XVIII зуун жэлэй тэнһээ хойшо Буряадай дасангуудай урданай түб, 1809 онһоо 1930 он хүрэтэр Зүүн-Сибириин Бандида Хамба ламанарай ордон “Гандан Даши Даржалин” түбэд нэрэтэй, Балдан Лхамо идамтай Тамчын дасан сагай зузаан манан сооһоо тобойсо тодорон ерээ. Сонгоол дасанай удаа хоёрдохи томо дасан болон үндэрлэһэн Тамчын дасан өөрынгөө түүхэдэ үшөө хэдэн нэрээр нэршээ: Галуута нуурай, Хүлэн нуурай, Хамбын.
Анхан Ургада Жэбзэн-Дамба хутагтын һууһан үеэр Дуйнхор хиидтэ Манжушри Мэргэн хамба номуун хаанда шаби орон, һайн эрдэм олоһон хатагин угай Лубсан-Жимбэ Ахалдайн нютагтаа хиид бариха бошог-зүбшөөл абажа, зарлиг-шаштир залажа бусаа. Энэ хэрэг гансааран дэбшүүлхэ гээшэ хүшэр һэн тула Дамба-Даржаа Заяагын ба Шанзадба Баатарай хоёрые хабаадуулжа, дасанай һуури олоһон. Заяа Хамба нэгэтэ түрүүн айладаһан: “Хамаг арадай аша туһада сэдьхэлээ табин, буряад дайдынгаа тэг дунда дасантай болоболнай таарамжатай байха...”. Тиин 1738 ондо Ахалдайн лама Тамча руу ерээд, 1741 ондо Химнэ голой баруун эрьедэхи Үндэр-Шохой нютагта томо һэеы гэр үндылгэжэ, Ехэ хүлгэн (Махаянын) гэлүгбэ шэглэлэй номто хуралнууд хурагдажа захалаа. Лубсан-Жимбэ Ахалдайн даа соотниг соржо лама 1750 ондо Тамчын дасан бодхоожо, түрүүшынь шэрээтэ болон һуухадаа, Мэргэн-хамба багшынгаа зааһан, Түбэдһөө халта илгаатай Хүрээнэй гуримаар шажан дэлгэрүүлжэ эхилээ бэлэй. Харин Сонгоол дасанай хуралнууд Заяа багшын Түбэдтэ һуража гараһан хадань, түбэд янзаар хурагдадаг һэн. Хожомынь Сонгоол дасан Тамчын дасан хоёр элдэб асуудалаар эжэл таһаржа, Сэлэнгын баруун гарта байһан Галуута нуурай, Дэрэстэйн, Үшөөтэйн, Бургалтайн (Гэгээтэйн), Ацын дасангууд Сонгоол дасанһаа таһаран, Тамчын дасанай эрхэ мэдэлдэ ороһон. Жимбэ Ахалдайн табан дасанай Хамба гэгдэхэ зуураа дасанай журам шангаар барижа, хурал номуудаа алдуугүй наринаар, зүб мүрөөр бүтээхэ эрилтэ табижа, шажанаа улам һайханаар дэлгэрүүлхэ уг шалтагаан бэелүүлжэ байһан. 1772 ондо академик П.С.Паллас Тамчын дасан ерэхэдээ, тус дасанай барилгань Сүхэ гол дээрэхи Сонгоол дасанай Гол дасан һажаанхай, хайша-хайшаа 5х5 сажанай дүрбэлжэн хэмжүүрээрээ бага дугануудтайнь тухайрхуу байһыень тэмдэглэһэн. Модон ба һэеы гэрнүүдтэ тиихэдэ 80-аад ламанар байһан ха.
Тамчын дасан 1809 онһоо 1930 он болотор Зүүн-Сибириин будын шажантанай болон, Бандида Хамба Ламанарай һуудаг гол дасанай үүргэ даажа байһан. Тус дасан Сэлэнгын аймагай Тамча гэжэ газарта Галуута нуурай баруун-урда эрьедэ түбхинэһэн сагһаа хойшо үе-үе һэльбэгдэжэ, шэнэ барилгануудаар дэлгэржэ байһан. XIX зуунжэлэй һүүл багаар Цогчен дуганиие 17 янза бүриин бага дугануудай ба ямар нэгэн бурханда зорюулагдаһан сүмэнүүдэй тойрожо байһан тухайнь түүхэ шэнжэлэгшэд бэшэһэн. Тамчын дасанай барилгань дундахи гол дуганһаа эхилээд, бусад дуган, сүмэнүүдынь, ламанарайнгаа гэрнүүдтэй мандалын түхэлтэй тааралдалтай һэн. Тэдэн сооһоо тон ехэ хэмжүүрэй гэбэл – хоёр дабхар Майдар бурханай сүмэ һэн. Зургаан сажан үндэртэй һуужа байһан Майдар бурханай дүрые буряадай уран дархашуул модоор бүтээгээ. Майдар сүмэһөө тээ багашагынь – ондоо хашаа соохи Чойра дуган байгаа. Тэрэ сагта шэнжэлэгшэ В.Птицынэй бэшэһээр: “Шулуутай губилиг талада мантан сагаан гурбан дабхар, хитад маягаар баригдаһан шулуун дасан һүртэй гоёор харагдажа, оройнгоо алталмал хүрдэ, гүрөөһэдөө наранай туяада ялбуулан, урдуурнь таруугаар табигдаһан бишыхан һэеы гэрнүүдэй хажууда ямар нэгэн гайхамшаг һүмэ мэтээр харагдаха юм... Бишыхан, сэбэрхэн гэрнүүдынь багахан хэмжүүрэй балгаасан хото гэмээр, зариманиинь өөрын хорёонуудтай, тэрэ гэрхэнүүд соо хэдэн зуугаад штадһаа гадуур ламанар ба Тамчын дасанай шажанай дээдэ һургуулида һуралсадаг зуу гаран хубарагууд байдаг... эдээхэн жаахан гэрнүүд дотор амидарал гээшэ аршаан булагтал дэлбэржэ байгаа. Тэндэ үүрээр бодоод, орой һүнеэр унталгадаа ородог, багаар эдеэлээд, ехээр ажаллаад, сайһаа гадуур ондоо умда уудаггүй, бүхы сагаа бурханай номуудые уншажа, бисалгал хэжэ үнгэргэдэг... Галуута нуурай дасандал адли бэшэ хаанашье, хэзээшье иимэ амгалан байдалай, маани мэгзэмэй, энхэ тайбанай үзэгдэл сэдьхэлдэмни шэнгээгүй юм...”.
1783 ондо Тамчын дасан Сонгоол дасан хоёрой арсалдаан шиидхэгдэн, Сэлэнгын зүүн бэеын дасангуудые Тамчын дасан ахалжа, Байгал шадархи нютагуудай дасангууд соо онсо хүндэтэй һуури эзэлээ. 1861 онһоо Чойра дуганда цанид шойрын һургуули нээгдээд, хаа-хаанаһаа сугларжа, гүн шойрын суртаал эндэ хэшээһэн ламанар ойлгоһон баялиг-мэдэсэеэ улам саашань дасангуудаар дамжуулаа. Энэ һургуули гараһан ламанар саашадаа баталгатай лама болохо, дээгүүр һууринуудые эзэлхэ эрхэтэй болохо байгаа. Мүн эндэ Отошын сүмэдэ түбэд эмшэлгээр хэшээлнүүд үнгэрдэг, хожомынь сууда гараһан, Баргажанай Соодой-лама мэтэ эмшэ ламанар олоороо эрдэм оложо гараһан. Дуйнхор, Мамба, Сандуй, Ногоон, Сагаан Дара Эхэнүүдэй, Дэмчиг, Гүнриг, Аюша, Чагдор дугануудта хурал ном саг сагтаа хурагдажал байһан. Илангаяа хоёр дабхар Майдариин бурханай дуган руу ерээдүй сагай Бурхан багшада мүргэхэеэ зон олоороо субаха. Хамһабариин гэрнүүд дотор ажал урлал хэзээдэшье замхангүй, бурхадай зурамал тэлэг, баримал сэргэ дүрсэнүүд бүтээгдэжэл, дасанай элдэб хэрэгсэлнүүд оёгдожол, номой барай хабтагайнууд зурагдажа, һиилэгдэжэл байгаа. Тамчын дасан хоёр ондоо Цам наадатай байһан: Догшидой ба Дуйнхорой. Дуйнхорой Цамынь Бандида Хамба Лама Галсан Чойроб Ванчигай 1868 ондо анхан бии болгоһон. Жэл бүри багуудай зүжэг - Цам наадан һүр жабхалантайгаар үнгэргэдэжэ, урданай һиилүүр зураг, бэшэгтэй гүрөөһэн шулуун (оленный камень) - “Алтан сэргэдэ” инсагаагаараа бүжэгэй эхилһые дохёолон, алтарма шара жүһэтэй морид уягдажа, бууһан бурхадай хүлэгүүдээ уяха сэргэ болодог һэн ха. Догшодой Цамда элдэб янзын бурхад, сахюусад сабдагуудай аймшагтай томо багуудые үмдэһэн, үзэсхэлэн гоё хиб торгон хубсаһатай бүжэгшэ 78 ламанар хабаадажа, хатаржа, хүгжэмэй дуутай бүреэ бэшхүүрнүүд бүдүүн наряар аянгалжа, ёһотой тэрэ үеын зоной хужарлан бэшэрмээр театр байгаа.
1903 ондо Галуута нуурай дасанда 300 гаран гэрнүүд соо 900 ламанарайнь 500 байраар байдаг, юрын үдэрнүүдтэ ламанар хара зонтоёо хамта 800 зон болодог һэн. Тус дасан бии болоһон сагһаа хойшо урдалхы үүргэ даажа, бүхы буряад дасангуудай дунда соёл гэгээрэлэй, ном хэблэлгын, эмшэлгэ аргын, барилгын талаар болон шажанда хабаатай үйлэ хэрэгүүдэй түб газарынь боложо байһан. Тамчын дасан Хамба Ламанарай Ордон болоһон, түүхэдэнь 14 хамбанар тэндэ һууһан түүхэтэй:
1. III Бандида Хамба Лама Лубсан Жимбэ Ахалдайн 1783 онһоо, Тамчын дасанһаа.
2. IV Бандида Хамба Лама Данзан Дэмчиг Ешижамсын 1797 онһоо, Тамчын дасанһаа.
3. V Бандида Хамба Лама Данзан Гаваан Ешижамсын 1802 онһоо, урдахи, Дэмчиг Ешижамсын хамбын нүгшэһэнэй удаа уялгыень даажа ябаа. 1809 онһоо өөрөө баталагдаа, Тамчын дасанһаа.
4. VI Бандида Хамба Лама Данзан Чойваан Ешижамсын 1834 онһоо Хамбын уялга даажа ябаад, 1839 ондо баталагдаа, Тамчын дасанһаа.
5. VII Бандида Хамба Лама Галсан Чойроб Ванчигай 1859 онһоо хамбын уялга даажа ябаа, 1860 ондо баталагдаа, Тамчын дасанһаа.
6. VIII Бандида Хамба Лама Чой Василиин 1872 ондо, Сартуул дасанһаа.
7. IX Бандида Хамба Лама Лубсан Чойдор Мархайн 1873 ондо, Шулуутайн дасанһаа.
8. X Бандида Хамба Лама Дампил Гомбын 1876 онһоо Хамбын уялга дүүргэжэ ябаа, 1878 онһо баталагдаа, Тамчын дасанһаа.
9. XI Бандида Хамба Лама Чойнзон Доржо Юрөөлтын 1896 онһоо, Шулуутайн дасанһаа.
10. XII Бандида Хамба Лама Даша-Доржо Этигэлэй 11911 онһоо, Янгаажин дасанһаа.
11. XIII Бандида Хамба Лама Намжил Лайдабай 1917 онһоо, Юрөөгэй дасанһаа.
12. XIV Бандида Хамба Лама Гүрэ Цыремпилэй 1919 онһоо, Шулуутайн дасанһаа.
13. XV Бандида Хамба Лама Цынгунжаб Баниин 1922 онһоо, Тамчын дасанһаа.
14. XVI Бандида Хамба Лама Данжа Мүнхэжабай 1925 онһоо 1930 он болотор һуужа байтараа гэмнэгдэжэ тушаагдаһан, Тамчын дасанһаа.Данжа Мүнхэжабай һүүлшын Хамба лама байгаа. Тэрэ хамалганай үе хүрэтэр шэрээдээ һуужа, хатуу шэрүүн сагые алгасаагүй.
Бандида Хамба Лама Гаваан Ешижамсын шэрээдэ һууһан сагаар Байгалай үмэнэхи нютагуудаар будын шажан онсо үргэнөөр дэлгэржэ, Буряадай, Агын, Эрхүүгэй газар дайдаар олон шэнэ дасангууд нээгдээ. Сэлэнгын угай бэшэг тобшолһон Д-Ж.Ломбоцыреновэй бэшэһээр: “Гаваан Ешижамсын байһан үедэ Байгалай саада талада Алайрай, Түнхэнэй; наада тээнь - Бургалтайн, Баргажанай; Сэлэнгын баруун эрьеэр Гэгээтэйн, Юрөөгэй, Янгаажинай, Хударын; Хоридо – Худанай, Эгэтын, Чисаанын, Хохюуртын, Шулуутын, Цоолгын, Агын, Онон-Сүүгэлэй; хамниган зоной дунда Хужиртайн, Тарбагатайн, Бэрцын; хасаг хамнигадай Олхоной, Зугаалайн гээд дасангууд баригдаа... Хамба Лама Ород гүрэнэй засагай зүгһөө Гэгээн Александрай лентэтэй орденоор, эрдэниин шулуун шэмэгтэй Гэгээн Андрейн алтан медаляар шагнагдаһан”.
Ород гүрэндэ будын шажан дэлгэрүүлхэ үүргые X Бандида Хамба лама Дампил Гомбын бэелүүлһэн гээшэ. Үндэр соёл болбосорол, гэгээрэлээрээ холо дүтын зониие гайхуулһан, харилсаанай талаар ехэ нарин мэргэжэл бэлиг харуулһан, гүрэнэй эрдэм ухаанай хорооной дэбшүүлгээр Ородой Географиин бүлгэмэй гэшүүндэ ороһон, Гэгээн Станиславай III шатын орденоор шагнагдаһан Гомбын хамба Бандида Хамба Ламанарай хэргэмэй бэхижэхэ талаар ехэ габьяатай байһаниинь арсашагүй.
Тамчын дасанай түүхэдэ Даша-Доржо Этигэлэй хамба мүн лэ онсо һайхан дурсалгатай. 1911 оной хабар Зүүн-Сибириин будын шажантанай ахалагша Бандида Хамба Ламын шэрээдэ һунгагдаха 10 дэбшэгшэдэй дундаһаа тэрэ илажа гараа. 1913 ондо 300 жэлдэ Ород гүрэнэй хаан түрэ эзэлжэ байһан Романовтанай Гэрэй ойн ёһололдо урилгаар ошонгоо, Санкт-Петербург хотодо баригдаһан будын шажанай дасанай рамнайда (рабнай-түб.) хабаадалсаа. 1917 оной июль һарада Галуута нуурай дасанда зарлагдаһан II Бүгэдэ буряадай хуралдаа эмхидхэн үнгэргөө. Даша-Доржо Этигэлэй Хамбын бүтээһэн ажал хэрэг барагдашагүй олон, арад зоной үльгэр домог соо мүнхэрнэ. Тамчын дасанай шэрээтэ ламанар тухай хэлэбэл, 1809 он хүрэтэр, 1-дүгээр шэрээтэ ба Бандида Хамба Лама Лубсан-Жимбэ Ахалдайнхиһаа захалаад, бүхы Бандида Хамба Ламанар нэгэ доро дасанай шэрээтын үүргэ дүүргэлсэдэг байһан. 1809 ондо Эрхүүгэй губернатор ба губерниин захирхы зургаанай Бандида Хамба Гаваан Ешижамсын гэгшые бүхы буряад ба хамниган дасангуудай ахалагшаар томилһонойнь удаа шэрээтэ ламанарые амяарлан табидаг болоһон.
1818 ондо Эрхүүгэй губернатор Бандида Хамбаһаа амяаран эрхэтэй дасанай шэрээтые томилбо. Иигэжэ амяаран табигдаһан шэрээтэнэр гэбэл:
Баатарай лама – 1818-1823
Санжид лама – 1823-?
Базарай шанзодба – ?-1854
Жалсан жүдбэ – 1854-1856
Галсан Чойроб Ванчигай – 1856-1872
Чой Василиин – 1872-1873
Лубсан Дампил Гомбын – 1873-1879
Гүрдарма Цыремпилэй – 1879-1886
Балдан Еши Доржиин – 1886-1903, үбшэлөөд байхадань,
Цынгунжаб Баниин 1901-1917 онуудаар шэрээтын уялга дүүргээ.
Жамсаран Дугаржабай – 1917-1918
Самбу Аюшын – 1918-1926
Дашанима Бальжанай – 1926-1938, дасанай хаагдатар хүдэлһэн.
Буряадай түб дасан эрхэбэшэ сэмүүн сагай сохилтодо орожо, мүн лэ ехэ хохидолдо ороһон. БМАССР-эй ЦИК-эй 1938 оной январиин 13-най №4 тогтоолоор Тамчын дасан хаагдаба гэжэ тоологдоо. Одоо саг хүрэтэр Согчен дуган ба Чойра дуган хоёр бүтэн гарасалдан ерэһэниинь гайхалтай, арадай түүхын олдошогүй баялиг, үзэсхэлэн болон үндэрлэнэ. 1990 ондо Новосибирск хотоһоо Аюшын дуган асарагдаа. 3300 жэлэй түүхэтэй, бусалтагүй хосороо гэжэ тоологдоһон “Алтан сэргэ” дахин олдожо, хуушан һууридаа табигдаа. 1990 оной ноябрь һарада Чойра дуганда шэнээр нээгдэһэн Тамчын дасан рамнайлагдаһан юм. 1991 оной июлиин 17-до Тамчын дасанда онсо гайхамшаг үйлэ хэрэг үнгэрһэн. Тэрэ үдэр эгээл урдын түүхэтэй буряад дасанда Ород гүрэнэй будын шажаниие дэмжэһэн ушарай 250 жэлэй ойн баяраар дашарамдуулан айлшалһан XIV Далай-лама морилоо һэн. 2004 онһоо захалаад, Тамчын дасанай ламанарай ударидалга доро Сэлэнгэһээ гарбалтай суута Хамба ламанарай дурасхаалда зорюулһан субарганууд: Ацулада – Бандида Хамба лама Сандэлэг Ваанчигайда, Дасанай Хотогорто – Бандида Хамба Намжил Лайдабайда, Цайдамда – Бандида Хамба Дампил Гомбынхида, Хонин Нугада (Поворот) – Бандида Хамба лама Лубсан Жимбэ Ахалдайнда, ахадүү Бандида Хамба ламанар Данзан Дэмчиг, Данзан Гаваан, Данзан Чойван Ешижамсын гэгшэдтэ, Үдэнгэдэ – Цынгунжаб Баниин, Данжа Мүнхэжабайда олоной дэмжэлгэ хандибаар үндэрлэн байһаниинь һайхан лэ. 2007 оной майн 24-25-да Талын Харганада Бандида Хамба лама Дамба Даржаа Заяагын нирваанда ошоһые Хамба лама Дамба Аюшын оложо, түрүүшын Хамбын дурасхаал мүнхэлһэн субарга үндэрлөө. 2011 ондо алдарта Тамчын дасанай мүндэлһөөр 270 жэлэй ойн баяр үргэнөөр тэмдэглэгдэһэн. Галуута нуурай, Хамбын, Хүлэн-нуурай, Тамчын дасан болбол зуунжэлнүүдэй гүн сооһоо дамжуулагдаһан буряад арадай үнэтэ энжэ баялигта тоологдон, гүрэнэй зүгһөө федеральна удхатай түүхын хүшөө гэгдэн баталагдаа. 2015 ондо Ород гүрэнэй юрэнхылэгшэ В.В.Путинай туһаламжаар Тамчын дасан руу 10 модоной һайн харгы хэгдэжэ, мүргэлэй зам үргэдхэгдэжэ, дэмбэрэлтэй хэрэг бэелэгдээ.
Одоо сагта Солбон Аюшын лама олон жэлдэ дасанай шэрээтээр байжа, дасанайнгаа ламанартай хамтадаа 14 Хамба ламанарай һүр һүлдые мандуулһан, урданай Тамчын дасанаа харюусалгатай сахин, арад зондоо буян хэшэг дэлгэрүүлэн байна.
Анхан Ургада Жэбзэн-Дамба хутагтын һууһан үеэр Дуйнхор хиидтэ Манжушри Мэргэн хамба номуун хаанда шаби орон, һайн эрдэм олоһон хатагин угай Лубсан-Жимбэ Ахалдайн нютагтаа хиид бариха бошог-зүбшөөл абажа, зарлиг-шаштир залажа бусаа. Энэ хэрэг гансааран дэбшүүлхэ гээшэ хүшэр һэн тула Дамба-Даржаа Заяагын ба Шанзадба Баатарай хоёрые хабаадуулжа, дасанай һуури олоһон. Заяа Хамба нэгэтэ түрүүн айладаһан: “Хамаг арадай аша туһада сэдьхэлээ табин, буряад дайдынгаа тэг дунда дасантай болоболнай таарамжатай байха...”. Тиин 1738 ондо Ахалдайн лама Тамча руу ерээд, 1741 ондо Химнэ голой баруун эрьедэхи Үндэр-Шохой нютагта томо һэеы гэр үндылгэжэ, Ехэ хүлгэн (Махаянын) гэлүгбэ шэглэлэй номто хуралнууд хурагдажа захалаа. Лубсан-Жимбэ Ахалдайн даа соотниг соржо лама 1750 ондо Тамчын дасан бодхоожо, түрүүшынь шэрээтэ болон һуухадаа, Мэргэн-хамба багшынгаа зааһан, Түбэдһөө халта илгаатай Хүрээнэй гуримаар шажан дэлгэрүүлжэ эхилээ бэлэй. Харин Сонгоол дасанай хуралнууд Заяа багшын Түбэдтэ һуража гараһан хадань, түбэд янзаар хурагдадаг һэн. Хожомынь Сонгоол дасан Тамчын дасан хоёр элдэб асуудалаар эжэл таһаржа, Сэлэнгын баруун гарта байһан Галуута нуурай, Дэрэстэйн, Үшөөтэйн, Бургалтайн (Гэгээтэйн), Ацын дасангууд Сонгоол дасанһаа таһаран, Тамчын дасанай эрхэ мэдэлдэ ороһон. Жимбэ Ахалдайн табан дасанай Хамба гэгдэхэ зуураа дасанай журам шангаар барижа, хурал номуудаа алдуугүй наринаар, зүб мүрөөр бүтээхэ эрилтэ табижа, шажанаа улам һайханаар дэлгэрүүлхэ уг шалтагаан бэелүүлжэ байһан. 1772 ондо академик П.С.Паллас Тамчын дасан ерэхэдээ, тус дасанай барилгань Сүхэ гол дээрэхи Сонгоол дасанай Гол дасан һажаанхай, хайша-хайшаа 5х5 сажанай дүрбэлжэн хэмжүүрээрээ бага дугануудтайнь тухайрхуу байһыень тэмдэглэһэн. Модон ба һэеы гэрнүүдтэ тиихэдэ 80-аад ламанар байһан ха.
Тамчын дасан 1809 онһоо 1930 он болотор Зүүн-Сибириин будын шажантанай болон, Бандида Хамба Ламанарай һуудаг гол дасанай үүргэ даажа байһан. Тус дасан Сэлэнгын аймагай Тамча гэжэ газарта Галуута нуурай баруун-урда эрьедэ түбхинэһэн сагһаа хойшо үе-үе һэльбэгдэжэ, шэнэ барилгануудаар дэлгэржэ байһан. XIX зуунжэлэй һүүл багаар Цогчен дуганиие 17 янза бүриин бага дугануудай ба ямар нэгэн бурханда зорюулагдаһан сүмэнүүдэй тойрожо байһан тухайнь түүхэ шэнжэлэгшэд бэшэһэн. Тамчын дасанай барилгань дундахи гол дуганһаа эхилээд, бусад дуган, сүмэнүүдынь, ламанарайнгаа гэрнүүдтэй мандалын түхэлтэй тааралдалтай һэн. Тэдэн сооһоо тон ехэ хэмжүүрэй гэбэл – хоёр дабхар Майдар бурханай сүмэ һэн. Зургаан сажан үндэртэй һуужа байһан Майдар бурханай дүрые буряадай уран дархашуул модоор бүтээгээ. Майдар сүмэһөө тээ багашагынь – ондоо хашаа соохи Чойра дуган байгаа. Тэрэ сагта шэнжэлэгшэ В.Птицынэй бэшэһээр: “Шулуутай губилиг талада мантан сагаан гурбан дабхар, хитад маягаар баригдаһан шулуун дасан һүртэй гоёор харагдажа, оройнгоо алталмал хүрдэ, гүрөөһэдөө наранай туяада ялбуулан, урдуурнь таруугаар табигдаһан бишыхан һэеы гэрнүүдэй хажууда ямар нэгэн гайхамшаг һүмэ мэтээр харагдаха юм... Бишыхан, сэбэрхэн гэрнүүдынь багахан хэмжүүрэй балгаасан хото гэмээр, зариманиинь өөрын хорёонуудтай, тэрэ гэрхэнүүд соо хэдэн зуугаад штадһаа гадуур ламанар ба Тамчын дасанай шажанай дээдэ һургуулида һуралсадаг зуу гаран хубарагууд байдаг... эдээхэн жаахан гэрнүүд дотор амидарал гээшэ аршаан булагтал дэлбэржэ байгаа. Тэндэ үүрээр бодоод, орой һүнеэр унталгадаа ородог, багаар эдеэлээд, ехээр ажаллаад, сайһаа гадуур ондоо умда уудаггүй, бүхы сагаа бурханай номуудые уншажа, бисалгал хэжэ үнгэргэдэг... Галуута нуурай дасандал адли бэшэ хаанашье, хэзээшье иимэ амгалан байдалай, маани мэгзэмэй, энхэ тайбанай үзэгдэл сэдьхэлдэмни шэнгээгүй юм...”.
1783 ондо Тамчын дасан Сонгоол дасан хоёрой арсалдаан шиидхэгдэн, Сэлэнгын зүүн бэеын дасангуудые Тамчын дасан ахалжа, Байгал шадархи нютагуудай дасангууд соо онсо хүндэтэй һуури эзэлээ. 1861 онһоо Чойра дуганда цанид шойрын һургуули нээгдээд, хаа-хаанаһаа сугларжа, гүн шойрын суртаал эндэ хэшээһэн ламанар ойлгоһон баялиг-мэдэсэеэ улам саашань дасангуудаар дамжуулаа. Энэ һургуули гараһан ламанар саашадаа баталгатай лама болохо, дээгүүр һууринуудые эзэлхэ эрхэтэй болохо байгаа. Мүн эндэ Отошын сүмэдэ түбэд эмшэлгээр хэшээлнүүд үнгэрдэг, хожомынь сууда гараһан, Баргажанай Соодой-лама мэтэ эмшэ ламанар олоороо эрдэм оложо гараһан. Дуйнхор, Мамба, Сандуй, Ногоон, Сагаан Дара Эхэнүүдэй, Дэмчиг, Гүнриг, Аюша, Чагдор дугануудта хурал ном саг сагтаа хурагдажал байһан. Илангаяа хоёр дабхар Майдариин бурханай дуган руу ерээдүй сагай Бурхан багшада мүргэхэеэ зон олоороо субаха. Хамһабариин гэрнүүд дотор ажал урлал хэзээдэшье замхангүй, бурхадай зурамал тэлэг, баримал сэргэ дүрсэнүүд бүтээгдэжэл, дасанай элдэб хэрэгсэлнүүд оёгдожол, номой барай хабтагайнууд зурагдажа, һиилэгдэжэл байгаа. Тамчын дасан хоёр ондоо Цам наадатай байһан: Догшидой ба Дуйнхорой. Дуйнхорой Цамынь Бандида Хамба Лама Галсан Чойроб Ванчигай 1868 ондо анхан бии болгоһон. Жэл бүри багуудай зүжэг - Цам наадан һүр жабхалантайгаар үнгэргэдэжэ, урданай һиилүүр зураг, бэшэгтэй гүрөөһэн шулуун (оленный камень) - “Алтан сэргэдэ” инсагаагаараа бүжэгэй эхилһые дохёолон, алтарма шара жүһэтэй морид уягдажа, бууһан бурхадай хүлэгүүдээ уяха сэргэ болодог һэн ха. Догшодой Цамда элдэб янзын бурхад, сахюусад сабдагуудай аймшагтай томо багуудые үмдэһэн, үзэсхэлэн гоё хиб торгон хубсаһатай бүжэгшэ 78 ламанар хабаадажа, хатаржа, хүгжэмэй дуутай бүреэ бэшхүүрнүүд бүдүүн наряар аянгалжа, ёһотой тэрэ үеын зоной хужарлан бэшэрмээр театр байгаа.
1903 ондо Галуута нуурай дасанда 300 гаран гэрнүүд соо 900 ламанарайнь 500 байраар байдаг, юрын үдэрнүүдтэ ламанар хара зонтоёо хамта 800 зон болодог һэн. Тус дасан бии болоһон сагһаа хойшо урдалхы үүргэ даажа, бүхы буряад дасангуудай дунда соёл гэгээрэлэй, ном хэблэлгын, эмшэлгэ аргын, барилгын талаар болон шажанда хабаатай үйлэ хэрэгүүдэй түб газарынь боложо байһан. Тамчын дасан Хамба Ламанарай Ордон болоһон, түүхэдэнь 14 хамбанар тэндэ һууһан түүхэтэй:
1. III Бандида Хамба Лама Лубсан Жимбэ Ахалдайн 1783 онһоо, Тамчын дасанһаа.
2. IV Бандида Хамба Лама Данзан Дэмчиг Ешижамсын 1797 онһоо, Тамчын дасанһаа.
3. V Бандида Хамба Лама Данзан Гаваан Ешижамсын 1802 онһоо, урдахи, Дэмчиг Ешижамсын хамбын нүгшэһэнэй удаа уялгыень даажа ябаа. 1809 онһоо өөрөө баталагдаа, Тамчын дасанһаа.
4. VI Бандида Хамба Лама Данзан Чойваан Ешижамсын 1834 онһоо Хамбын уялга даажа ябаад, 1839 ондо баталагдаа, Тамчын дасанһаа.
5. VII Бандида Хамба Лама Галсан Чойроб Ванчигай 1859 онһоо хамбын уялга даажа ябаа, 1860 ондо баталагдаа, Тамчын дасанһаа.
6. VIII Бандида Хамба Лама Чой Василиин 1872 ондо, Сартуул дасанһаа.
7. IX Бандида Хамба Лама Лубсан Чойдор Мархайн 1873 ондо, Шулуутайн дасанһаа.
8. X Бандида Хамба Лама Дампил Гомбын 1876 онһоо Хамбын уялга дүүргэжэ ябаа, 1878 онһо баталагдаа, Тамчын дасанһаа.
9. XI Бандида Хамба Лама Чойнзон Доржо Юрөөлтын 1896 онһоо, Шулуутайн дасанһаа.
10. XII Бандида Хамба Лама Даша-Доржо Этигэлэй 11911 онһоо, Янгаажин дасанһаа.
11. XIII Бандида Хамба Лама Намжил Лайдабай 1917 онһоо, Юрөөгэй дасанһаа.
12. XIV Бандида Хамба Лама Гүрэ Цыремпилэй 1919 онһоо, Шулуутайн дасанһаа.
13. XV Бандида Хамба Лама Цынгунжаб Баниин 1922 онһоо, Тамчын дасанһаа.
14. XVI Бандида Хамба Лама Данжа Мүнхэжабай 1925 онһоо 1930 он болотор һуужа байтараа гэмнэгдэжэ тушаагдаһан, Тамчын дасанһаа.Данжа Мүнхэжабай һүүлшын Хамба лама байгаа. Тэрэ хамалганай үе хүрэтэр шэрээдээ һуужа, хатуу шэрүүн сагые алгасаагүй.
Бандида Хамба Лама Гаваан Ешижамсын шэрээдэ һууһан сагаар Байгалай үмэнэхи нютагуудаар будын шажан онсо үргэнөөр дэлгэржэ, Буряадай, Агын, Эрхүүгэй газар дайдаар олон шэнэ дасангууд нээгдээ. Сэлэнгын угай бэшэг тобшолһон Д-Ж.Ломбоцыреновэй бэшэһээр: “Гаваан Ешижамсын байһан үедэ Байгалай саада талада Алайрай, Түнхэнэй; наада тээнь - Бургалтайн, Баргажанай; Сэлэнгын баруун эрьеэр Гэгээтэйн, Юрөөгэй, Янгаажинай, Хударын; Хоридо – Худанай, Эгэтын, Чисаанын, Хохюуртын, Шулуутын, Цоолгын, Агын, Онон-Сүүгэлэй; хамниган зоной дунда Хужиртайн, Тарбагатайн, Бэрцын; хасаг хамнигадай Олхоной, Зугаалайн гээд дасангууд баригдаа... Хамба Лама Ород гүрэнэй засагай зүгһөө Гэгээн Александрай лентэтэй орденоор, эрдэниин шулуун шэмэгтэй Гэгээн Андрейн алтан медаляар шагнагдаһан”.
Ород гүрэндэ будын шажан дэлгэрүүлхэ үүргые X Бандида Хамба лама Дампил Гомбын бэелүүлһэн гээшэ. Үндэр соёл болбосорол, гэгээрэлээрээ холо дүтын зониие гайхуулһан, харилсаанай талаар ехэ нарин мэргэжэл бэлиг харуулһан, гүрэнэй эрдэм ухаанай хорооной дэбшүүлгээр Ородой Географиин бүлгэмэй гэшүүндэ ороһон, Гэгээн Станиславай III шатын орденоор шагнагдаһан Гомбын хамба Бандида Хамба Ламанарай хэргэмэй бэхижэхэ талаар ехэ габьяатай байһаниинь арсашагүй.
Тамчын дасанай түүхэдэ Даша-Доржо Этигэлэй хамба мүн лэ онсо һайхан дурсалгатай. 1911 оной хабар Зүүн-Сибириин будын шажантанай ахалагша Бандида Хамба Ламын шэрээдэ һунгагдаха 10 дэбшэгшэдэй дундаһаа тэрэ илажа гараа. 1913 ондо 300 жэлдэ Ород гүрэнэй хаан түрэ эзэлжэ байһан Романовтанай Гэрэй ойн ёһололдо урилгаар ошонгоо, Санкт-Петербург хотодо баригдаһан будын шажанай дасанай рамнайда (рабнай-түб.) хабаадалсаа. 1917 оной июль һарада Галуута нуурай дасанда зарлагдаһан II Бүгэдэ буряадай хуралдаа эмхидхэн үнгэргөө. Даша-Доржо Этигэлэй Хамбын бүтээһэн ажал хэрэг барагдашагүй олон, арад зоной үльгэр домог соо мүнхэрнэ. Тамчын дасанай шэрээтэ ламанар тухай хэлэбэл, 1809 он хүрэтэр, 1-дүгээр шэрээтэ ба Бандида Хамба Лама Лубсан-Жимбэ Ахалдайнхиһаа захалаад, бүхы Бандида Хамба Ламанар нэгэ доро дасанай шэрээтын үүргэ дүүргэлсэдэг байһан. 1809 ондо Эрхүүгэй губернатор ба губерниин захирхы зургаанай Бандида Хамба Гаваан Ешижамсын гэгшые бүхы буряад ба хамниган дасангуудай ахалагшаар томилһонойнь удаа шэрээтэ ламанарые амяарлан табидаг болоһон.
1818 ондо Эрхүүгэй губернатор Бандида Хамбаһаа амяаран эрхэтэй дасанай шэрээтые томилбо. Иигэжэ амяаран табигдаһан шэрээтэнэр гэбэл:
Баатарай лама – 1818-1823
Санжид лама – 1823-?
Базарай шанзодба – ?-1854
Жалсан жүдбэ – 1854-1856
Галсан Чойроб Ванчигай – 1856-1872
Чой Василиин – 1872-1873
Лубсан Дампил Гомбын – 1873-1879
Гүрдарма Цыремпилэй – 1879-1886
Балдан Еши Доржиин – 1886-1903, үбшэлөөд байхадань,
Цынгунжаб Баниин 1901-1917 онуудаар шэрээтын уялга дүүргээ.
Жамсаран Дугаржабай – 1917-1918
Самбу Аюшын – 1918-1926
Дашанима Бальжанай – 1926-1938, дасанай хаагдатар хүдэлһэн.
Буряадай түб дасан эрхэбэшэ сэмүүн сагай сохилтодо орожо, мүн лэ ехэ хохидолдо ороһон. БМАССР-эй ЦИК-эй 1938 оной январиин 13-най №4 тогтоолоор Тамчын дасан хаагдаба гэжэ тоологдоо. Одоо саг хүрэтэр Согчен дуган ба Чойра дуган хоёр бүтэн гарасалдан ерэһэниинь гайхалтай, арадай түүхын олдошогүй баялиг, үзэсхэлэн болон үндэрлэнэ. 1990 ондо Новосибирск хотоһоо Аюшын дуган асарагдаа. 3300 жэлэй түүхэтэй, бусалтагүй хосороо гэжэ тоологдоһон “Алтан сэргэ” дахин олдожо, хуушан һууридаа табигдаа. 1990 оной ноябрь һарада Чойра дуганда шэнээр нээгдэһэн Тамчын дасан рамнайлагдаһан юм. 1991 оной июлиин 17-до Тамчын дасанда онсо гайхамшаг үйлэ хэрэг үнгэрһэн. Тэрэ үдэр эгээл урдын түүхэтэй буряад дасанда Ород гүрэнэй будын шажаниие дэмжэһэн ушарай 250 жэлэй ойн баяраар дашарамдуулан айлшалһан XIV Далай-лама морилоо һэн. 2004 онһоо захалаад, Тамчын дасанай ламанарай ударидалга доро Сэлэнгэһээ гарбалтай суута Хамба ламанарай дурасхаалда зорюулһан субарганууд: Ацулада – Бандида Хамба лама Сандэлэг Ваанчигайда, Дасанай Хотогорто – Бандида Хамба Намжил Лайдабайда, Цайдамда – Бандида Хамба Дампил Гомбынхида, Хонин Нугада (Поворот) – Бандида Хамба лама Лубсан Жимбэ Ахалдайнда, ахадүү Бандида Хамба ламанар Данзан Дэмчиг, Данзан Гаваан, Данзан Чойван Ешижамсын гэгшэдтэ, Үдэнгэдэ – Цынгунжаб Баниин, Данжа Мүнхэжабайда олоной дэмжэлгэ хандибаар үндэрлэн байһаниинь һайхан лэ. 2007 оной майн 24-25-да Талын Харганада Бандида Хамба лама Дамба Даржаа Заяагын нирваанда ошоһые Хамба лама Дамба Аюшын оложо, түрүүшын Хамбын дурасхаал мүнхэлһэн субарга үндэрлөө. 2011 ондо алдарта Тамчын дасанай мүндэлһөөр 270 жэлэй ойн баяр үргэнөөр тэмдэглэгдэһэн. Галуута нуурай, Хамбын, Хүлэн-нуурай, Тамчын дасан болбол зуунжэлнүүдэй гүн сооһоо дамжуулагдаһан буряад арадай үнэтэ энжэ баялигта тоологдон, гүрэнэй зүгһөө федеральна удхатай түүхын хүшөө гэгдэн баталагдаа. 2015 ондо Ород гүрэнэй юрэнхылэгшэ В.В.Путинай туһаламжаар Тамчын дасан руу 10 модоной һайн харгы хэгдэжэ, мүргэлэй зам үргэдхэгдэжэ, дэмбэрэлтэй хэрэг бэелэгдээ.
Одоо сагта Солбон Аюшын лама олон жэлдэ дасанай шэрээтээр байжа, дасанайнгаа ламанартай хамтадаа 14 Хамба ламанарай һүр һүлдые мандуулһан, урданай Тамчын дасанаа харюусалгатай сахин, арад зондоо буян хэшэг дэлгэрүүлэн байна.