XVIII зуун жэлэй тэнгээр Буряад дайдаар буддын суртаал үргэнөөр дэлгэрэн, Хяагта, Сэлэнгээр дамжаһаар, Хориин дайдадашье шажанай гуламтанууд үлзытэй бадарба. Жэшээнь, 1758 ондо Шалсаана хадын үбэртэ, тэгшэ сэбэр газарта һэеы дуган зохёогдоод, хори угтан мүргэлэй газартай болоһон. Депутат зайһан Шандан Сондолуун гэгшэ модон дуган барюулха ябуулга хэжэ, Хара Нарһан гэжэ газарта модо отолуулаа. Тэрэ 1767 ондо II Екатерина хатан хаанай татуулһан Ород гүрэнэй бүхы шажантанай хуралдаанда хабаадахадаа, Хэжэнгэдэ модон дасан барюулха зүбшөөл бэшэг абаад бусажа ябатараа, замдаа нүгшэһэн. Тиибэшье Хэжэнгын дасан олоной оролдолго хүсөөр бодоод, “Дэчен Даши Лхунболинг” гэжэ һахилайнгаа нэрые, Балдан Лама сахюусанаа мүнөө саг хүрэтэр сахин асараа. Түрүүшынь шэрээтээр Монголһоо ерэһэн үндэр түрэлтэ гэлэн лама Лубсан Дондоб һуугаа. Хажуудань монгол, түбэд ламанар, мүн 1740 онһоо хойшо Хилгантын (Сонгоол) дасанда һургуули гаража бусаһан нютагай ламанаршье байһан. 1772 ондо модон дуган түймэртэ абтан хайлажа, Шодо Болтирогойн үргэһэн 16 боти монгол “Юм” номшье шаталсашоо һэн. Харин Шандан дибатходой (депутадай) шандаманитай таягынь галда шатаагүй, холошог хэбтэжэ байгаа гэхэ. Дасанайнгаа түймэртэ ороһоной удаа Лубсан Дондуб шэрээтэ эндэ минии хэхэ юумэ үгы болоо гээд, урагшаа ябашаһан. Тэрэ лама Ехэ Хүреэ руу ошохо замдаа ехэ риди хубилгаа харуулһан: харгыгаа тобшолон агшаагаа, Түгнын талада уһагүй ядаржа байһан хоёр хүгшэдтэ ойрохи газар дороһоонь уһа гаргажа, горхон болгон урадхуулаа гэхэ мэтэ. Хожомынь Хорчид гэгээн 1841 ондо Хэжэнгэ морилоод байхадаа, би урда наһандаа энэ дасанай шэрээтэ байһамби гэжэ айладаһан. Үндэр гэлэн Лубсан Дондобойн 5 шабинарай тоодо Шодын дүү Сүндэл Болтирогойн хүбүүн, ехэ номтой Ригдэл-Пүнсэг Сондолуун, Дабаа Нурану (эдэ хоёр хожомынь шэрээтэнэр болоһон), Шоймпол Түбээшын, Гэндүүн Гэбүүгын, ехэ эмшэ алдартай Сүнрэб Сэлтэйн гэгшэд байһан.
1773 ондо тайшаа Дамба-Дугар Ринчинэй зууршалгаар Эрхүүгэй губернаторай тогтоолоор Доодо-Худанда Мүнгэтэ горхоной адагта, мүнөөнэй Худанай Үртөө (Кодунский Станок) тосхоной баруун хойно 3 дабхар дасан баригдаха зүбшөөл үгтэбэ. Тус дасан 1775 ондо үндэрлэн, Яруунын, Хориин, Загарайн, Хэжэнгын, Шэтын хойморой, Хёлгын Балягаһаа нааша һуурижаһан буряадуудай мүргэлэй орон болобо. Дасанда 14 баталгата ламанар бүридхэгдэжэ, хожомынь 70-аад албанай ламанар тоологдожо байгаа. Иигэжэ Хэжэнгын дасан Доодо-Худанда шэнэлэгдэн, 77 жэлэй туршада Худанай дасан гэгдэжэ байһан. Дасанай рамнай Дэрэстэйн дасанай шэрээтэ Пүнсог Жамса Тангадуун үргэжэ, “Дэчен анай Даши Лхумболин” гэжэ һахилай нэрэ үгэһэн. Дасанай шэрээтээр түбэд яһанай Лубсан Шиираб лама баталагдаа. 1792 ондо Пүнсэг Сондолуун шэрээтээр һууба. 1816 ондо Даба Нуранайн шэрээтэ болоо. 1818 ондо Лубсан Тойндол Суваанай Хориин дүрбэн дасанай: Худанай, Галтайн, Анаагай, Агын ахалагша бандида хамба ламын туһалагшаар баталагдан, зоной дунда “галаавнай ламхай” гэжэ алдаршаа. 1806 ондо Худанай дасанда Аюша бурханай, Хүрдын сүмэнүүд баригдаа. 1818-1853 онуудаар Худанай дасан удха шанараараа Тамчын дасанай удаадахи томо дасан һэн.
1853 ондо Зүүн-Сибириин ба Амурай генерал-губернатор Н.Н.Муравьевой зарлигаар Доодо-Худанай дасаниие арад жиндагай дунда болгохын тулада Хэжэнгын Заха-Шэбэр горхоной адагта зөөлгэжэ асарһан байна. Ойро тойроной мүргэлшэд, үгэльгын эзэд, энэ хэрэгтэ шударгы оролсон, бии үгы уран нарин дархашуул газаа, зосоогүй дасанаа оролдон шэмэглээ. 1853 ондо Сүүгэл дасанай шэрээтэ, урдань Худанай дасанай шанзодба байһан Лубсан Дондоб Дандарай залагдажа, шэнэ дасан рамнайлһан. Шэрээтээр Лубсан Тойндол Суваанай (Галаавнай ламхай) 1877 он хүрэтэр тушаалаа үргэлжэлүүлэн, хамта дээрээ 45 жэлдэ шэрээтын үүргэ даажа, арад зоной дунда айхабтар ехэ хүндэтэй ябаа. 1877-1878 онуудта Жамса Бошогтын шэрээтэ байгаа. 1878-1896 онуудта Лүдэб Шойнжоной шэрээтээр һунгагдаад, зоной дунда “Үндэр ламхай” гээд алдаршаа. Тэрэ тон наряар ламын санваар сахидаг, эрдэм ехэтэй лама һэн. Нэгэтэ хуралай үедэ тэрэ иигэжэ согдомдоо гэхэ: “Таанар үндэр наһатай болоһон һамгатай ламанар, гэлэн ламанарһаа дээгүүр һуунат (тэдээндэ хубараг байхадань, ном зааһамди гээд), энэ буруу юумэ гээшэ. Тиимэһээ һамгатан арын жабдангуудта гаража һуугты. Харин арада гараабди гээд, хуралдаа ерэнгүй байхагүйт”. Үндэр ламхайн оролдолгоор дасанда ехэ барилга хэгдэһэн, 1883 онһоо 1886 он хүрэтэр гурбан дабхар Согшин дуганай барилга хэгдэжэ дүүргэгдээ. Нэгэдэхи дабхарынь 8 метр үндэртэй, 24,5 х 22,4 метр хэмжүүртэйгээр онсо аргаар сохиһон хирпиисээр хэгдэжэ, харин хоёрдохи ба гурбадахи дабхарнуудынь модоор баригдаһан. 1891 ондо энэ Согшин дасанай рамнайе эрдэм номоороо холуур суурхаһан X Бандида Хамба Лама Дампил Гомбын гэгшэТамчын дасанһаа үргэһэн байна. Дасанай гол шүтээн гэбэл, Аюшын Вампил гэжэ нютагай дарханай зэд хабтайлган сохижо бүтээһэн Бурхан багшын сэргэ дүрсэ һэн. Зүгөөр 1906 ондо Хэжэнгын дасан дахин түймэртэ абтан хайлажа, 1908 ондо шэнээр барихадаа, хуушан түсэбөөрнь бодхоохо гэлсээд, суутай Оронгын дархашуулые дахин урижа асарһан. Дасанай шэрээтээр 1896 онһоо 1908 он хүрэтэр Бадаһаа гарбалтай Галдан-Еши Цыренов һууһан юм. Согшин дуганаа тойроод, 3 гурбан дабхар дуганууд, Майдариин сүмэ, Мүнхэ маани, 8 шодон-субарганууд ба элдэб янзын шажанда хабаатай барилганууд үндэрлэһэн байна. 1908 онһоо 1916 он хүрэтэр Самдан Цыденов шэрээтээр һунгагдаһан аад, бүтээлдэ һуужа байхадань, орондонь Генин Цыржимаагай (Тэхын соржо) лама һууба. 1916 онһоо Цырен Чагдор Бадмын лама шэрээтын уялга даажа, зүблэлтын үеын һүүлшын шэрээтэ болоһон байна. XIX зуунжэлэй һүүл багаар дасанай хашаа дотор 10 гаран бага, ехэ дуганууд бодонхой һэн. Мүн ойрохононь 1915-1919 онуудаар Балбын ороной Катманду хотын дэргэдэхи Бодхнатх субаргын эжэл - гайхамшагта Джарун Хашарай субарга баригдаһан. Хэжэнгын дасанай ламанар эрдэм бэлигээрээ холуур суурхажа байһан.
Хэжэнгын дасан 1891 он хүрэтэр шойрын һургуулигүй байһанайхи олон бэрхэ залуу лама хубарагуудынь ондоо дасангуудта ошожо, шойро үзэдэг байгаа. Жэшээнь: 1.Жэбхээһэнэй Цэндэмын лама Түбэдэй Һаса хотодо һаарамба болоһон, бэшэ лама эндэһээ һаарамба болоһониинь дуулдаагүй. 2. Габуугай лама Сүүгэлэй дасанда шойро шудалжа, гэбшэ, габжын зиндаада хүрэһэн. Хожомынь тэрэнэй шаби Мархайн Шойдор бандида хамба лама болохотодорһон, Баруун ламхай шабинь Анаа дасанай шэрээтээр һууһан. 3. Хубитын Шиираб-Нимбуу Этигэлэй гаарамба хоёр Сүүгэл дасанда гэбшэ гараад, Хубитын лама хара хүн боложо, Хориин тайшаагай туһалагшаар хүдэлөө. “Ноён гэбшэ” гэжэ алдаршан, хориин 11 эсэсгын угай бэшэг бэшэһэн габьяатай. 4. Цэдэнэй Сандан Хамбын Хүреэндэ гэбшэ, габжа болоод, “донид доголһон” гэхэ гү, али хооһон шанар олоһон эрдэмтэй, хожомынь Номуун Хаан гэгдэн, “Балагадай хүдэлөө” эмхидхэжэ, теократическа гүрэн түрэ байгуулхые һэдэлгэ хэжэ алдаршаһан. 5. Цэрэнэй Сандагдоржо Ехэ Хүреэндэ мүн гэбшэ, габжа болоһон. 6. Эрдэни Хайбзан Галшиин (Мархаанзайн дооромбо) Һаса хотын Брайбун хиидэй Гоман дасанда дооромбын зиндаа олоод, “Бэлигүүн толи” һургаалай ном буряад арадтаа бэлэглэн, нэрэ солоёо мүнхэлһэн. 7. Цэрэмпилэй Гэнин Анаа дасанда габжада гаража, 7 жэлдэ шэрээтэ Хэжэнгын дасанай шэрээтэ ябаа, мүн хүнэй нирваанда орохо замда һаад хэдэг һүүлшын ехэ хаалта тухай “Оврын би гэжэ байдаггүй” гэжэ зохёол бэшээ. 8. Цэмпилэй Сультимжамса Хойто Түбэдэй Лавран хиидтэ дооромбын зиндаа абаһан. 9. Доржын (Хүхөөдиин) Содбо Түбэдэй Һаса хотодо дооромбын нэрэтэй болоһон. Эдэнэр бултадаа һургуули гараад, нютагаа бусажа, арад жиндагтаа аша туһаяа үзүүлжэ байһан. Дээрэ тоолоһон ламанарһаа ондоошье ехэ-ехэ ламанар энэ дасанда һууһан: Үлзытын Жамбын Донгид гэбгы шойрын багша, дүбшэн, Буртын (Хёлгын голой) Эрдэниин Лубсан-Доржо жоодшо, дүбшэн, суутай эмшэ ламанар Цэрэнэй Балдан (Һабхаани лама), Заяатын Намдаг, Зоригтын Няндаг, Шарлай манрамба, Холхойн (Нимбуугай) Дамба, Гомбын Гэлэг гээд байһан.
XIX зуун жэлэй хахадһаа хойшо Хэжэнгын дасанда 14 истад (штат) лама, 79 алба татабариин ламанар хурал хуража байгаа. Тиихэдэ Байгалай үмэнэхи дасангуудай истад ламанарые Эрхүүгэй генерал-губернатор дасанай шэрээтэтэй зүбшэн томилдог һэн. Баталгата ламанар шэрээтэтэеэ алба татабариһаа сүлөөлэгдэдэг байгаа. Дасанай тон ехэ хүгжэлтынь шатада лама хубарагуудайнь тоо 520 хүрэжэ, саашадаа сагай эрхээр үсөөржэ эхилээ. 1920 оной мэдээсэлээр 254 ламанарынь 20 наһанһаа дээшэ наһатай, 1925 ондо – 157, 1930 ондо – 137, 1933 – 111, 1934 ондо – 99. 1931 он хүрэтэр 20 наһанһаа залуу хүн үгы һэн. 1923 оной тоололгоор санаартанай талаар: 122 гэлэн лама, 5 гэсэл, 229 бадма рабжуун. Эрдэмэй талаар: – 127 гэбшэнэр, 80 габжа, 2 рамжамба, 2 дооромбо (Түбэдтэ һураһан), 1 манрамба, 144 хубарагууд. Харин тушаалаараа: 1 шэрээтэ, 3 гэбгы, 5 унзад, 10 гадагба, 22 хүгжэмшэд, 3 нирба, 5 дуганша, 7 балиншад ба тахилшад. Хэдэг ажалаараа: 17 эмшэд, 2 зурхайшан, 1 зурааша гээд байһан. Дасанай аймаг гэбэл: 166 байшангууд, 152 зунай, 5 һэеы гэрнүүд, 129 хамһабариин: жаган, амбаар, сарай г.м. барилганууд бии һэн. Дасанай хашаагай зосоо, гадаагуур, мүн үйлсэ гудамжа болон жэрыһэн ламанарай гэрнүүдэй хажуугаар нарһан, шэнэһэн, мойһон, хуша гэхэ мэтэ модод дулаанай сагта набшаһалан, сэсэрлиг мэтэ харагдагша бэлэй.
Зүблэлтэ засагай тогтоһоной удаадахи жэлнүүдтэ шажанда эсэргүү үйлэ хэрэгүүд түргэдэжэ, буряад дасангуудта хосорол алгасахаар бэшэ сэмүүн саг буужа, ламанар баалалта, хардалга, гүрдэлгэдэ орожо эхилһэн. Тэдээндэ диилэхээр бэшэ налог ашаад, түлэжэ шадахагүйдэнь, зүблэлтэ гүрэндэ эсэргүүсэбэ гэжэ шалтаад, түрмэ шорондо хаяжа, сүлэлгэ заралган руу туужа захалаа. Тиигэжэ ламанар ямаршье эрхэгүй “засагһаа гадуур” (вне закона) хүнүүд болоо юм. 1936 ондо Хэжэнгын дасан хаагдажа, бүхы дуган сүмэнүүдынь һандаргагдажа, гүн ухаа, дээдын сэдьхэл элсүүлһэн судар номууд, соёл урлалай гайхамшаг бүтээлнүүд болон шажанда хабаатай хамаг эд хэрэгсэлнүүдынь үгы хэгдээ. Джарун Хашарай субаргые тэһэлжэ бутаргаа. Алта шараһан зэд, гуулин томо бурхад олон хуби болгон задалагдаад, түмэршэ дархашуулай газаагуур обоологдон, энэ-тэрэ эд болгогдожо, дасанай бүд һадаар унтари хэбтэриин хэрэгсэл хэгдэжэ байгаа. Энэ үе болбол дасанай түүхэдэ тудалдаһан уналай хара үе һэн.
Тиибэшье юртэмсын байдал уһанай урдаһандал хубилжа байдаг хадань, гүрэн түрэдэшье хубилалта үзэгдэжэ, буддын шажан, мүн гүрэн соохи бүхы шажангуудта һэргээн шэнэдхэлгын саг тохёолдон, Буряадай дэбисхэр дээрэхи дасангууд хойно хойноһоо дахин бодожо эхилээ. 1991 ондо һүзэгтэнэй хүсэлөөр, гүрэнэй дэмжэлгээр Хэжэнгын дасан тоброг сооһоо үндыжэ эхилээ. Түрүүн хоёр дабхар шулуун Согшин дуган бодожо, 1996 ондо Диваажин ба Сахюусанай гээд нэрлэгдэһэн хоёр багашаг модон дуганууд баригдаа. Һүүлдэнь Мааниин дуган бии болоо. Тус барилганууд бүгэдэ будын шажанай барилгын маягые алдангүй үндэрлэн, гоё һайхан ханын зурагуудаараа, модоор һиилэһэн угалзануудаараа наартай харагдаа. Дасанай үмэнэ мүн лэ шажанай гуримаар аад, шэнэ үеын барилгын хэрэгсэлээр (түмэр-бетон) баригдаһан долоон метр үндэртэй одоо сагай бурхан Будда Шэгэмүниин сэргэ дүрэ бодхоогдон, газарһаа ганжар хүрэтэрээ 15 метрэй найман ханата Ордон соо тахигдаа. Тус Ордоной барилгые Молонов хүтэлэгшэтэй Хэжэнгын уран дархашуул ба Улаан-Үдын “Стамстрой” гэһэн нэгэдэл даажа абаад, тухандань хүргөө. Хажуудань хэмжүүрээр багашаг сүмэ соо ерээдүй сагай Майдари бурханай гурбан метр үндэртэй дүрэ бүтээгдээ. Энэ томо баримал бурхадай хүрэгые урданай урашуулай удам – модошо, түмэршэ уран дархан Цыбаан Цыбанов бүтээһэн габьяатай. Мүн дасанай хашааһаа 20 метрэй зайда тон өөрсэ сүмэ шулуун агын түхэлтэйгөөр баригдажа, досоонь хүнэй нэгэ наһан соо нирваанда хүрэһэн агууехэ лама, ирагуу найрагша, йогин Миларайбын дүрэ папье-маше аргаар бүтээгдээд, лёнхобо һуудалаар һууна. Тэрэнэй бэе ногоон үнгэтэй, юуб гэхэдэ тэрэ даяанда һуухадаа, гансал набша ногоогоор эдеэлээд байһан. Дасанай хорёо соо айлшадай бууха зочид буудал, мүн найрай наада үнгэргэхэ стадион түхеэрэгдэнхэй.
2011 онһоо дасанда ехэ хуралнууд хурагдана, үнгэрһэн зуунжэлэй хорёод онуудаар һүүлшынхиеэ эндэ хурагдаһан “Дашинимын рамнай” түрүүшынхиеэ дахин хурагдажа эхилээ. Тус уншалгын үедэ шажан мүргэлдэ хабаатай хамаг зүйл рамнайлагдан арюудхагдана. 2011 оной сентябриин 18-най үдэр Будда Шэгэмүниин Ордоной нээлгэ үнгэржэ, XXIV Бандида Хамба Лама Дамба Аюшеев болон Россиин заншалта буддын Сангхын дасангуудай шэрээтэ ламанар рамнай үргэһэн байна. Тус һайндэртэ үргэн арад жиндаг олоороо хабаадажа, “Эрын гурбан наадан” гэһэн буряад-монгол арадай заншалта найр нааданда бии үгы барилдаашад, һур харбагшад тэмсэлдэн, хурдан моридой урилдааншье һүртэй гоёор үнгэрһэн. Дасанай шэрээтын хүндэтэ ба харюусалгата уялгые мүнөө нютагай лама Гармажаб Жамбалов амжалтатай дүүргэжэ ябана. Гармажаб шэрээтэ дасанда хэгдэһэн дээрэ тогтонгүй, ажалаа улам саашань эршэмтэй ябуулжа байнхай: хоёр дабхар Согшин дуган дээрээ гурбадахи дабхарые барюулаа, Буряадай дасангууд соо тон түрүүлэн 2013 ондо урданай Гүнриг дуган бодожо, арад жиндагай хэрэгтэ туһаяа үзүүлнэ. Дасанай хашаа хорёо шэнээр үргэдхэжэ хэгдээ. Мүн Джарун Хашарай субарга дээгүүр Арьяабала бурханай зүрхэн тарни “Ум мани бэдмэ хум” гэжэ үнгэтэ зайн галаар бэшэгдэн, үдэшэ һүниин сагта тэнгэриин одо мүшэдтэй адли һайханаар ялбалзаха юм. Мүн түрүүн табигдаһан Абида бурханай шүтээнтэй нүхэсэн, Бурхан багшын найман зам баримталһан субарганууд болон нүгөө таладань ламанарай һууха, гайхамшаг субаргада зорюулһан зохидхон дуган баригданхай. “Субаргануудай гол тохой” гэжэ нэрлэгдэһэн хэбэд номхон Хэжэнгын дайда дээдын бурхадай үршөөлтэй, сахилма субаргануудайнгаа элшээр газар уһаяа арюудхажа, дасан, дугангуудаа арюун сэбэрээр үндэрлүүлжэ, арад зониинь ашатын буянтай оршон байнал.
1773 ондо тайшаа Дамба-Дугар Ринчинэй зууршалгаар Эрхүүгэй губернаторай тогтоолоор Доодо-Худанда Мүнгэтэ горхоной адагта, мүнөөнэй Худанай Үртөө (Кодунский Станок) тосхоной баруун хойно 3 дабхар дасан баригдаха зүбшөөл үгтэбэ. Тус дасан 1775 ондо үндэрлэн, Яруунын, Хориин, Загарайн, Хэжэнгын, Шэтын хойморой, Хёлгын Балягаһаа нааша һуурижаһан буряадуудай мүргэлэй орон болобо. Дасанда 14 баталгата ламанар бүридхэгдэжэ, хожомынь 70-аад албанай ламанар тоологдожо байгаа. Иигэжэ Хэжэнгын дасан Доодо-Худанда шэнэлэгдэн, 77 жэлэй туршада Худанай дасан гэгдэжэ байһан. Дасанай рамнай Дэрэстэйн дасанай шэрээтэ Пүнсог Жамса Тангадуун үргэжэ, “Дэчен анай Даши Лхумболин” гэжэ һахилай нэрэ үгэһэн. Дасанай шэрээтээр түбэд яһанай Лубсан Шиираб лама баталагдаа. 1792 ондо Пүнсэг Сондолуун шэрээтээр һууба. 1816 ондо Даба Нуранайн шэрээтэ болоо. 1818 ондо Лубсан Тойндол Суваанай Хориин дүрбэн дасанай: Худанай, Галтайн, Анаагай, Агын ахалагша бандида хамба ламын туһалагшаар баталагдан, зоной дунда “галаавнай ламхай” гэжэ алдаршаа. 1806 ондо Худанай дасанда Аюша бурханай, Хүрдын сүмэнүүд баригдаа. 1818-1853 онуудаар Худанай дасан удха шанараараа Тамчын дасанай удаадахи томо дасан һэн.
1853 ондо Зүүн-Сибириин ба Амурай генерал-губернатор Н.Н.Муравьевой зарлигаар Доодо-Худанай дасаниие арад жиндагай дунда болгохын тулада Хэжэнгын Заха-Шэбэр горхоной адагта зөөлгэжэ асарһан байна. Ойро тойроной мүргэлшэд, үгэльгын эзэд, энэ хэрэгтэ шударгы оролсон, бии үгы уран нарин дархашуул газаа, зосоогүй дасанаа оролдон шэмэглээ. 1853 ондо Сүүгэл дасанай шэрээтэ, урдань Худанай дасанай шанзодба байһан Лубсан Дондоб Дандарай залагдажа, шэнэ дасан рамнайлһан. Шэрээтээр Лубсан Тойндол Суваанай (Галаавнай ламхай) 1877 он хүрэтэр тушаалаа үргэлжэлүүлэн, хамта дээрээ 45 жэлдэ шэрээтын үүргэ даажа, арад зоной дунда айхабтар ехэ хүндэтэй ябаа. 1877-1878 онуудта Жамса Бошогтын шэрээтэ байгаа. 1878-1896 онуудта Лүдэб Шойнжоной шэрээтээр һунгагдаад, зоной дунда “Үндэр ламхай” гээд алдаршаа. Тэрэ тон наряар ламын санваар сахидаг, эрдэм ехэтэй лама һэн. Нэгэтэ хуралай үедэ тэрэ иигэжэ согдомдоо гэхэ: “Таанар үндэр наһатай болоһон һамгатай ламанар, гэлэн ламанарһаа дээгүүр һуунат (тэдээндэ хубараг байхадань, ном зааһамди гээд), энэ буруу юумэ гээшэ. Тиимэһээ һамгатан арын жабдангуудта гаража һуугты. Харин арада гараабди гээд, хуралдаа ерэнгүй байхагүйт”. Үндэр ламхайн оролдолгоор дасанда ехэ барилга хэгдэһэн, 1883 онһоо 1886 он хүрэтэр гурбан дабхар Согшин дуганай барилга хэгдэжэ дүүргэгдээ. Нэгэдэхи дабхарынь 8 метр үндэртэй, 24,5 х 22,4 метр хэмжүүртэйгээр онсо аргаар сохиһон хирпиисээр хэгдэжэ, харин хоёрдохи ба гурбадахи дабхарнуудынь модоор баригдаһан. 1891 ондо энэ Согшин дасанай рамнайе эрдэм номоороо холуур суурхаһан X Бандида Хамба Лама Дампил Гомбын гэгшэТамчын дасанһаа үргэһэн байна. Дасанай гол шүтээн гэбэл, Аюшын Вампил гэжэ нютагай дарханай зэд хабтайлган сохижо бүтээһэн Бурхан багшын сэргэ дүрсэ һэн. Зүгөөр 1906 ондо Хэжэнгын дасан дахин түймэртэ абтан хайлажа, 1908 ондо шэнээр барихадаа, хуушан түсэбөөрнь бодхоохо гэлсээд, суутай Оронгын дархашуулые дахин урижа асарһан. Дасанай шэрээтээр 1896 онһоо 1908 он хүрэтэр Бадаһаа гарбалтай Галдан-Еши Цыренов һууһан юм. Согшин дуганаа тойроод, 3 гурбан дабхар дуганууд, Майдариин сүмэ, Мүнхэ маани, 8 шодон-субарганууд ба элдэб янзын шажанда хабаатай барилганууд үндэрлэһэн байна. 1908 онһоо 1916 он хүрэтэр Самдан Цыденов шэрээтээр һунгагдаһан аад, бүтээлдэ һуужа байхадань, орондонь Генин Цыржимаагай (Тэхын соржо) лама һууба. 1916 онһоо Цырен Чагдор Бадмын лама шэрээтын уялга даажа, зүблэлтын үеын һүүлшын шэрээтэ болоһон байна. XIX зуунжэлэй һүүл багаар дасанай хашаа дотор 10 гаран бага, ехэ дуганууд бодонхой һэн. Мүн ойрохононь 1915-1919 онуудаар Балбын ороной Катманду хотын дэргэдэхи Бодхнатх субаргын эжэл - гайхамшагта Джарун Хашарай субарга баригдаһан. Хэжэнгын дасанай ламанар эрдэм бэлигээрээ холуур суурхажа байһан.
Хэжэнгын дасан 1891 он хүрэтэр шойрын һургуулигүй байһанайхи олон бэрхэ залуу лама хубарагуудынь ондоо дасангуудта ошожо, шойро үзэдэг байгаа. Жэшээнь: 1.Жэбхээһэнэй Цэндэмын лама Түбэдэй Һаса хотодо һаарамба болоһон, бэшэ лама эндэһээ һаарамба болоһониинь дуулдаагүй. 2. Габуугай лама Сүүгэлэй дасанда шойро шудалжа, гэбшэ, габжын зиндаада хүрэһэн. Хожомынь тэрэнэй шаби Мархайн Шойдор бандида хамба лама болохотодорһон, Баруун ламхай шабинь Анаа дасанай шэрээтээр һууһан. 3. Хубитын Шиираб-Нимбуу Этигэлэй гаарамба хоёр Сүүгэл дасанда гэбшэ гараад, Хубитын лама хара хүн боложо, Хориин тайшаагай туһалагшаар хүдэлөө. “Ноён гэбшэ” гэжэ алдаршан, хориин 11 эсэсгын угай бэшэг бэшэһэн габьяатай. 4. Цэдэнэй Сандан Хамбын Хүреэндэ гэбшэ, габжа болоод, “донид доголһон” гэхэ гү, али хооһон шанар олоһон эрдэмтэй, хожомынь Номуун Хаан гэгдэн, “Балагадай хүдэлөө” эмхидхэжэ, теократическа гүрэн түрэ байгуулхые һэдэлгэ хэжэ алдаршаһан. 5. Цэрэнэй Сандагдоржо Ехэ Хүреэндэ мүн гэбшэ, габжа болоһон. 6. Эрдэни Хайбзан Галшиин (Мархаанзайн дооромбо) Һаса хотын Брайбун хиидэй Гоман дасанда дооромбын зиндаа олоод, “Бэлигүүн толи” һургаалай ном буряад арадтаа бэлэглэн, нэрэ солоёо мүнхэлһэн. 7. Цэрэмпилэй Гэнин Анаа дасанда габжада гаража, 7 жэлдэ шэрээтэ Хэжэнгын дасанай шэрээтэ ябаа, мүн хүнэй нирваанда орохо замда һаад хэдэг һүүлшын ехэ хаалта тухай “Оврын би гэжэ байдаггүй” гэжэ зохёол бэшээ. 8. Цэмпилэй Сультимжамса Хойто Түбэдэй Лавран хиидтэ дооромбын зиндаа абаһан. 9. Доржын (Хүхөөдиин) Содбо Түбэдэй Һаса хотодо дооромбын нэрэтэй болоһон. Эдэнэр бултадаа һургуули гараад, нютагаа бусажа, арад жиндагтаа аша туһаяа үзүүлжэ байһан. Дээрэ тоолоһон ламанарһаа ондоошье ехэ-ехэ ламанар энэ дасанда һууһан: Үлзытын Жамбын Донгид гэбгы шойрын багша, дүбшэн, Буртын (Хёлгын голой) Эрдэниин Лубсан-Доржо жоодшо, дүбшэн, суутай эмшэ ламанар Цэрэнэй Балдан (Һабхаани лама), Заяатын Намдаг, Зоригтын Няндаг, Шарлай манрамба, Холхойн (Нимбуугай) Дамба, Гомбын Гэлэг гээд байһан.
XIX зуун жэлэй хахадһаа хойшо Хэжэнгын дасанда 14 истад (штат) лама, 79 алба татабариин ламанар хурал хуража байгаа. Тиихэдэ Байгалай үмэнэхи дасангуудай истад ламанарые Эрхүүгэй генерал-губернатор дасанай шэрээтэтэй зүбшэн томилдог һэн. Баталгата ламанар шэрээтэтэеэ алба татабариһаа сүлөөлэгдэдэг байгаа. Дасанай тон ехэ хүгжэлтынь шатада лама хубарагуудайнь тоо 520 хүрэжэ, саашадаа сагай эрхээр үсөөржэ эхилээ. 1920 оной мэдээсэлээр 254 ламанарынь 20 наһанһаа дээшэ наһатай, 1925 ондо – 157, 1930 ондо – 137, 1933 – 111, 1934 ондо – 99. 1931 он хүрэтэр 20 наһанһаа залуу хүн үгы һэн. 1923 оной тоололгоор санаартанай талаар: 122 гэлэн лама, 5 гэсэл, 229 бадма рабжуун. Эрдэмэй талаар: – 127 гэбшэнэр, 80 габжа, 2 рамжамба, 2 дооромбо (Түбэдтэ һураһан), 1 манрамба, 144 хубарагууд. Харин тушаалаараа: 1 шэрээтэ, 3 гэбгы, 5 унзад, 10 гадагба, 22 хүгжэмшэд, 3 нирба, 5 дуганша, 7 балиншад ба тахилшад. Хэдэг ажалаараа: 17 эмшэд, 2 зурхайшан, 1 зурааша гээд байһан. Дасанай аймаг гэбэл: 166 байшангууд, 152 зунай, 5 һэеы гэрнүүд, 129 хамһабариин: жаган, амбаар, сарай г.м. барилганууд бии һэн. Дасанай хашаагай зосоо, гадаагуур, мүн үйлсэ гудамжа болон жэрыһэн ламанарай гэрнүүдэй хажуугаар нарһан, шэнэһэн, мойһон, хуша гэхэ мэтэ модод дулаанай сагта набшаһалан, сэсэрлиг мэтэ харагдагша бэлэй.
Зүблэлтэ засагай тогтоһоной удаадахи жэлнүүдтэ шажанда эсэргүү үйлэ хэрэгүүд түргэдэжэ, буряад дасангуудта хосорол алгасахаар бэшэ сэмүүн саг буужа, ламанар баалалта, хардалга, гүрдэлгэдэ орожо эхилһэн. Тэдээндэ диилэхээр бэшэ налог ашаад, түлэжэ шадахагүйдэнь, зүблэлтэ гүрэндэ эсэргүүсэбэ гэжэ шалтаад, түрмэ шорондо хаяжа, сүлэлгэ заралган руу туужа захалаа. Тиигэжэ ламанар ямаршье эрхэгүй “засагһаа гадуур” (вне закона) хүнүүд болоо юм. 1936 ондо Хэжэнгын дасан хаагдажа, бүхы дуган сүмэнүүдынь һандаргагдажа, гүн ухаа, дээдын сэдьхэл элсүүлһэн судар номууд, соёл урлалай гайхамшаг бүтээлнүүд болон шажанда хабаатай хамаг эд хэрэгсэлнүүдынь үгы хэгдээ. Джарун Хашарай субаргые тэһэлжэ бутаргаа. Алта шараһан зэд, гуулин томо бурхад олон хуби болгон задалагдаад, түмэршэ дархашуулай газаагуур обоологдон, энэ-тэрэ эд болгогдожо, дасанай бүд һадаар унтари хэбтэриин хэрэгсэл хэгдэжэ байгаа. Энэ үе болбол дасанай түүхэдэ тудалдаһан уналай хара үе һэн.
Тиибэшье юртэмсын байдал уһанай урдаһандал хубилжа байдаг хадань, гүрэн түрэдэшье хубилалта үзэгдэжэ, буддын шажан, мүн гүрэн соохи бүхы шажангуудта һэргээн шэнэдхэлгын саг тохёолдон, Буряадай дэбисхэр дээрэхи дасангууд хойно хойноһоо дахин бодожо эхилээ. 1991 ондо һүзэгтэнэй хүсэлөөр, гүрэнэй дэмжэлгээр Хэжэнгын дасан тоброг сооһоо үндыжэ эхилээ. Түрүүн хоёр дабхар шулуун Согшин дуган бодожо, 1996 ондо Диваажин ба Сахюусанай гээд нэрлэгдэһэн хоёр багашаг модон дуганууд баригдаа. Һүүлдэнь Мааниин дуган бии болоо. Тус барилганууд бүгэдэ будын шажанай барилгын маягые алдангүй үндэрлэн, гоё һайхан ханын зурагуудаараа, модоор һиилэһэн угалзануудаараа наартай харагдаа. Дасанай үмэнэ мүн лэ шажанай гуримаар аад, шэнэ үеын барилгын хэрэгсэлээр (түмэр-бетон) баригдаһан долоон метр үндэртэй одоо сагай бурхан Будда Шэгэмүниин сэргэ дүрэ бодхоогдон, газарһаа ганжар хүрэтэрээ 15 метрэй найман ханата Ордон соо тахигдаа. Тус Ордоной барилгые Молонов хүтэлэгшэтэй Хэжэнгын уран дархашуул ба Улаан-Үдын “Стамстрой” гэһэн нэгэдэл даажа абаад, тухандань хүргөө. Хажуудань хэмжүүрээр багашаг сүмэ соо ерээдүй сагай Майдари бурханай гурбан метр үндэртэй дүрэ бүтээгдээ. Энэ томо баримал бурхадай хүрэгые урданай урашуулай удам – модошо, түмэршэ уран дархан Цыбаан Цыбанов бүтээһэн габьяатай. Мүн дасанай хашааһаа 20 метрэй зайда тон өөрсэ сүмэ шулуун агын түхэлтэйгөөр баригдажа, досоонь хүнэй нэгэ наһан соо нирваанда хүрэһэн агууехэ лама, ирагуу найрагша, йогин Миларайбын дүрэ папье-маше аргаар бүтээгдээд, лёнхобо һуудалаар һууна. Тэрэнэй бэе ногоон үнгэтэй, юуб гэхэдэ тэрэ даяанда һуухадаа, гансал набша ногоогоор эдеэлээд байһан. Дасанай хорёо соо айлшадай бууха зочид буудал, мүн найрай наада үнгэргэхэ стадион түхеэрэгдэнхэй.
2011 онһоо дасанда ехэ хуралнууд хурагдана, үнгэрһэн зуунжэлэй хорёод онуудаар һүүлшынхиеэ эндэ хурагдаһан “Дашинимын рамнай” түрүүшынхиеэ дахин хурагдажа эхилээ. Тус уншалгын үедэ шажан мүргэлдэ хабаатай хамаг зүйл рамнайлагдан арюудхагдана. 2011 оной сентябриин 18-най үдэр Будда Шэгэмүниин Ордоной нээлгэ үнгэржэ, XXIV Бандида Хамба Лама Дамба Аюшеев болон Россиин заншалта буддын Сангхын дасангуудай шэрээтэ ламанар рамнай үргэһэн байна. Тус һайндэртэ үргэн арад жиндаг олоороо хабаадажа, “Эрын гурбан наадан” гэһэн буряад-монгол арадай заншалта найр нааданда бии үгы барилдаашад, һур харбагшад тэмсэлдэн, хурдан моридой урилдааншье һүртэй гоёор үнгэрһэн. Дасанай шэрээтын хүндэтэ ба харюусалгата уялгые мүнөө нютагай лама Гармажаб Жамбалов амжалтатай дүүргэжэ ябана. Гармажаб шэрээтэ дасанда хэгдэһэн дээрэ тогтонгүй, ажалаа улам саашань эршэмтэй ябуулжа байнхай: хоёр дабхар Согшин дуган дээрээ гурбадахи дабхарые барюулаа, Буряадай дасангууд соо тон түрүүлэн 2013 ондо урданай Гүнриг дуган бодожо, арад жиндагай хэрэгтэ туһаяа үзүүлнэ. Дасанай хашаа хорёо шэнээр үргэдхэжэ хэгдээ. Мүн Джарун Хашарай субарга дээгүүр Арьяабала бурханай зүрхэн тарни “Ум мани бэдмэ хум” гэжэ үнгэтэ зайн галаар бэшэгдэн, үдэшэ һүниин сагта тэнгэриин одо мүшэдтэй адли һайханаар ялбалзаха юм. Мүн түрүүн табигдаһан Абида бурханай шүтээнтэй нүхэсэн, Бурхан багшын найман зам баримталһан субарганууд болон нүгөө таладань ламанарай һууха, гайхамшаг субаргада зорюулһан зохидхон дуган баригданхай. “Субаргануудай гол тохой” гэжэ нэрлэгдэһэн хэбэд номхон Хэжэнгын дайда дээдын бурхадай үршөөлтэй, сахилма субаргануудайнгаа элшээр газар уһаяа арюудхажа, дасан, дугангуудаа арюун сэбэрээр үндэрлүүлжэ, арад зониинь ашатын буянтай оршон байнал.