Буряад зоной дунда анхан сагта буддын шажан дэлгэрхэдээ, талын сартуулай эшэгы гэр сооһоо эхи абаһан. 1769 ондо Бургалтай голой эрьедэ һэеы дуган бодхоогдоод, түрүүшын хуралнууд хурагдажа захалаа. Саашадаа 1808 ондо гү, али Д.Ломбоцыреновэй угай бэшэгээр 1816 ондо гү Гэгээтэй голой эрьедэ байрын модон дуган бодхоогдоод, хожомынь 1834 ондо шэнээр баригдаһан. Тэндэ Согшин дуганһаа гадна 5 сүмэнүүд баригдаа: Аюши, Ганжуур, Найдан (1816), Гунриг (1823), Майдари (1899). 1881 ондо дасанда цанид үзэжэ эхилээ һэн. Гүнриг дуган соо Дуйнхорой шэрээ табигдажа, үзэсхэлэн гоё шэмэглэлынь болоһон. 1840 ондо Гэгээтэйн дасанда 48 лама, 46 хубарагууд байһан тухайнь мэдээсэл бии. 1884 ондо Гэгээтэйн дасанай хүреэ соохи барилгынь холбоо хайша хайшаа тэгшэ тааралдалтай: тэг дундань Цогчен дуган, харин тэрэнэй дүрбэн углуугаар дүрбэн бага дугангууд байһан. Дасанда цанидай һургуулиин бии болоходо, Гүнриг сүмые шэнэлэн һэльбэхэдээ, эндэ үнгэргэгдэхэ цанид хэшээлэй таһагта тааруу байхынь тула, гадаа тээшэнь гаргажа, үргэдхэжэ бариһан. Тус дуган Буянта Сахиягай гэгшэ жиндагай хандибаар бодхоогдоо юм. Тэрэнэй һуурида 5 тохой (10,67 метр) үндэртэй Майдари бурханай байха ордон сүмэ 1901 ондо 12 жиндагуудай – үгэльгын эзэдэй хүсөөр баригдаа. Майдариин дуган соо Ургаһаа асарагдаһан гоё бартай “Данжуур” номой ботинууд дуганай тэг дунда зорюута хэгдэһэн шэрээ дээрэ тахигдажа байгаа. Эндэ Отошо-Манла бурханиие онсоор тахин хүндэлхэ ёһолол үнгэрдэг һэн. 1909 ондо дасанай хашаагай газаань үшөө хоёр бага дуган баригдажа, Диваажанай ба Майдариин арюун орондо гэжэ зорюулагдаа. Чойро дуганда будын шажанай далай удхые гүнзэгыгөөр шудалдаг, саг үргэлжэ дагсал хаялсажа, дүүргэлтын шалгалтануудай хэдэн шатын дамжаа барилган үнгэргэгдэжэ байһан. Мүн Дуйнхор ба Гандан дугануудшье баригдаха сагтаа байраяа оложо, Чойрын ба Дуйнхорай һургуулинууд дасанай шэрээтэ Балдан Еши Доржиевай хүсөөр нээгдэһэн байна. Гэгээтэйн дасан “Ганжуур” ба “Данжуурай” түгэс дүүрэн боти номуудтай, мүн өөрын Барай гэртэй, хэрэгтэй ном сударнуудаа хэблэхэ аргатай һэн. Ламанар онсо нарин аргаар барайнгаа модые бэлдэжэ, түбэд, монгол үзэгүүдые шадамараар урлан һиилэжэ, ном хэблэлгэдээ бэлдэдэг һэн.Тэрэ үедэ дасанда 5 баталгатай (штат) ламанар, 280 баталгагүй, 95 хубарагууд – цанид һургуулиин шабинар байһан.
Гэгээтэйн дасанда үсөөхэн дасангуудай тоодо Цам наадан жэл бүри үнгэргэгдэдэг байһан. Тэрэ мүртөө хоёр янзын байгаа: Дуйнхорай ба Догшодой. Цамай зүжэглэлдэ Гэгээтэйн дасанай приходой жиндагууд болодог Доодо Бургалтай, Бага Наран, Гэгээтэй, Цагаатай ба Үчөөтэй нютагуудай арад зон олоороо суглардаг бэлэй. 1853 оной тоололгоор Гэгээтэйн дасанай жиндагта 1050 эрэшүүл, 1147 эхэнэрнүүд тоологдожо байгаа. Тэдэ зон хасаг сэрэгтэ хабаатай, XX зуунжэлэй эхиндэ 3860 хүн гээд тоодо ороһон. Буряадай үндэһэтэнэй архивта байһан “Сэлэнгын Талын Дүүмын баталгатай монгол дасангуудай ведомость” соохи мэдээгээр, 1854 оной январиин 28 үдэрэй 2 сангай 01 бэшэлгын 2323-дахи заргын хэрэгэй дансаар болбол 13 дасангуудай нэгэн Сартуул-Гэгээтэйн дасан Дээдэ-Үдэһөө 235 модоной газарта оршодог гэнэ. Харин нүгөөдэ, 1872 оной августын 6-най НАРБ Ф2, О-02, тоололгын данса соо 13 дасангуудай тон томонь Хамбын хүрээн - Галуута нуурай дасан, харин Гэгээтэйн дасанда оройдоол 4 ламанарай байһан тухай мэдээсэнэ. Урданай зоной үгөөр 1930-1937 онуудта Гэгээтэйн дасанда хамтадаа 300 лама хубарагууд байһан ха. Хамалганай үеэр тэдэ бултадаа шахуу бэеэрээ үгы хэгдэжэ, сүлэлгэ түрмөөр ябуулагдаһан. Зэдын аймагай дасангуудта тэрэ сагта айхабтар ехэ эрдэмтэй, дээгүүр зиндаатай ламанар байһан: Дээдэ Ториин Гэлэг-Жамца Цыбигын (Мархаа дооромбо) Түбэдэй Гоман дасанда дооромбо гараһан, Гэдэн-Нюгын Лүсэг Дэлэгэй аграмба, гүрэмшэ; Оёорой Цэбээн-Жамса Бужигын зурхайша; Чоён Жабын габжа лама, лүйжэншэ; Чойбсоны багша, эмшэ лама, Алцагай Вандан Дансороны чойжоншо лама, Аюров Гэлэг-Доржо Дармын лама; Алцагай Ринчин Буянтын зурхайша лама ба бусад олон ламанар. 1930 ондо Гэгээтэйн дасанай шэрээтээр Гүнзэн ламахай һууһан. 1937 ондо энэ дасан бүхы буряад дасангуудтал һандарал, дээрмэдэ ороһон. Гэмтэнэй тоодо орожо туугдаһан ламанарай тоодо: Доржо Цынгунэй, Пренлэй Цэдэбэй, Чой-Доржо Ухинэй, Бальжинима Аюрай, Доржо Осорой, Лэгдэн Цырендоржын, Шитха Бабу-Доржиин, Даши-Бальжар Дашиин ба бусад байһан. БМАССР-эй ЦИК-эй 1938 оной июлиин 1-нэй тогтоолоор Гэгээтэйн дасан хаагдаба гэжэ тоологдоо һэн.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үеэр шажанда эсэргүү үйлэ хэрэгүүд номгорон татажа, эндэ-тэндэ доогуур хурал ном хурагдадаг болоо. Гэбэшье эрдэм номой дээдэ табсангуудта хүрэһэн лама багшанар олдохоёо шухаг болонхой, аргаша-эмшэ ламанаршье үгы шахуу саг байгаа. Ямаршье зэмэгүй тэдэнэр бултадаа хайра гамгүй хюдуулжа, үнэтэй сэнтэй эрдэм мэдэсэнь бусалтагүй зэргэ хосоролсоо.
Эсэгын дайнай һүүлээр Ивалгын дасанай бии болоходо, дайн, сүлэлгэ, түрмэһөө амиды мэндэ бусаһан ламанар уригдажа, шажанаа һэргээн бодхоолсоһон габьяатай. Тэдэнэй тоодо анхандаа Гэгээтэйн дасанай шабинар, ламанар байһан Дарма-Доди Жалсарайн шэрээтэ, Диваа Будын габжа лама, гэсхы, Шиираб Шагдурай эрдэмтэ габжа лама. 1989 оной ноябрь һарада нютагай үндэр наһатан Доржиев Балбар Жимбеевичэй үүсхэлээр Гэгээтэйн дасаниие һэргээн бодхоолгын асуудалаар зорюута будын шажанай эблэл бии болоһон. Тус бүлгэмдэ аймагай нютагуудһаа хамта 31 хүн орожо, шударгы ажал ябуулһанайнь удаа 1990 оной августын 4-дэ түрүүшын дуган нээгдэбэ. Арад жиндагууд олон ном сударнуудые гэр гэрһээ асарбад, бүхы тосхонуудай эрхим бэрхэ урашуул, модошо дархашуул сугларжа, Улаан-Үдэһээ уран зураашад, һэльбэн шэнэлэгшэд ерээ. Энэ хэрэгтэ бага бэшэ хубитаяа оруулһан зон гэбэл: Алцагай Бата Базарай, Дээдэ Бургалтайн Лубсан-Цырен Дондогой, Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой дархашуулай дарга Бала Данзанай, мүн хүдөөгэй уран зураашад: Дээдэ Үчөөтын Гомбо Ванчигай, Цагаатайн Дугар Занын гэгшэд.
1999 ондо Гэгээтэйн дасан Сартуул-Гэгээтэйн “Дамба Брэйбулинг” дасан гэжэ нэрлэгдээд, арад олоной туһада дахин хүдэлжэ эхилээ. Домогто үбгэн лама, амидыгаар гэгээн гэгдэһэн Дарма-Доди лама шэнээр бодоһон дасанаа рамнайлха дээдын үйлэтэй байһан.
1991 онһоо 1994 он хүрэтэр Гэгээтэйн дасанай шэрээтээр Доодо Бургалтайн Балдан Жамсын лама һуужа, дасанайнгаа барилга ябуулха тон ехэ харюусалга өөр дээрээ даажа абаа. 1991 оной октябриин 18-да гурбан дабхар 15х14 метрэй хэмжээнэй Гол дуган нээгдэжэ, ехэ баяр болоһон. Дасанай хашаа дотор амгалан тайбанай бэлгэ тэмдэг болон “Сагаан үбгэн”, “Түншэ” гэһэн шажанай баримал дүрэнүүд бүтээгдэнхэй. Балдан ламын эдэбхи үүсхэлээр урданай Үчөөтэйн, Сартуул-Булагай, Атаган-Дэрэстэйн дасангуудай хуушан һуури газарнууд болохо Доодо-Үчөөтэй, Оёор, Дэрэстэй нютагуудта нангин субарганууд бодхоогдоо.
1993 ондо Гэгээтэйн дасанай шэрээтээр Буряад орондоо суутай зохёолшо, аргаша, баряаша, зүн бэлигтэ Данзан-Нима лама Матвей Рабданович Чойбоной һунгагдажа, 2002 он болотор һууба. 2002 ондо Сартуул-Гэгээтэйн дасанда бүгэдэ зондо аша туһатай эмшэлэлгын томо түб болоһон “Мамба дуган” Данзан-Нима шэрээтын оролдолго хүсөөр баригдажа үндэрлөө.
2003 онһоо Чингис Норбоевич Банзаракцын шэрээтээр һуугаа. Харин мүнөөнэйнь шэрээтэ Аркадий Чойдобой лама байна.
Гэгээтэйн дасан XXI зуунжэлдэ улам сайхан хүгжэлтэтэй һалбаржа, зэрэлгээтэ Зэдынгээ баян уужам талада буян хэшэг дэлгэрүүлэн, будаадын шажаниие үеын үедэ мандуулжа байхань дамжаггүй.
Гэгээтэйн дасанда үсөөхэн дасангуудай тоодо Цам наадан жэл бүри үнгэргэгдэдэг байһан. Тэрэ мүртөө хоёр янзын байгаа: Дуйнхорай ба Догшодой. Цамай зүжэглэлдэ Гэгээтэйн дасанай приходой жиндагууд болодог Доодо Бургалтай, Бага Наран, Гэгээтэй, Цагаатай ба Үчөөтэй нютагуудай арад зон олоороо суглардаг бэлэй. 1853 оной тоололгоор Гэгээтэйн дасанай жиндагта 1050 эрэшүүл, 1147 эхэнэрнүүд тоологдожо байгаа. Тэдэ зон хасаг сэрэгтэ хабаатай, XX зуунжэлэй эхиндэ 3860 хүн гээд тоодо ороһон. Буряадай үндэһэтэнэй архивта байһан “Сэлэнгын Талын Дүүмын баталгатай монгол дасангуудай ведомость” соохи мэдээгээр, 1854 оной январиин 28 үдэрэй 2 сангай 01 бэшэлгын 2323-дахи заргын хэрэгэй дансаар болбол 13 дасангуудай нэгэн Сартуул-Гэгээтэйн дасан Дээдэ-Үдэһөө 235 модоной газарта оршодог гэнэ. Харин нүгөөдэ, 1872 оной августын 6-най НАРБ Ф2, О-02, тоололгын данса соо 13 дасангуудай тон томонь Хамбын хүрээн - Галуута нуурай дасан, харин Гэгээтэйн дасанда оройдоол 4 ламанарай байһан тухай мэдээсэнэ. Урданай зоной үгөөр 1930-1937 онуудта Гэгээтэйн дасанда хамтадаа 300 лама хубарагууд байһан ха. Хамалганай үеэр тэдэ бултадаа шахуу бэеэрээ үгы хэгдэжэ, сүлэлгэ түрмөөр ябуулагдаһан. Зэдын аймагай дасангуудта тэрэ сагта айхабтар ехэ эрдэмтэй, дээгүүр зиндаатай ламанар байһан: Дээдэ Ториин Гэлэг-Жамца Цыбигын (Мархаа дооромбо) Түбэдэй Гоман дасанда дооромбо гараһан, Гэдэн-Нюгын Лүсэг Дэлэгэй аграмба, гүрэмшэ; Оёорой Цэбээн-Жамса Бужигын зурхайша; Чоён Жабын габжа лама, лүйжэншэ; Чойбсоны багша, эмшэ лама, Алцагай Вандан Дансороны чойжоншо лама, Аюров Гэлэг-Доржо Дармын лама; Алцагай Ринчин Буянтын зурхайша лама ба бусад олон ламанар. 1930 ондо Гэгээтэйн дасанай шэрээтээр Гүнзэн ламахай һууһан. 1937 ондо энэ дасан бүхы буряад дасангуудтал һандарал, дээрмэдэ ороһон. Гэмтэнэй тоодо орожо туугдаһан ламанарай тоодо: Доржо Цынгунэй, Пренлэй Цэдэбэй, Чой-Доржо Ухинэй, Бальжинима Аюрай, Доржо Осорой, Лэгдэн Цырендоржын, Шитха Бабу-Доржиин, Даши-Бальжар Дашиин ба бусад байһан. БМАССР-эй ЦИК-эй 1938 оной июлиин 1-нэй тогтоолоор Гэгээтэйн дасан хаагдаба гэжэ тоологдоо һэн.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үеэр шажанда эсэргүү үйлэ хэрэгүүд номгорон татажа, эндэ-тэндэ доогуур хурал ном хурагдадаг болоо. Гэбэшье эрдэм номой дээдэ табсангуудта хүрэһэн лама багшанар олдохоёо шухаг болонхой, аргаша-эмшэ ламанаршье үгы шахуу саг байгаа. Ямаршье зэмэгүй тэдэнэр бултадаа хайра гамгүй хюдуулжа, үнэтэй сэнтэй эрдэм мэдэсэнь бусалтагүй зэргэ хосоролсоо.
Эсэгын дайнай һүүлээр Ивалгын дасанай бии болоходо, дайн, сүлэлгэ, түрмэһөө амиды мэндэ бусаһан ламанар уригдажа, шажанаа һэргээн бодхоолсоһон габьяатай. Тэдэнэй тоодо анхандаа Гэгээтэйн дасанай шабинар, ламанар байһан Дарма-Доди Жалсарайн шэрээтэ, Диваа Будын габжа лама, гэсхы, Шиираб Шагдурай эрдэмтэ габжа лама. 1989 оной ноябрь һарада нютагай үндэр наһатан Доржиев Балбар Жимбеевичэй үүсхэлээр Гэгээтэйн дасаниие һэргээн бодхоолгын асуудалаар зорюута будын шажанай эблэл бии болоһон. Тус бүлгэмдэ аймагай нютагуудһаа хамта 31 хүн орожо, шударгы ажал ябуулһанайнь удаа 1990 оной августын 4-дэ түрүүшын дуган нээгдэбэ. Арад жиндагууд олон ном сударнуудые гэр гэрһээ асарбад, бүхы тосхонуудай эрхим бэрхэ урашуул, модошо дархашуул сугларжа, Улаан-Үдэһээ уран зураашад, һэльбэн шэнэлэгшэд ерээ. Энэ хэрэгтэ бага бэшэ хубитаяа оруулһан зон гэбэл: Алцагай Бата Базарай, Дээдэ Бургалтайн Лубсан-Цырен Дондогой, Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой дархашуулай дарга Бала Данзанай, мүн хүдөөгэй уран зураашад: Дээдэ Үчөөтын Гомбо Ванчигай, Цагаатайн Дугар Занын гэгшэд.
1999 ондо Гэгээтэйн дасан Сартуул-Гэгээтэйн “Дамба Брэйбулинг” дасан гэжэ нэрлэгдээд, арад олоной туһада дахин хүдэлжэ эхилээ. Домогто үбгэн лама, амидыгаар гэгээн гэгдэһэн Дарма-Доди лама шэнээр бодоһон дасанаа рамнайлха дээдын үйлэтэй байһан.
1991 онһоо 1994 он хүрэтэр Гэгээтэйн дасанай шэрээтээр Доодо Бургалтайн Балдан Жамсын лама һуужа, дасанайнгаа барилга ябуулха тон ехэ харюусалга өөр дээрээ даажа абаа. 1991 оной октябриин 18-да гурбан дабхар 15х14 метрэй хэмжээнэй Гол дуган нээгдэжэ, ехэ баяр болоһон. Дасанай хашаа дотор амгалан тайбанай бэлгэ тэмдэг болон “Сагаан үбгэн”, “Түншэ” гэһэн шажанай баримал дүрэнүүд бүтээгдэнхэй. Балдан ламын эдэбхи үүсхэлээр урданай Үчөөтэйн, Сартуул-Булагай, Атаган-Дэрэстэйн дасангуудай хуушан һуури газарнууд болохо Доодо-Үчөөтэй, Оёор, Дэрэстэй нютагуудта нангин субарганууд бодхоогдоо.
1993 ондо Гэгээтэйн дасанай шэрээтээр Буряад орондоо суутай зохёолшо, аргаша, баряаша, зүн бэлигтэ Данзан-Нима лама Матвей Рабданович Чойбоной һунгагдажа, 2002 он болотор һууба. 2002 ондо Сартуул-Гэгээтэйн дасанда бүгэдэ зондо аша туһатай эмшэлэлгын томо түб болоһон “Мамба дуган” Данзан-Нима шэрээтын оролдолго хүсөөр баригдажа үндэрлөө.
2003 онһоо Чингис Норбоевич Банзаракцын шэрээтээр һуугаа. Харин мүнөөнэйнь шэрээтэ Аркадий Чойдобой лама байна.
Гэгээтэйн дасан XXI зуунжэлдэ улам сайхан хүгжэлтэтэй һалбаржа, зэрэлгээтэ Зэдынгээ баян уужам талада буян хэшэг дэлгэрүүлэн, будаадын шажаниие үеын үедэ мандуулжа байхань дамжаггүй.