 8 хамһабариин барилганууд, 103 ондо ондоо хорёонууд, хамта дээрээ 216 байрын гэрнүүд байһан. Дасанай бүхы дуган, сүмэнүүд соонь шажанда хабаатай туйлай ехэ баялиг зөөри байһан. 1926 оной тоололгоор хамтадаа Эгэтын дасанай бүхы зөөринь 54328 түхэригэй сэнтэй гэжэ сэгнэгдээ.
1926 ондо Эгэтын дасан Хориин аймагай мэдэлһээ гаража, Яруунын аймагай мэдэлдэ ороһон. Тиихэдэ дасанай бүхы зөөри бүридхэлдэ абтажа, дамжуулгын акт 1926 оной июниин 1-нэй үдэр бэшэгдээд, хоёр хэһэг болгон, нэгыень аймагай гүйсэдхэхы хороондо, нүгөөдыень дасанай зүблэлдэ үгтэһэн. Тус акт доро түхэреэн тамга табигдажа, аймагай дарга Горшков, шэрээтэ Михуулайн болон һүзэгтэнэй зүблэлэй гэшүүд: Шойбон Бодиин, Жэгмэд Бодиин, Шэмэд-Доржо Бурхиин гэгшэд гар табиһан. 1925-1926 онуудта дасанай дуган сүмэнүүд шэнээр һэльбэгдэжэ заһагдаад, Хубарагай лама Дуйнхорай ваан табиһан. Тэрэ Хубарагай лама 1893 ондо Эгэтын дасанда Агын дасанай үзүүр гаарамба Ринчинэй, Сүүгэлэй габжа түрүүтэй гушаад ламанар морилжо, шүнгынь уншаад, эндэ шойрын хурал тогтооһонойнь удаа Хуягай лама Борсын лама хоёртой суг тон түрүүлэн габжын дамжаа бариһан юм. Мүн 1926 оной намар Эгэтын дасанда Ганжарвын гэгээн морилһон байна. 1927 оной зунай һүүл һарада Эгэтын дасанай үндэрлэһөөр, 100 жэлэй ойн баяр боложо, шэрээтэ байһан Догнын хуасай угай Михуулайн лама тон бэрхээр энэ ехэ найрые ударидажа гараа. Тиигэһээр шажан хоригдожо, Эгэтын дасаншье хашалганһаа алгасаагүй, 1937 оной декабриин 22-ой үдэр БМАССР-эй ЦИК-эй Президиумэй №425 тогтоолоор Эгэтын дасанай ажал зогсоогдобо. Дасанай байранууд задалагдажа, иишэ-тиишэнь абаашагдаа, жэшээнь, мүнөөнэй Эгэтын-Адагай соёлой ордон дасанай байшан байһан. Зоной дурсалгаар, тэрэ үеэр Эгэтын тала дайда һалхинда тараһан номой хуудаһануудаар бүрхөөгдэн, саһанай ороһондол сайража харагдаһан. 1939 ондо Буряадай бүхы дасангуудай зөөриһөө шэлэгдэжэ, Ленинградай, Улаан-Үдын музейнүүдтэ олон бурхан шүтөөн, ном судар, тахил балингай хэрэгсэлнүүд, бүреэ бэшүүр, хэнгэрэг сангууд, ламанарай ба Цамай хубсаһа үмэдхэлнүүд ханзалагдан абаашагдаа. Энэ үйлэ тухай Буряадай музейн жасын дансанууд мэдээсэнэ: 1. Диваажин Шангадай үзэсхэлэн. 2. 7 томо хүрэг бурхад, тэдэнэй тоодо Зандан-Жуу бурхан зэд хуулбаритаяа. 3. Тоогүй олон тэлэг бурхад. 4. 400 хэһэг боти номууд. 5. Барай хабтагайнууд барай станогтоёо. 6. 1 метр үндэртэй зэд, гуулин, алталмал субарганууд. 7. Томо хэмжүүртэй, шэмэглэл һиилүүртэй хэсэ хэнгэрэгүүд. 8. Зэд, гууляар хэгдэһэн мүнгэн һиилүүртэй, бүһэ бугаагтай 4 үхэр бүреэнүүд. 9. Ламанарай ба Цам нааданай шэлэмэл гоё хубсаһанууд. 10. Тон жэжэ гуулин, мүнгэн, алталмал тахил балингай сүгсэ, наһатанууд, бүмбэ дэбэр, бойпуур, бойдон тодбо, хонхо дамааринууд. 11. Эгээл үнэтэй гоё лабари бадан жалсангууд, хүшэгэнүүд, хибэс торгоор гоёоһон хэрэгсэлнүүд - хамта 42 ханзада ябталжа абаашагдаһан. Дасандаа үлэһэн бэшэ эдлэл зөөри, ном сударнууд хаягдаа, бусалтагүй үгы хэгдээ. Урданай баян түүхэтэй Эгэтын дасанай шажанай эрдэмэй үндэр шатада гараһан шойрошо, зурхайша, эмшэ, жоодшо, зурааша ламанар, хубарагууд һүрөөтэй үйлэдэ хүртэжэ, сүлэлгэ түрмын оёороор амидын зоболон үзэбэшье, гурбан эрдэнидээ һүзэгөө алдангүй, Бандида Хамба Лама Мүнхэ Цэбэгэй мэтээр сэмүүн сагай тамые эрэлхэгээр гаталан, Этигэл номой үндэр жэшээ харуулаа һэн.
Будын шажан байн, хатуу сагые гаталжа, бага-бага дахин һэргэжэ эхилээ. Дайнай һүүлшын жэлдэ Дармаа Хамбын зоригжолтой ябуулгаар Ивалгын дасан баригдаад, сүлэлгэ, түрмэ, дайе дабаһан, элдэб ажал хүдэлмэридэ ябаһан хуушанай ламанар сугларжа, шажанаа мандуулхын эхин табиһан юм. 1970-1980 онуудаар Буряадай габжа лама Эгэтын дасанай һуурида Зодбын ламхай, Эрдэниин соржо, Хубарагай ламхай гурбанда зорюулһан субаргануудые бодхоохо хэрэг ударидаа һэн. 1990 ондо Эгэтын дасанаа һэргээн бодхоохо ябадал хэгдэжэ, май һарада Мүнхэ лама Цыбигэй Эгэтын-Адагай Цыден-Дамба Гончигойн гэртэ суглаа татаад, дасанай жиндагуудые хабаадуулжа, һан зөөриин бадар ябуулха тухай хэлсэбэ. Тус суглаанда Цэдэбэй Мүнхэ, Эрдэниин Рэгзэн, Лодойн Дамбинима, Гончигой Цэдэн-Дамба, Бадмын Цыбигжаб гэгшэд зүблэһэн байна. Тиин 1990 оной июлиин 13-да Агын дасанай Гомбо ламхай, Ивалгын дасанһаа Мүнхэ ламбагай болон бусад ламанар морилжо, шэнэ дасанай һуури табиха газар гуйжа, Дашиин тиг татагдажа, бүмбэ нюугдаа. Тэрэл жэлдэ СССР-эй буддын шажантанай арбадугаар съезд дээрэ Бандида Хамба Ламаар Мүнхэ Цыбигэй һунгагдаа. 1988-1989 онуудаар баригдаһан Эгэтын дасанай Согшин дуганда 1990 оной ноябрь һарада Һабаб Дүйсэнэй хурал хурагдажа, Агын дасанай Гомбо лама, Ивалгын дасанай залуу ламанар Цыремпилэй Булад, Шагдарай Жамьян, Доржо, Баяр ба бусад ламбагайнар заларжа, рамнай үргэһэн түүхэтэй. Тэрэнэй удаа нютагай һүзэгшэд Зандан-Жуу бурханаа бусаажа тахиха тухай хэлсэдэг боложо, тон гол асуудалынь гэбэл хайшан залахаб, яажа тааруугаар байлгахаар байра барихаб гэжэ ехэтэ һанаата болоо, оролдоо, ажал ябуулаа. Шэрээтэ ламаар Дагба ламын удаа Доржо Цыденэй томилогдоод, Зандан-Жуу бурханаа залаха ордон сүмэ барюулха талаар һүзэгшэдэй бүлгэмдэ түшэглэн, аргагүй ехэ, шударгы ажал ябуулһан. Тэрэ үедэ, 1991 оной июль һарада Далай лама Буряад орондо морилжо, Эгэтын дасанай жиндагууд Рэгзэн Эрдынеев түрүүтэй Зандан-Жуу бурханай сольдиб түбэд хэлэн дээрэ сээжэлдэн үргэжэ, дасанайнгаа зүгһөө 2500 түхэриг хадагтайгаар бариһан байна. Энэ намартаа засагай зургаанһаа зүбшөөл абтажа, сентябриин 25-най үдэр Зандан-Жуу бурхан Улаан-Үдэһөө вертолёдоор Эгэтынгээ дасан морилон бусаба. Арад жиндагтай хамта байгаали, хамаг сабдаг лусууд баясалсаһан мэтэ, хура бороогой аршаан сүршэгдэн байгаа. Хамба Лама Мүнхэ Цыбигэй түрүүтэй ламанар угтамжын хурал ном, туй мандал үргэжэ, һүзэгшэд Зандан-Жуу шүтээндэ мүргэжэ, сэдьхэлээ ханаа, баясаа бэлэй. 1992 оной январь һараһаа Дүгжүүбэ, Сиидэр Һама, Сагаан һарын хуралнуудһаа эхилэн, бүхы хуралнууд саг сагтаа хурагдадаг болоо. 1994 ондо Сахюусан дуган баригдажа, 1994-1996 онуудта Зандан-Жуу шүтээнэй байха сүмэнь боро хирпиисээр бүтээгдээ. Мүн энэ үеэр урдань байһан субарганууд заһагдажа, һэльбэгдэжэ, шэнээршье бодхоогдоо. Дасанай хорёогой газаа, баруун тээ байдаг Зодбын ламхайн субарга бүри урданайшье һаа, сэмүүн сагые бараг бүтэн гаталһан. Эрдэниин соржын субаргын араар байһан Хубарагай ламхайн субарга мүн бутараагүй. 1994-1995 онуудаар 16 жэлдэ Агын дасанай шэрээтэ байһан Сэбэгэй Гомбо ламхайн (1993 ондо тагаалал болоо) ба Мүнхэ Хамбын субарганууд үндэрлэһэн. Мүн Зүгдэр Намжилма бурханай, Лодоевтоной гэр бүлын бариһан Эгэтын ламын субарганууд дасанай урдуур байна. Харин дасанай хорёо дотор табан субарганууд байна: 1.зүүн тээнь – 5-дугаар шэрээтэ Санжиин ламхайн. 2.баруун-урдань – гэбшэ лама Шойсоронойн (2015 ондо). 3. Зүүн-хойно – Отошын – (2015 ондо врач Марина Хадаханэ гэгшын һанаашалга, үргэл хандибаар ба зоной туһаламжаар бодоһон). 4. Зүүн-хойно – 4-дүгээр шэрээтэ Гүжиин ламхайн (1998 ондо Эгэтын-Адагай Бадмаевтанай бариһан). 5. Согшин дуганай урда – Бурхан-багшын томо субарга – (2005 ондо ООО “Коммерсант” бодхооһон).
2003 оной апрелиин 22-ой үдэр Зандан-Жуу шүтээниие Сангхын суганды дээрэ Ород гүрэнэй дэбисхэр дээрэхи Этигэлэй Хамба, Эмшэлэлгын Атлас хоёртой зэргэ будын шажанай нангин шүтөөн гэжэ тоологдоо. Тиин олдохоёо шухаг шүтөөнөө гамтай нарин оршондо байлгамаар таарамжатай зохид Ордон сүмэ байгуулха тухай суглаан үнгэржэ, һууридань бүмбэ нюугдаад, тэрэл жэлдээ марафон үнгэржэ, түрүүшын мүнгэ зөөри сугларжа эхилээ. Тиин олониитын оролдолго, үүсхэлээр зургаан жэлэй туршада шударгы ажал ябуулагдаа: Буряад ороной засаг зургаан, олзын хэрэг эрхилэгшэд, хото хүдөөгэй ажалшад, хүдэлмэришэд, Эгэтын дасанай жиндагуудай үгэльгэ, хандибай хүсөөр 2008 ондо Зандан-Жуу бурханай гоё һайхан Ордон үндэрлэжэ, олон мянган зоной хабаадалгатай найр наадан үнгэрһэн байна. Бандида Хамба Лама Дамба Аюшын түрүүтэй Сангхын бүхы дасангуудай шэрээтэнэр ба бусад олон ламанар заларжа, һүр жабхалантайгаар рамнай үргэгдөө һэн. 2000 ондо ехэ суглаан татагдан, Яруунын аймагай нютаг бүриһөө хэдэн түлөөлэгшэд томилогдожо, Эгэтынгээ дасанай шэрээтые һунгаха болобо. 4-5 дэбшүүлэгшэд сооһоо һунгагшадай 85% дуугаар Амгалан Дашицыренэй лама гараһан. Арад зоной этигэл найдабарида хүртэһэн залуу шэрээтэ дасанайнгаа хамаг ажал хэрэгүүдтэ харюусалгатайгаар хандажа, Зандан-Жуу бурхандаа Ордон барюулжа, тэрэнэй удаа үнэн сэхээр хорёод жэлэй туршада нангин шүтээндээ алба хэжэ ябаһан габьяатай. Эгэтын дасанда саг үргэлжэ ямар нэгэн барилга хэгдэжэл байдаг. Талын түймэртэ шатаһан гэр байранууд шэнээр баригдана, найраа үнгэргэдэг стадион тааруугаар хэгдээ, хамһабариин олон гэрнүүдшье бодоно. Тойроод байһан Эгэтэ нютагай уһа голнууд дээрэ Лусууд тахиха уншалгын байра, һууринууд сэбэр зохидоор хэгдэнхэй. Энэ хэрэгтэ залуу хүгшэнгүй бүхы наһанай жиндагууд хам оролсон хамһалсажа, Зандан-Жуу бурхантай дасанайнгаа байра байдал ламанартаяа сугтаа өөдэнь үргэжэл байдагынь һайшаалтай юм.
XX зуун жэлэй эхиндэ, 1901 ондо, Эгэтын дасанда гайхамшагта үйлэ хэрэг болоһон байна. Гүшэг хамба Агваан Доржиев Хитад гүрэндэ боложо байһан “боксёрнуудай (ихэтуаньнуудай) буһалгаата” үймөөн соогуур хосорхоёо байһан Зандан-Жуу шүтээниие Буряад орон руугаа гаргажа абаашабал һайн һэн гэһэн һанамжые Орос гүрэнэй түлөөлгын хэлхеэ холбоо даажа байһан Найдан Гомбоевто сахилгаан бэшэгээр дуулгаа гэхэ. Буддын шажанай тон олдошогүй шухаг нангин шүтээн болохо Зандан-Жуу гэбэл, 2800 жэлэй саана Шэгэмүни бурханай Түшээтын орондо түрэһэн эхэдээ Ном (хайлал) табижа байхадань, Уддаяна хаанай захилаар шэдиин хүсөөр тиишэ эльгээгдэһэн Бишу-Гарма уран барималша туһамаршадтаяа өөрынь бэеһээ буулгажа, 2 метр 18 сантиметр үндэртэйгөөр, гоширша улаан зандан модоор бүтээһэн нангин шүтээн һэн. Зандан-Жуу шүтөөнэй эхин сагһаа хойшо замбутиб дээрэ урагша-хойшоо һайса аяншалһан тухайнь домогууд олон: тэрэ Энэдхэг, Хитад, Дунда Азяаршье байһан, Чингис-хаанай үедэ монголойшье дайда асарагдаа ха. Юань гүрэнэй император Хубилайн (Толуйн хүбүүн) захилаар Марко Поло, мэдээжэ аяншан Ханбалык (Бээжэн) хүрэтэр асарһаншье гэхэ. Энэ ушарта Шэгэмүниин 12 наһатайда бүтээгдэһэн, мүн өөрынь рамнайлһан үнэтэ эрдэни шулуугаар бүтээгдэһэн Джово-римбүүшэ бурхантай һамардаг байна. Жэшээнь, хитадай гүнжэ Вэнь-чень Түбэдэй хаан Сронцзан Гомбодо хадамда гарахадаа, Зандан-Жуу бурханиие энжэ болгон абаашаа гэжэ заримдаа бэшэгдэдэг, харин тэрэнэй Джово-римбүүшэ бурханиие абаашаһан, мүнөөшье болотороо тус хүрэг Түбэдтэ нангинаар тахигдажа байһан тухайнь мэдээсэл байдаг. Юрэдөөл, нангин шүтөөмнай галаб үеын манан сооһоо тодороод, үльгэр домогоор, таагдашагүй нюусаар хүреэлэгдэжэ байһаниинь гайхалгүй. Зандан-Жуугай сэргэ дүрсэ, юрэдөөл, онсогой, тэрэниие адляар хэншье һажаалган хэжэ шадаагүй, нэгэ хуулбаринь (копия) Балбада, нүгөөдэнь Японой Киото хотодо гэлсэдэг. Эрдэниин соржо энэ хэрэгтэ барилдалгатай ушарһанайхи, ехээр мүнгэ алта нютагһаа бадарлажа, Зандан-Жуу бурханиие Сандан-Сы сүмын харуулшадһаа зүггүй үнэтэйгөөр худалдажа абаһан. Соржо ламхай Хитад ороноор ходо ябуулгатай, дасанайнгаа хэрэгсэл тэндэһээ ходо худалдажа абадаг, хитадууд, монголшууд тэрэниие “Мүнгэ соржо” гэжэ нэрлэдэг байһан. Зүгөөр шүтээниие наймаасалдажа абаашье һаань, тэндэһээ гаргахань бэлэн хэрэг бэшэ. Энэ үедэ Хитадта олон жэлдэ байһан, хитадуудаар харилсажа шадаха, орохо, гараха газарнуудые һайса мэдэхэ нюуса тагнуулшан, Далай-ламын этигэмжэтэн, Сэлэнгын хасаг сэрэгтэ хабаатай, улаан хэлэтые урдаа оруулдаггүй суутай Гомбо-ноён (Гомбо Бадмажапов) яагаад Зандан-Жууе байһан газарһаань гаргахаб, хайшан гээд түргөөр холодуулан абаашахаб гэһэн арга мэхэтэй түсэб зохёолгые ударидалсаа. Хитадай ба тэндэ буһалгаа даража байһан олон гүрэнэй сэрэгэй харуулнуудые дабахаар тамгатай үнэмшэлгэ бэшүүлжэ, бүлэг хасаг сэрэгшэдээр (Зэдын Бата Айсуев атамантай) харуул табин, хоёр хилэ гаталуулаад, айхабтар ехэ харюусалга бэе дээрээ даажа абаһан. Мүнөө болоходо, гэнтэ тус шүтээниие хари гүрэнэйхин манай гэжэ буляалдаха болоо һаань, нэгэл харюу байха: Зандан-Жуу бурхан өөрөө байха газараа мэдэжэ морилоо, Бурхан багшын үреэлээр хойто газарта Номой гэрэл түхээжэ буугаад байна, бидэ хүнүүд тэрэнэй хүсэл һанааень золтой бэелүүлжэл ябахамнай болтогой. Гэхэтэй зэргэ тиихэдэ тэрэ үймөөн соо нангин шүтээн тухай хэншье һаналаа табяагүй, тойроод хуу гал түймэртэ абтажа, тэрьедэһэн Цыси хатан хаанай ордоншье хүрэтэрөө дээрмэдүүлжэ, онги-бута һүхөөр сабшуулжа, галдуулжа байһан тухайнь түүхын дурсалганууд бии гээшэ. Тиимэһээ, үнэн сэхээрээ болобол, Зандан-Жуу шүтөөмнай Эгэтынгээл дасанда байха ёһотой! 1922 ондо Зүүн Түбэдһөө Урнаа Хамсан хиидэй Урнаасан гэгээн морилходоо, Эгэтын дасанай араар, зүүн зүгһөө хойто хадые хүреэлээд: “Ябан сам” гарана, тэрэ юун бэ гэхэдэ, түбэдһөө оршуулхада, “Шулуун хилэ” – юртэмсын хилэ гээшэ. Лоржойгоороо Зандан-Жуу бурханай һүүлшын һуудал шулуун хилын дэргэдэ байхал ёһоороо байха табисууртай. Танай энэ Эгэтын дасан тон тэрэ зарлигта тудалдана,”- гэжэ абаралдаа гэхэ. Нээрээшье, урданай үбгэдэй хэлэһэн үгөөр гэнтэ гэнтэ үндэр хана шулуунууд халта харагдаад үгы болошодог ха.
Эгэтын дасанай һаяын сагай шэрээтэнүүдые нэрлэбэл:
Дагба лама – 1988-1989
Доржо лама – 1989 – 1997
Булад лама – 1997 – 1999
Амгалан лама – 2000 онһоо одоо саг хүрэтэр байна.
1. Галсан Энкеев - Энхын лама
2. Вампил Гойруев - Гуйрай лама
3.Ниндуб Гомбоев - Борсын лама (1853-1860)
4.Вампил Собоев - али энэ ламань Борсын гү? Собын-Борсын. (1860-1866)
5. Рабжа Бужиев - Бужиин лама (1866-1867)
6. Цыден-Доржо Санжиев - Сунжиин лама (1867-1878)
7. Дашапыл Зодбоев (Дылгыров) - Зодбын лама (1878-1915)
8. Намсарай Буядаев - Хуягай лама (1915-1920)
9. Зондуй Пурбуев - Порпын лама (1920-1923)
10. Ванжид Жамсаран Юролтуев – Хубарагай лама гү, али Галданай лама гү? (1923-1926)
11. Лудуб Николаев - Михуулайн лама (1926-1930)
12. Вандан Зодбоев - Унзадай лама (1930-1933)
13. Самдан Мункуев – (1933-1934)
14. Чойдор Намсараев - Намсарайн лама. (1934-1935)
15. Дымбрыл Оротов - Ородой Дэмбрэл лама (1935 – 1937).
Эгэтын дасанай барилгын түүхэ арадай дунда өөрын домогтой. Эндэхи Хара-Шэбэр нютагай моотхон харгана угай Үүнтын Гэлэн лама Монголоор, Баруун-Жуугаар ябажа, дасанайнгаа һуури табиха газарые элирүүлжэ ерэһэн. Олон зурхайшад, мэргэшүүлэй аб адляар зааһан газарынь эндэхи нэгэл газартай тудалдаа: урдань нэмжыһэн Эгэтын тала дайда, арадань - Хара-Шэбэр түшэлгэ хада, урда зүгтэнь урдаһан Эгэтэ гол, хоёр тээнь нангин тахилганууд – эдэ бүгэдэ зурхай, шоогоор гараһан шэнжэнүүдынь будын шажанай дасан барилгын жама ёһодо тон тааруу бэлэй. Үүнтын гэлэн газар үзүүлээд бусахадаа, суглаа татажа, барилга тухайгаа тодорхой хөөрэлдөө эмхидхээ. Зүүн Нарин горхоной Даша Үндэр хадада модо отолхо болоходоо, Үүнтын гэлэн энэ хэрэг ударидажа, хоёр нюдэ харахагүй байбашье, модон бүхэнииень өөрөө тоншожо үзөөд, отолхоор гү, али үгы гү гэжэзаажа ябаа. Дасанай һуури болохо газарые бэдэржэ ябахадаа, нэгэ сахюур шулуу олоод: “Харагты, ямар шулуун бэ?”- гэжэ бэшэнһээ асуухадань, “досоогоо дүүрэн уһатай шулуун,”- гэһэн харюу абахадаа, -“эндэ барихабди,”- гэжэ баталан хэлээ гэхэ.
XIX зуун жэлэй эхеэр Эгэтын дасанда Шойрын, Мамбын, зурхайн гээд гурбан дуган ба Хүрдын, Майдариин, Аюшын сүмэнүүд, мүн 1830 ондо баригдаһан Дара Эхын сүмэ ба Барай гэр гээд байһан. Эгэтын дасанда Догшодой Цамай зүжэглэл табигдажа, зониие һонирхуулдагшье, бэшэрүүлдэгшье һэн. Баг үмдэжэ бүжэглэхэдөө, ламанар юрэ хатардаггүй, харин хүдэлсэ бүхэниинь мэгзэм тарниин уншалгатай холбоотой, тиимэһээ Цам гээшэ бүжэгөөр хурагдаһан хурал мэтэ болоно. Хожомынь Дуйнхорой Цам табигдадаг боложо, түрүүшынь бүжэглэл Мухайн соржо (Гомбо Доржо Эрдынеев) ба Порпын шанзодба (Зондуй Пурбуев) хоёр найруулан табиһан түүхэтэй. 1867 он болотор Эгэтын дасан ямаршье заһабарида ороогүй байһыень Забайкалиин сэрэгэй губернаторай зүбшөөлөөр дасанай, мүн хажуудахи хоёр сүмынь шала, орой, тотого, үүдыень шэнэлхэ гэгдээ. 1894 онһоо Согшин дуганаа үргэдхэн бариха тухай хэлсээн гаража эхилээ. Дасанаа шэнээр хаана барихабибди гэһэн асуудалай гарахада, аймагай зүүн талынхид өөһэдтөө дүтэ болгохоёо һэдэжэ, һайса шууяан, арсалдаан гараһан. Тиин эбээрээ хэлсэжэ, баруун талынхиһаа Эгэтын Порпын Зунды шанзадба, зүүн талынхиһаа Сагсын Цэдэб ноён түрүүтэй этигэмжэтэд һунгагдан, Богдын хүрээн ошожо, дасанайнгаа һуури заалгахадань, Богдо-гэгээн иигэжэ зарлиг гаргаба: “Тэрэ ороной Эгэтын дасаниие урилжа болохогүй. Нэгэдэхеэр, үндэрлэхэ табисууртай орониинь эндэ байна. Хоёрдохёор, зүүн-хойто зүгтэхи нэгэ ууладань ехэ шанга сабдаг байна. Тэрэ сабдаг мүнөө эндэ ерэлсэнхэй, огто урилуулхагүйб гэжэ байна. Ушар иимэһээ дасан байһан газартаал байг, урилһанай хэрэггүй. Энээндэ үсэрхэһэн зон гэмэлтэжэшье магад” - гэбэ ха. Энэ хэрэгтэ Порпын шанзадбын бүтээһэн үүргэнь ехэ юм, лама хубараг бэшэ һаа, Богдо гэгээнтэй уулзахаһаа гадна, дасанай хүрээн руушье орохонь бэлэн бэшэ һэн. Ламынгаа хубсаһа үмдөөд, эрхиеэ гартаа баряад, иишэ-тиишээ марган, хараашалангүй, тон эндэхи хүн хэбэртэй ябаха ёһотой, үгы гэбэл, харуулшад тогтоохо, тоо томшогүй хүрээнэй томо нохойнууд таһа татахаһаа нааша болохо байгаа. Мүн үргэл, түхээл хэхэ мүнгэ зөөригүй һаа, һула хооһон бусахаар. Тэрэ мэтые Порпын шанзадба һайн мэдэхэ байжа, нютагһаа бадар зөөритэй, бэлэдхэлтэй гараһаниинь туһа болоо. Порпын шанзадба хожомынь Эгэтын дасанай 9-дугаар шэрээтээр һууһан, Богдын Да хүреэндэ гадагба унзад, Гандан дасанда согшон унзад болоод, түмэн ламын дунда бүдүүн хонгёо хоолойгоороо булижа уншадаг, Ара Халхын луу нэрэтэй байһан гэхэ. Яруунаархин Богдо-гэгээниие буруу гэхэ бэшэ хадаа, гэгээнэй айладаһаар боложо, зоной дундахи хёмороон дары замхаад, дасанай барилга шууд ябуулагдажа захалаа. Тэрэ үедэ дасанай шэрээтэ байһан Зодбын ламахай дасанайнгаа барилга ударидаха болобо. 1897 оной суглаан дээрэ дасанай барилгада тон ехэ бадар зөөриин суглараад байһаниинь элирээ, тайшаа байһан Цэдэб Бадмын 13000 түхэриг үргэжэ, дасанай һанда 1300 түхэриг мүнгэн байба. 1895 оной июлиин 3-да барилга эхилхэ зүбшөөл абтаба. Хамбын хүрээнһээ ехэ зиндаатай лама морилжо, дасанай һууриин газар гуйхын тула Дошиин тиг гэжэ ехэ уншалга бүтээбэ. Дасанаа гоё һайханаар бария гэлсэжэ, уран наряараа суурхаһан, хэдэн олон дасан дуган барижа мэргэжэһэн 10 гаран (һүүлдэнь үшөө нэмэһэн) Дээдэ Оронгын дархашуул уряалаар асарагдажа, 5 жэлэй туршада Эгэтын дасан баригдажа үндэрлэһэн. Хамаг гоёолто шэмэглэлынь буряад, хитад, түбэд урашуул, зураашадай хүсөөр бүтэһэн. Базар Барадинай хэлэһээр, дасанай барилгада хитадай маяг оруулагдаһан байгаа. 1900 ондо зунай сагта модоор баригдаһан, 20-20 метрэй дүрбэлжэн шулуун һууритай, түмэр хушалтатай гурбан дабхар дасан алтан ганжар, толинуудаараа яларан үндэрлөө. Дасанай оройнь 2 жалсантай, һэрбэгэр, хятагар оохлибтой (хушалтын булан үзүүр) үзүүр бүридөө угалзануудтай, гурбан дабхар хушалтынь үзүүр бүхэн баатарай луугай толгойтой, тэдэнь хамтадаа 12 һэн. Гурбадахи дабхартань 6 боди гүрөөһэнүүд, 3 хорло, 2 жалсан, 2 түгдэм, 35 алталмал ехэ толи хушалтынь 4 талаар жэгдээр хадаатай. Мүн 67 маани дасанай ханануудта бүхэлэгдэнхэй. 2 түгдэмһөө бэшэниинь булта зэд, алталһан ба мүнгэлһэн шэмэгүүдтэй. 3 дабхар дасанай барилгын сэн 15000 түхэригтэ хүрэһэн гэхэ (1926 оной сэнгээр жагсаһан сар 20 түхэриг хүрэдэг байхадань). Түрүүшын дасанай рамнайһаа 70 жэлэй үнгэрһэн хойно иимэ һайхан дасан рамнайлагдажа, Яруунын арад жиндагууд үндэһэтэнэйнгөө эрын гурбан наадаар буянта найраа шэмэглэн, баяр баясхалангаа халяаһан. Тэрэ үеын 33 дасангуудай Бандида Хамба Шойнзон Үреэлтын, мүн Баруун-Жууһаа морилһон лама римбүүшэ гэгээнтэн ударидан, дасан рамнайлагдажа, номуун хуримай туй мандал, хэшэг даллага үргэгдэһэн юм. Жууһаа бууһан лама римбүүшэ гашай табижа, Жүд, Мад болон Дуйнхорай хурал тогтоон абахын олон зүйлые зааһан, мүн лама хубарагуудай шабиин хубсаһа үмдэдэг болохыень дурадхан айлдаһан. Тэрэ сагһаа эндэхи лама хубарагууд ирангаг, шантаб, шасар гэхэ мэтын шабиин хубсаһа үмдэжэ захалаад, жиндагай нюдэндэ үлэмжэ һайханаар, жабхалантайгаар харагдаа. 1901 ондо Хитадта болоһон үймөөтэ үеые һамбаашалан, Зодбын ламхай Эрдэниин соржо түрүүтэй Эгэтын дасанай ламанар Зандан-Жуу бурханиие залажа асарһан. 1905 ондо Далай-лама Монголой Даа хүрээндэ морилжо, Бандида Хамба Шойнзон Үреэлтын түрүүлээд, хойноһоонь буряадай дасангуудай лама хубарагууд болон бусад мүргэлшэдһөө гээгдэнгүй, Эгэтын дасанайшье лама жиндагууд адиста хүртэхэеэ тиишэ олоороо ошоһон. Тэндэ Далай-лама олон мүргэлшэдэй урда Эрдэниин ламхай, Зодбын ламхай хоёртой хүндэтэйгөөр золгоод: “Эдэ намтай адли бодисаданар, Ара Халхын “жүд” “мадай” хуралай хамба байна,”- гээд, Зодбын ламхайе Ара Халхын Зонхобо гээшэ гэжэ айладаһан байна. Эгэтын дасанай 7-дугаар шэрээтээр 35 наһандаа һунгагдаад, 25 жэлдэ һууһан, Жүдэй хамба алдартай Зодбын ламхай Анаа, Сүүгэлдэ һургуули гараһан, Догно-Гулбай нютагай мэнгэй хальбан угай һэн. Эгэтын хиидэй 110 жэлэй хугасаада үндэрлэн байһан сагта олон эрдэмтэй, хооһон шанар олоһон эди шэдитэ ламанар үе-үедөө бии боложол байгаа: Зүүн-Эгэтын Цыренэй Дамбинима шабран, Баншан Богдын хамба болоһон Гулбай-Догнын Балдан-Жамса лама, Лавранһаа бусаха замдаа харшангуудые дараһан Номтын Доржо соржо аранжамба лама ба бусад. Мүн “Дамчой Равжалинг” нэрэтэй, хүхэ буха унаһан Дамжан Шойзол сахюусантай дасанда холо ойрын гэгээшүүл, мэргэдүүд морилжо бараалхаһан: 1840 ондо Түбэд оронһоо Наган Занын хубилгаан Хорчид гэгээн морилжо, Үльдэргын суута Ямандагын хубилгаан гэгдэһэн Молон багша: “Одоо минии мүргэхэ лама ерэбэ,”- гэжэ Хорчид гэгээнтэй хүндэ харагдахагүй эбэр эбэрээ тулган золгоо гэхэ. Удаань Жаягсан гэгээн, Гүнтэн гэгээн, Анбаа гэгээн, Минаг гэгээн, Урнаасан гэгээн гэхэ мэтэ олон хутагтанар, мэргэдүүд, сангасбаанар, шойжоншод һубарин буужа байһан. Эдэ олон айлшаар бууһан ламанарай дунда 1901 ондо Хитадта “боксёрнуудай” үймөөнэй боложо байхада, Эрдэни соржын худалдажа абаад асарһан Зандан-Жуу бурханиие Богдо-гэгээнэй зарлигаар гэдэргэнь бусааха, Даа хүреэн руу абаашаха зорилготойгооршье ерэһэн ушарнууд байһан. Энэ ушарта Зодбын шэрээтэ Эрдэниин соржо хоёр хатуу шанга харюутай байжа, зоной зөөреэр хоёр хилэ дабан асарһан шүтээнөө алдаагүй габьяатай.
1907 ондо Базар Барадинай бэшэжэ абаһан мэдээгээр Эгэтын дасанда тэрэ жэлдэ 700 шахуу лама хубарагууд тоологдоһон. 1911 оной тоосоогоор Согчин дуганай зөөриин үнэ сэн 10772 түхэригтэ, 4 сүмын хамтын сэн 4936 түхэригтэ хүрэжэ байгаа. 1914 ондо Дандар (Жүд) дуган баригдаа. 1926 оной архивай дансануудай мэдээгээр, Эгэтын дасанда 516 лама, хубарагууд сооһоо 273 гэлэн ламанар байһан. 170 гэбшэнэр, мамбын түбэд һургуулитай 13 эмшэ ламанар, 95 габжа, 5-6 арамжанба (дээдын эрдэмтэй) ламанар, 8 аграмба ламанар тоодо ороо. Арамжанба ламанарай нэгэн – Шиираб Базарай байһан. Аграмбанууд гэбэл: Дашанима Ринчинэй (Жаргалантын), Шиираб Машнанай (Хүсэг-Шэбэрэй), Шойнжо-Аанчиг Бадмын (Хүшэгөөрэй), Дамба Базарай (Жэбхээһэнэй), Дампил Халзанай (Хэндын), Цыбен-Доржо Ринчинэй Хэндын), Даши-Цырен Эрдэниин (Догнын), Цыренжаб Һамын (Нарһатын). 1934 ондо дасангуудай хаагдаха үеэр Эгэтын дасанда 12 гол барилганууд: гурбан дабхар Согшин дуган соо зэд алталһан Жуу-Шэгэмүни, зэд алталмал Зандан-Жуу, зандан модоор хэһэн Зандан-Жуу бурхад гунгарбаа соо табяатай, зэд алталмал наһанай забьяатай (хубсаһатай) Майдари бурхан хоёр шабинартаяа, зэд алталһан ехэ бага Манзаширэ ба ехэ бага Дара эхэнүүд, эм хүжөөр бүтээһэн Богдо Зонхобо, Сайн сагай мянган бурхад болон ехэ бага субарганууд, тэлэг бурханууд гэхэ мэтэ шүтээнүүд, тахилай хэрэгсэлнүүд жэрытэр тахигданхай һэн. Мүн барасай, эрбэдэй арһанууд, модон тэргэтэй мориной зэргэ ногоон морин, Майдари бурхан хүшэгэтэй тэргэтэеэ зогсохо. Булта хоёр дабхарта,й модоор баригдаһан, түмэр хушалтануудтай Шойрын, Жүдэй, Ламрин Манбын, Майдариин, Аюшын, нэгэ дабхар Дуйнхорай сүмэнүүдэй хажуугаар үшөө 8 хамһабариин барилганууд, 103 ондо ондоо хорёонууд, хамта дээрээ 216 байрын гэрнүүд байһан. Дасанай бүхы дуган, сүмэнүүд соонь шажанда хабаатай туйлай ехэ баялиг зөөри байһан. 1926 оной тоололгоор хамтадаа Эгэтын дасанай бүхы зөөринь 54328 түхэригэй сэнтэй гэжэ сэгнэгдээ.
1926 ондо Эгэтын дасан Хориин аймагай мэдэлһээ гаража, Яруунын аймагай мэдэлдэ ороһон. Тиихэдэ дасанай бүхы зөөри бүридхэлдэ абтажа, дамжуулгын акт 1926 оной июниин 1-нэй үдэр бэшэгдээд, хоёр хэһэг болгон, нэгыень аймагай гүйсэдхэхы хороондо, нүгөөдыень дасанай зүблэлдэ үгтэһэн. Тус акт доро түхэреэн тамга табигдажа, аймагай дарга Горшков, шэрээтэ Михуулайн болон һүзэгтэнэй зүблэлэй гэшүүд: Шойбон Бодиин, Жэгмэд Бодиин, Шэмэд-Доржо Бурхиин гэгшэд гар табиһан. 1925-1926 онуудта дасанай дуган сүмэнүүд шэнээр һэльбэгдэжэ заһагдаад, Хубарагай лама Дуйнхорай ваан табиһан. Тэрэ Хубарагай лама 1893 ондо Эгэтын дасанда Агын дасанай үзүүр гаарамба Ринчинэй, Сүүгэлэй габжа түрүүтэй гушаад ламанар морилжо, шүнгынь уншаад, эндэ шойрын хурал тогтооһонойнь удаа Хуягай лама Борсын лама хоёртой суг тон түрүүлэн габжын дамжаа бариһан юм. Мүн 1926 оной намар Эгэтын дасанда Ганжарвын гэгээн морилһон байна. 1927 оной зунай һүүл һарада Эгэтын дасанай үндэрлэһөөр, 100 жэлэй ойн баяр боложо, шэрээтэ байһан Догнын хуасай угай Михуулайн лама тон бэрхээр энэ ехэ найрые ударидажа гараа. Тиигэһээр шажан хоригдожо, Эгэтын дасаншье хашалганһаа алгасаагүй, 1937 оной декабриин 22-ой үдэр БМАССР-эй ЦИК-эй Президиумэй №425 тогтоолоор Эгэтын дасанай ажал зогсоогдобо. Дасанай байранууд задалагдажа, иишэ-тиишэнь абаашагдаа, жэшээнь, мүнөөнэй Эгэтын-Адагай соёлой ордон дасанай байшан байһан. Зоной дурсалгаар, тэрэ үеэр Эгэтын тала дайда һалхинда тараһан номой хуудаһануудаар бүрхөөгдэн, саһанай ороһондол сайража харагдаһан. 1939 ондо Буряадай бүхы дасангуудай зөөриһөө шэлэгдэжэ, Ленинградай, Улаан-Үдын музейнүүдтэ олон бурхан шүтөөн, ном судар, тахил балингай хэрэгсэлнүүд, бүреэ бэшүүр, хэнгэрэг сангууд, ламанарай ба Цамай хубсаһа үмэдхэлнүүд ханзалагдан абаашагдаа. Энэ үйлэ тухай Буряадай музейн жасын дансанууд мэдээсэнэ: 1. Диваажин Шангадай үзэсхэлэн. 2. 7 томо хүрэг бурхад, тэдэнэй тоодо Зандан-Жуу бурхан зэд хуулбаритаяа. 3. Тоогүй олон тэлэг бурхад. 4. 400 хэһэг боти номууд. 5. Барай хабтагайнууд барай станогтоёо. 6. 1 метр үндэртэй зэд, гуулин, алталмал субарганууд. 7. Томо хэмжүүртэй, шэмэглэл һиилүүртэй хэсэ хэнгэрэгүүд. 8. Зэд, гууляар хэгдэһэн мүнгэн һиилүүртэй, бүһэ бугаагтай 4 үхэр бүреэнүүд. 9. Ламанарай ба Цам нааданай шэлэмэл гоё хубсаһанууд. 10. Тон жэжэ гуулин, мүнгэн, алталмал тахил балингай сүгсэ, наһатанууд, бүмбэ дэбэр, бойпуур, бойдон тодбо, хонхо дамааринууд. 11. Эгээл үнэтэй гоё лабари бадан жалсангууд, хүшэгэнүүд, хибэс торгоор гоёоһон хэрэгсэлнүүд - хамта 42 ханзада ябталжа абаашагдаһан. Дасандаа үлэһэн бэшэ эдлэл зөөри, ном сударнууд хаягдаа, бусалтагүй үгы хэгдээ. Урданай баян түүхэтэй Эгэтын дасанай шажанай эрдэмэй үндэр шатада гараһан шойрошо, зурхайша, эмшэ, жоодшо, зурааша ламанар, хубарагууд һүрөөтэй үйлэдэ хүртэжэ, сүлэлгэ түрмын оёороор амидын зоболон үзэбэшье, гурбан эрдэнидээ һүзэгөө алдангүй, Бандида Хамба Лама Мүнхэ Цэбэгэй мэтээр сэмүүн сагай тамые эрэлхэгээр гаталан, Этигэл номой үндэр жэшээ харуулаа һэн.
Будын шажан байн, хатуу сагые гаталжа, бага-бага дахин һэргэжэ эхилээ. Дайнай һүүлшын жэлдэ Дармаа Хамбын зоригжолтой ябуулгаар Ивалгын дасан баригдаад, сүлэлгэ, түрмэ, дайе дабаһан, элдэб ажал хүдэлмэридэ ябаһан хуушанай ламанар сугларжа, шажанаа мандуулхын эхин табиһан юм. 1970-1980 онуудаар Буряадай габжа лама Эгэтын дасанай һуурида Зодбын ламхай, Эрдэниин соржо, Хубарагай ламхай гурбанда зорюулһан субаргануудые бодхоохо хэрэг ударидаа һэн. 1990 ондо Эгэтын дасанаа һэргээн бодхоохо ябадал хэгдэжэ, май һарада Мүнхэ лама Цыбигэй Эгэтын-Адагай Цыден-Дамба Гончигойн гэртэ суглаа татаад, дасанай жиндагуудые хабаадуулжа, һан зөөриин бадар ябуулха тухай хэлсэбэ. Тус суглаанда Цэдэбэй Мүнхэ, Эрдэниин Рэгзэн, Лодойн Дамбинима, Гончигой Цэдэн-Дамба, Бадмын Цыбигжаб гэгшэд зүблэһэн байна. Тиин 1990 оной июлиин 13-да Агын дасанай Гомбо ламхай, Ивалгын дасанһаа Мүнхэ ламбагай болон бусад ламанар морилжо, шэнэ дасанай һуури табиха газар гуйжа, Дашиин тиг татагдажа, бүмбэ нюугдаа. Тэрэл жэлдэ СССР-эй буддын шажантанай арбадугаар съезд дээрэ Бандида Хамба Ламаар Мүнхэ Цыбигэй һунгагдаа. 1988-1989 онуудаар баригдаһан Эгэтын дасанай Согшин дуганда 1990 оной ноябрь һарада Һабаб Дүйсэнэй хурал хурагдажа, Агын дасанай Гомбо лама, Ивалгын дасанай залуу ламанар Цыремпилэй Булад, Шагдарай Жамьян, Доржо, Баяр ба бусад ламбагайнар заларжа, рамнай үргэһэн түүхэтэй. Тэрэнэй удаа нютагай һүзэгшэд Зандан-Жуу бурханаа бусаажа тахиха тухай хэлсэдэг боложо, тон гол асуудалынь гэбэл хайшан залахаб, яажа тааруугаар байлгахаар байра барихаб гэжэ ехэтэ һанаата болоо, оролдоо, ажал ябуулаа. Шэрээтэ ламаар Дагба ламын удаа Доржо Цыденэй томилогдоод, Зандан-Жуу бурханаа залаха ордон сүмэ барюулха талаар һүзэгшэдэй бүлгэмдэ түшэглэн, аргагүй ехэ, шударгы ажал ябуулһан. Тэрэ үедэ, 1991 оной июль һарада Далай лама Буряад орондо морилжо, Эгэтын дасанай жиндагууд Рэгзэн Эрдынеев түрүүтэй Зандан-Жуу бурханай сольдиб түбэд хэлэн дээрэ сээжэлдэн үргэжэ, дасанайнгаа зүгһөө 2500 түхэриг хадагтайгаар бариһан байна. Энэ намартаа засагай зургаанһаа зүбшөөл абтажа, сентябриин 25-най үдэр Зандан-Жуу бурхан Улаан-Үдэһөө вертолёдоор Эгэтынгээ дасан морилон бусаба. Арад жиндагтай хамта байгаали, хамаг сабдаг лусууд баясалсаһан мэтэ, хура бороогой аршаан сүршэгдэн байгаа. Хамба Лама Мүнхэ Цыбигэй түрүүтэй ламанар угтамжын хурал ном, туй мандал үргэжэ, һүзэгшэд Зандан-Жуу шүтээндэ мүргэжэ, сэдьхэлээ ханаа, баясаа бэлэй. 1992 оной январь һараһаа Дүгжүүбэ, Сиидэр Һама, Сагаан һарын хуралнуудһаа эхилэн, бүхы хуралнууд саг сагтаа хурагдадаг болоо. 1994 ондо Сахюусан дуган баригдажа, 1994-1996 онуудта Зандан-Жуу шүтээнэй байха сүмэнь боро хирпиисээр бүтээгдээ. Мүн энэ үеэр урдань байһан субарганууд заһагдажа, һэльбэгдэжэ, шэнээршье бодхоогдоо. Дасанай хорёогой газаа, баруун тээ байдаг Зодбын ламхайн субарга бүри урданайшье һаа, сэмүүн сагые бараг бүтэн гаталһан. Эрдэниин соржын субаргын араар байһан Хубарагай ламхайн субарга мүн бутараагүй. 1994-1995 онуудаар 16 жэлдэ Агын дасанай шэрээтэ байһан Сэбэгэй Гомбо ламхайн (1993 ондо тагаалал болоо) ба Мүнхэ Хамбын субарганууд үндэрлэһэн. Мүн Зүгдэр Намжилма бурханай, Лодоевтоной гэр бүлын бариһан Эгэтын ламын субарганууд дасанай урдуур байна. Харин дасанай хорёо дотор табан субарганууд байна: 1.зүүн тээнь – 5-дугаар шэрээтэ Санжиин ламхайн. 2.баруун-урдань – гэбшэ лама Шойсоронойн (2015 ондо). 3. Зүүн-хойно – Отошын – (2015 ондо врач Марина Хадаханэ гэгшын һанаашалга, үргэл хандибаар ба зоной туһаламжаар бодоһон). 4. Зүүн-хойно – 4-дүгээр шэрээтэ Гүжиин ламхайн (1998 ондо Эгэтын-Адагай Бадмаевтанай бариһан). 5. Согшин дуганай урда – Бурхан-багшын томо субарга – (2005 ондо ООО “Коммерсант” бодхооһон).
2003 оной апрелиин 22-ой үдэр Зандан-Жуу шүтээниие Сангхын суганды дээрэ Ород гүрэнэй дэбисхэр дээрэхи Этигэлэй Хамба, Эмшэлэлгын Атлас хоёртой зэргэ будын шажанай нангин шүтөөн гэжэ тоологдоо. Тиин олдохоёо шухаг шүтөөнөө гамтай нарин оршондо байлгамаар таарамжатай зохид Ордон сүмэ байгуулха тухай суглаан үнгэржэ, һууридань бүмбэ нюугдаад, тэрэл жэлдээ марафон үнгэржэ, түрүүшын мүнгэ зөөри сугларжа эхилээ. Тиин олониитын оролдолго, үүсхэлээр зургаан жэлэй туршада шударгы ажал ябуулагдаа: Буряад ороной засаг зургаан, олзын хэрэг эрхилэгшэд, хото хүдөөгэй ажалшад, хүдэлмэришэд, Эгэтын дасанай жиндагуудай үгэльгэ, хандибай хүсөөр 2008 ондо Зандан-Жуу бурханай гоё һайхан Ордон үндэрлэжэ, олон мянган зоной хабаадалгатай найр наадан үнгэрһэн байна. Бандида Хамба Лама Дамба Аюшын түрүүтэй Сангхын бүхы дасангуудай шэрээтэнэр ба бусад олон ламанар заларжа, һүр жабхалантайгаар рамнай үргэгдөө һэн. 2000 ондо ехэ суглаан татагдан, Яруунын аймагай нютаг бүриһөө хэдэн түлөөлэгшэд томилогдожо, Эгэтынгээ дасанай шэрээтые һунгаха болобо. 4-5 дэбшүүлэгшэд сооһоо һунгагшадай 85% дуугаар Амгалан Дашицыренэй лама гараһан. Арад зоной этигэл найдабарида хүртэһэн залуу шэрээтэ дасанайнгаа хамаг ажал хэрэгүүдтэ харюусалгатайгаар хандажа, Зандан-Жуу бурхандаа Ордон барюулжа, тэрэнэй удаа үнэн сэхээр хорёод жэлэй туршада нангин шүтээндээ алба хэжэ ябаһан габьяатай. Эгэтын дасанда саг үргэлжэ ямар нэгэн барилга хэгдэжэл байдаг. Талын түймэртэ шатаһан гэр байранууд шэнээр баригдана, найраа үнгэргэдэг стадион тааруугаар хэгдээ, хамһабариин олон гэрнүүдшье бодоно. Тойроод байһан Эгэтэ нютагай уһа голнууд дээрэ Лусууд тахиха уншалгын байра, һууринууд сэбэр зохидоор хэгдэнхэй. Энэ хэрэгтэ залуу хүгшэнгүй бүхы наһанай жиндагууд хам оролсон хамһалсажа, Зандан-Жуу бурхантай дасанайнгаа байра байдал ламанартаяа сугтаа өөдэнь үргэжэл байдагынь һайшаалтай юм.
XX зуун жэлэй эхиндэ, 1901 ондо, Эгэтын дасанда гайхамшагта үйлэ хэрэг болоһон байна. Гүшэг хамба Агваан Доржиев Хитад гүрэндэ боложо байһан “боксёрнуудай (ихэтуаньнуудай) буһалгаата” үймөөн соогуур хосорхоёо байһан Зандан-Жуу шүтээниие Буряад орон руугаа гаргажа абаашабал һайн һэн гэһэн һанамжые Орос гүрэнэй түлөөлгын хэлхеэ холбоо даажа байһан Найдан Гомбоевто сахилгаан бэшэгээр дуулгаа гэхэ. Буддын шажанай тон олдошогүй шухаг нангин шүтээн болохо Зандан-Жуу гэбэл, 2800 жэлэй саана Шэгэмүни бурханай Түшээтын орондо түрэһэн эхэдээ Ном (хайлал) табижа байхадань, Уддаяна хаанай захилаар шэдиин хүсөөр тиишэ эльгээгдэһэн Бишу-Гарма уран барималша туһамаршадтаяа өөрынь бэеһээ буулгажа, 2 метр 18 сантиметр үндэртэйгөөр, гоширша улаан зандан модоор бүтээһэн нангин шүтээн һэн. Зандан-Жуу шүтөөнэй эхин сагһаа хойшо замбутиб дээрэ урагша-хойшоо һайса аяншалһан тухайнь домогууд олон: тэрэ Энэдхэг, Хитад, Дунда Азяаршье байһан, Чингис-хаанай үедэ монголойшье дайда асарагдаа ха. Юань гүрэнэй император Хубилайн (Толуйн хүбүүн) захилаар Марко Поло, мэдээжэ аяншан Ханбалык (Бээжэн) хүрэтэр асарһаншье гэхэ. Энэ ушарта Шэгэмүниин 12 наһатайда бүтээгдэһэн, мүн өөрынь рамнайлһан үнэтэ эрдэни шулуугаар бүтээгдэһэн Джово-римбүүшэ бурхантай һамардаг байна. Жэшээнь, хитадай гүнжэ Вэнь-чень Түбэдэй хаан Сронцзан Гомбодо хадамда гарахадаа, Зандан-Жуу бурханиие энжэ болгон абаашаа гэжэ заримдаа бэшэгдэдэг, харин тэрэнэй Джово-римбүүшэ бурханиие абаашаһан, мүнөөшье болотороо тус хүрэг Түбэдтэ нангинаар тахигдажа байһан тухайнь мэдээсэл байдаг. Юрэдөөл, нангин шүтөөмнай галаб үеын манан сооһоо тодороод, үльгэр домогоор, таагдашагүй нюусаар хүреэлэгдэжэ байһаниинь гайхалгүй. Зандан-Жуугай сэргэ дүрсэ, юрэдөөл, онсогой, тэрэниие адляар хэншье һажаалган хэжэ шадаагүй, нэгэ хуулбаринь (копия) Балбада, нүгөөдэнь Японой Киото хотодо гэлсэдэг. Эрдэниин соржо энэ хэрэгтэ барилдалгатай ушарһанайхи, ехээр мүнгэ алта нютагһаа бадарлажа, Зандан-Жуу бурханиие Сандан-Сы сүмын харуулшадһаа зүггүй үнэтэйгөөр худалдажа абаһан. Соржо ламхай Хитад ороноор ходо ябуулгатай, дасанайнгаа хэрэгсэл тэндэһээ ходо худалдажа абадаг, хитадууд, монголшууд тэрэниие “Мүнгэ соржо” гэжэ нэрлэдэг байһан. Зүгөөр шүтээниие наймаасалдажа абаашье һаань, тэндэһээ гаргахань бэлэн хэрэг бэшэ. Энэ үедэ Хитадта олон жэлдэ байһан, хитадуудаар харилсажа шадаха, орохо, гараха газарнуудые һайса мэдэхэ нюуса тагнуулшан, Далай-ламын этигэмжэтэн, Сэлэнгын хасаг сэрэгтэ хабаатай, улаан хэлэтые урдаа оруулдаггүй суутай Гомбо-ноён (Гомбо Бадмажапов) яагаад Зандан-Жууе байһан газарһаань гаргахаб, хайшан гээд түргөөр холодуулан абаашахаб гэһэн арга мэхэтэй түсэб зохёолгые ударидалсаа. Хитадай ба тэндэ буһалгаа даража байһан олон гүрэнэй сэрэгэй харуулнуудые дабахаар тамгатай үнэмшэлгэ бэшүүлжэ, бүлэг хасаг сэрэгшэдээр (Зэдын Бата Айсуев атамантай) харуул табин, хоёр хилэ гаталуулаад, айхабтар ехэ харюусалга бэе дээрээ даажа абаһан. Мүнөө болоходо, гэнтэ тус шүтээниие хари гүрэнэйхин манай гэжэ буляалдаха болоо һаань, нэгэл харюу байха: Зандан-Жуу бурхан өөрөө байха газараа мэдэжэ морилоо, Бурхан багшын үреэлээр хойто газарта Номой гэрэл түхээжэ буугаад байна, бидэ хүнүүд тэрэнэй хүсэл һанааень золтой бэелүүлжэл ябахамнай болтогой. Гэхэтэй зэргэ тиихэдэ тэрэ үймөөн соо нангин шүтээн тухай хэншье һаналаа табяагүй, тойроод хуу гал түймэртэ абтажа, тэрьедэһэн Цыси хатан хаанай ордоншье хүрэтэрөө дээрмэдүүлжэ, онги-бута һүхөөр сабшуулжа, галдуулжа байһан тухайнь түүхын дурсалганууд бии гээшэ. Тиимэһээ, үнэн сэхээрээ болобол, Зандан-Жуу шүтөөмнай Эгэтынгээл дасанда байха ёһотой! 1922 ондо Зүүн Түбэдһөө Урнаа Хамсан хиидэй Урнаасан гэгээн морилходоо, Эгэтын дасанай араар, зүүн зүгһөө хойто хадые хүреэлээд: “Ябан сам” гарана, тэрэ юун бэ гэхэдэ, түбэдһөө оршуулхада, “Шулуун хилэ” – юртэмсын хилэ гээшэ. Лоржойгоороо Зандан-Жуу бурханай һүүлшын һуудал шулуун хилын дэргэдэ байхал ёһоороо байха табисууртай. Танай энэ Эгэтын дасан тон тэрэ зарлигта тудалдана,”- гэжэ абаралдаа гэхэ. Нээрээшье, урданай үбгэдэй хэлэһэн үгөөр гэнтэ гэнтэ үндэр хана шулуунууд халта харагдаад үгы болошодог ха.
Эгэтын дасанай һаяын сагай шэрээтэнүүдые нэрлэбэл:
Дагба лама – 1988-1989
Доржо лама – 1989 – 1997
Булад лама – 1997 – 1999
Амгалан лама – 2000 онһоо одоо саг хүрэтэр байна.