XVIII зуунжэлэй тэнгээр Орос гүрэнэй хилын харуул сахидаг Сэлэнгын табангууд отогой хасагууд будын шажанай суртаал тогтоон абаба. 1741 ондо дээдэ хаантанай зарлигаар нүүдэлшэ арадай дунда ламын шажан дэлгэрүүлгэ зүбшөөгдэжэ, буряад зондо 11 дацан, 150 штат ламанар баталагдаад, алба татабариһаа сүлөөлэгдэбэ. 1753 ондо Дамба-Даржаа Заяев Сонгоол дасанай шэрээтээр табигдажа, саашадаа будын шажан, лама хубарагууд арад олондоо хүндэтэйдэ тоологдожо, улам урагшатай хүгжэжэ эхилһэн.
Тиин Дамби-Жалсан Ломбоцыренэй угай бэшэгээр 1757-1760 онуудта Монголой хилэдэ дүтэ оршодог Бүгэдын обоогой урда бооридо, Нур-Түхэм ба Дэбээн нютагуудай дунда эшэгы дуган бодхоогдон, табангууд отогоорхин мүргэлэй газартай болоо гэгдэнэ. Харин монголшо эрдэмтэн Осип Ковалевскиин дурадхалаар олон бэшээшэдэй хамта зохёоһон “Бишыхан записка” соо 1729 ондо табангууд отог мүргэлэй гэртэй байгаа гэгдэһэн. 1647 оной июниин 29-дэ ородой хасаг-арбатан (десятник) Константин Москвитин Сэлэнгын Сүхэ ба Хёлго мүрэнүүдэй дундуур зөөжэ ябадаг Турухай-табунан тайжын буусада айлшалжа ошоһоной удаа иигэжэ бэшэһэн: “Тэдэнэй мүргэдэг юумэниинь алтан хабтаһан дээрэ үнгын шэрээр зурагданхай, тэрэ алтан хабтаһандань хүнэй нюурнууд зураатай, юун дээрэ алтаяа шэнгээгээб, мэдэгдэнэгүй, үшөө тэдээндэ хахад аршамай алталмал мүнгэн дүрсэнүүд байна. Тэдэ зурамал, хэмэл шүтээнүүдынь һэеы гэр соогоо өөһэдэйнь мүргэлөөр табяатай, саарһан дээрэ бэшэгтэй номуудшье бии, тэрэнь ородой саарһантай адли, харин мүргэхэдөө, зогсоод зальбаржа, номоо уншахадаа, өөрынхеэрээ хэлэжэ, хоёр гараа духадаа тулгаад, газарта унажа мүргөөд бодоходоо, нөөхил ном соохиёо дурдана. Тэрэ шүтөөнүүдэйнгээ урдуур мүнгэн аяга соо халуун сог дээрэ санзай ууюулна...”.
Тус эшэгы дуганай эртын нэгэ шэрээтээр хубилгаан убдистай Монгол Лубсан лама һуугаа. Дасанаа “Дамчой Равжалин” Бултумур дасан гэжэ нэршээн шажанай ёһоор рамнайлаа. Бултумур гэжэ нэрэнь булад түмэр гэһэн хоёр үгые хамтаруулһан удхатай. Бултумур дацан бии болоһон сагһаа хойшо дайшалхы үүргэ дүүргэжэ, хилын харуулда гү, холын дайн сэрэгтэ гү, илгаагүй үнэн сэхээр ябажа байһан Сэлэнгын, Хяагтын, Бэшүүрэй, Зэдын хасаг сэрэгшэдэй найжа-абарагшань байһан. Дасанай дошхон Чойжол сахюусаниинь эндэхи хасагуудаа шуһата байлдаан соогуур нэгэнтэ бэшэ үхэлһөө абарһан бэзэ. Хасаг жиндагуудынь ород хасагуудаар сугтаа 1727 оной хилэ табиха Бурын хэлсээнһээ бүри урид хилын харуулда табигдажа байһан, тиимэһээ удаанаар харуулда ябахынгаа урда үнинһөө хойшо ламаар хэрэгээ бүтээдэг байгаа гэлтэй. 1826 ондо шэнээр баригдаһан Эгэтын дасанай рамнай (рабнай) Сэлэнгын хасагуудай Бултумур дасанай шэрээтэ Монгол Лубсан үргэжэ, өөрынгөө дасанай “Дамчой Равжалин” һахилай нэрэ ба Дамжан Чойжол сахюусанаа дамжуулһан түүхэнь һонирхолтой. Тиимэһээ Бултумур дасан Зандан-Жуу шүтөөнтэй Эгэтын дасанай найжа андань болоод, хоорондоо саадын харилсаатай байһаниинь һэжэггүй.
II Бандида Хамба соотниг даа Лама Содномпил Хэтэрхэйн оролдолгоор буряад хасаг полкнуудта 142 ламанар хамжагдажа, тэдэнэй 20-ниинь табангууд ламанар һэн (ашабагад – 16, атаган – 24, сонгоол – 41, хатагин – 4). Табангуудай дасанда Хяагтын тамуужанаар дамжуулан, түбэд хэлэнэй “Ганжуур” ном асарагдаа. VI Бандида Хамба Чойбон-Доржи Ешижамсын Бултумурай дасаниие шэнэлжэ, шулуугаар бариха шиидхэбэри абаһан, тиин “Данжуур” номой түгэс боти асаруулжа, дасанай зөөридэ оруулһан. Зүгөөр 1859 оной ноябрь һарада хамба лама тагаалал боложо, дасанай барилга дүүргэгдээгүй үлэбэ.
"1853 оной Ламын шажантанай дүримэй” ёһоор Бултумур дасанда ороһон үргэл 10 хубида хубаагдажа, тэдэнэй 1 хубинь Хамба ламада, 2 хубинь – шэрээтэдэ, 3 хубинь дацанай заһабарида ба бэшэ хэрэг эрхилэлгэдэ, харин үлдөөшэ 4 хубиень лама хубарагуудта хубаагдажа байһан. 1873 оной мэдээгээр, Бултумур дасанай приходто 2-дохи, 3-дахи Табангууд отогой, 1-дэхи, 6-дахи полкнуудай 1-дэхи, 2-дохи, 6-дахи сотнинуудай хасагууд орожо байһан. Хамта дээрээ 1317 эрэшүүл, 1311 эхэнэрнүүд гээд тоологдоо.
1912 ондо Бултумур дасанай шэрээтээр Бата-Мүнхэ Дугаржабай һуужа байһан. Мүн гэлэн лама Данзан Содномпилой, ламанар Ниндуб Дондобой, Бадмацырен Банзаракцын, банди Радна-Жамьян Цыденжабай гэгшэд дацанай штадта тоологдожо байгаа. Зүблэлтын сагай һүүлшын шэрээтэнь Найдан лама байгаа гэдэг. 1917 оной улаан хубисхалай урда бүхы Буряадай дасангууд сооһоо Бултумур дасан тон баян, томо дасангуудай нэгэн байһан. Дацанай үмэнэ 19 дуган сүмэнүүд баригданхай, лама хубарагайнь тоо 700 хүрэһэншье. Табангуудай дасан Ород гүрэн соогоо дуган сүмынгөө тоогоор хамагһаа үлүү, гол Согчен дуганһаа гадуур 18 бага дуган ба сүмэнүүдтэй һэн. Тон хуушанай, 1760-аад ондо Гол дугантаяа зэргэ Аюша ба Дара-эхын сүмэнүүд баригдажа, хожомынь һэльбэгдэн, Майдари ба Жүд дугануудай үүргэ дүүргээ. Эдэ сүмэнүүдһээ гадуур:
Дэмчиг (1770),
Аюши (1780),
Гүнриг (1790),
Догшид (1792),
Ламрим (1805),
Хүрдын (1808),
Минтугба (1814),
Дара-Эхын (1808),
Табан-Хаан (1815)
Сандуйн (1820),
Оточи (1820),
Цамбул (1829),
Арьяабалын (1830),
Зонхобын (1831, 1856)
Эндэ ехэ шанга, холо ойгуур суурхаһан шойрын, тантрын, зурагай, эмэй г.м. һургуулинууд нээгдэжэ, хүгжэлтэтэй хүдэлһэн. Хубарагууд хуушан монгол, түбэд хэлэ бэшэг, түбэд аргын ном судар, одо мүшэдэй зурхай гэхэ мэтэ хэшээлнүүдые тогтоон абажа, саашаа Түбэд, Монголой дацан хиидүүдтэ эрдэмээ дээшэлүүлжэ, холо ойгуур суурхаһан ламанар олон байһан: Мухайньхиин Жэгмэд аграмба хатуу сэржэмтэй, Ундын Балдан габжа далгын номо гүйлгэдэг, мүн Чойдог аграмба, Найданай ламхай, Дондог ламхай сооромбонор, габжанар: Чойбоон, Чойдор, Митаб, Жундуй, Мүнхэ, Дэмбэ, Содном, Батлайн Аюша, Сымбаа, Юмжаб Данзанай, Бадмын Жэгмэд, Отын Аюуша, Борхоондойн Гэндэн, Намсарайн Шираб, Сагсаахайн Цэдэн гээд, гэбшэнэр: Чобанбо Ламхао, Дамба-Дугар, Нанзад, Монгол Сэн Доржо, Жалсарай, Балдан, Буда, Сагсаахайн Лубсан гээд лэ, үшөө олон һэн. Дасанай үмэнэ Барай сүмэ, шажанай хэрэгсэлнүүдые дархалха, урлаха мэтэ хамһабариин олон барилганууд бии һэн. Барай гэр соо шажанай юрын номуудһаа гадна онсо аргаар хара саарһан дээрэ гоёожо барлаһан, юһэн эрдэнеэр шэмэглэгдэһэн, дээдэ гарай урлалай тон сэнтэй номуудшье хэблэгдэн гараһан. Бултумур дасанда эрдэниин шулуу, алта, мүнгэ хэрэглэжэ барлаһан “Ганжуурай” 110 ботинуудынь 1-1 метрэй гурба-гурбан дабхар хитад торгон жаншанууд соо гамтай орёогдон тахигдажа, табангууд отогой болон бүгэдэ буряадай хэлэшэгүй ехэ баялиг байһан.
Табангуудай дасан 1937 он хүрэтэр, гол Согчин дуганһаа гадна 18 бага дугантай, 700 лама хубарагтай, Ород гүрэн соогоо тон баян дасан гэжэ тоологдожо байгаа. Юуб гэхэдэ, анхан дасанай ойгуур агууехэ сайн зам гарадаг байжа, дасанда дүтүүр аяншадай байха 10-аад гэрнүүд, худалдаа наймаанай дэлгүүр түхеэрэгдэнхэй, хариин наймаашад, хүпеэсүүд һүндэлжэ, ашаанайнь унаа болоһон моридой инсагаа, тэмээдэй буйлаа, заануудай дохёолһон абяа эндэхи дайдада сууряалан шэнгэнхэй. Бултумурай дацан тантрын шадалаар онсо хүсэтэй, ламанарай олонхинь агра ламын зиндаада хүртэнхэй, эди шэди шудалһан сангсбаанар олон һэн. Дасанай һүүлшын шэрээтэ Найдан ламын мүн тиимэ шабран хүсэтэй байһанайхинь, чекистнүүд тэрэниие барижа шадаагүй гэхэ. 1853 онһоо эхилээд, Бултумур дасанда һууһан шэрээтэнэр:
1.Санзай Санжиев – 1853-1869
2.Тогмид Доржиев – 1869-1875
3.Дарма Никитин – 1875-1883
4.Норбо Цыцыков – 1883-1893
5.Жамьян Рабданов – 1893-1910
6.Батомунко Дугаржапов – 1910-1920
Зүгөөр зүблэлтэ засаг бурхан шажантай эбсэшэгүй тэмсэл эрхилжэ, 1922 оной Бурревкомой нюуса мэдээгээр: “Буряад зон шажандаа ехэ шүтэлгэтэй, энэ талаар эбсэшэгүй хатуу зан харуулна. Ламанараа тэдэ тон хүндэтэйдэ бодожо, хүсэһэн, хэлэһыень гансата бэелүүлхээр бэлэн байна,”- гэгдээ. Тиимэһээ 1923 оной октябриин 10-най Бурревкомой ба Буряад-Монголой РКП(б)-н обкомой суглаан дээрэ нюуса шиидхэбэри абтаа: “Ламын шажантай тон эршэмтэйгээр, бүхы арга шадалаа гарган тэмсэхэ хэрэгтэй,”- гэжэ. Тиин энэ хэлсэһэнээ удангүй хүсэлдүүлһэниинь мэдээжэ. 1934 ондо дасанай, үнэндөө арад зоной, соёл урлалай, хамаг эдлэл зөөриие, үнэтэй шухаг ном сударнуудые ойн зэрлигүүдтэл онги бута татаа. Номуудые галдажа, уһанда хаяжа, тамхи орёожо, жаншануудынь үбэршэлжэ, ламанарай аргагүй орёо хүндэ, нарин ажалаар бүтээһэн барай хабтагайнуудые гал руу шэдэжэ, мүн тон ехэ шадалаа, сагаа гаргажа бүрилдүүлһэн энэдхэг, түбэд, монгол жортой эмүүдые угаадаһа шоройн нүхэн соогуур хаяһаниинь жэгшүүритэй. Удангүй Бултумурай дасанай ламанар хашалганда орожо эхилээ: алба татабаринь (налог) зорюута түлэжэ шадахаар бэшээр нэмэгдээ, һунгаха эрхэнь хаһагдаа, эмшэлхэ аргалхань хоригдоо, тиин республикын дэбисхэрһээ гадуур, холо ойгуур сүлэлгэндэ ябуулхаһаа эхилээд, бүри сэхэ гэмнэжэ, түрмэ шорон руу хаяжа захалаа һэн. 1936 оной апрелиин 16-най БМАССР-эй ЦИУ-гай Президиумэй №56 тогтоолоор Бултумурай дасан хаагдаһан. 1938 ондо Бултумур дасанай 12 дуган Үбэр-Зөөхэйн сомон зүблэлдэ ажахын хэрэгсэл болгон дамжуулагдаа. 1945 он болотор дасанай хамаг барилганууд иишэ-тиишээ дамжуулагдажа, задалагдажа дүүрэһэн байна.
2006 оной апрелиин 27-до Бултумур дасаниие һэргээн бодхоохо тухай хэлсээн болоһон. XXIV Бандида Хамба Дамба Аюшын энэ хэрэг дэмжэн үршөөһэнэй удаа дасанай барилга урагшатайгаар ябуулагдажа захалһан. Эндэхи нютагуудай арад жиндагууд угсаата дасанаа бодхоохо хэрэгтэ хабаадалсана. Түрүүн хуушанай Ногоон-Дара эхын сүмын һуури дээрэ тэрэл хэмжүүрынь баримталан, Сахюусан дуган бодхоогдожо, ном хурагдажа эхилээ. Мүн субарга, ламанарай байха гэрнүүд, хамһабариин байранууд баригдаа. Барилгын эхилһэн үеһөө хойшо сэмүүн сагта эндэ анхан нюугдаһан дацанай хэрэгсэлнүүдэй олдожо эхилһэниинь гайхалтай. 2006 ондо, һандаралгын удаа 100 жэл үнгэрһэн хойно, сентябриин 28-да зунай хурал үнгэржэ, субарга ба дуганай рамнай үргэгдэбэ. Дасанай найрта Хамба лама Дамба Аюшын ба хамаг дасангуудай ламанар, шэрээтэнэр, 3 табангууд отогуудай түлөөлэгшэд-жиндагууд, Хяагта, Сэлэнгын ноёд һайд, Ород гүрэнэй можо хизаарнуудһаа айлшад олоороо бууһан. 2013 ондо Согчин дуган – Бултумур дасанай хүсэ шадал, сүр сүлдэ нээгдэхэ түсэб табигдажа, 22,5х22,5 хэмжүүрэй, 9 метр үндэртэй дуган улаан хирпиисээр баригдажа байнхай. Ламанар өөһэдөө грант шүүжэ, үгэльгын эзэд хандиб үргэжэ, барилга арга шадахыса урагшаа жүдхэнэ, зүгөөр үшөөл мүнгэ һан дуталдаһаар байна.
Бултумур дасанда мүнөө үень 5 ламанар байна: “Даши Чойнхорлин” будын шажанай дээдэ һургуулиин багша Баяр Батоцыренэй - шэрээтэ, Буда Цыбигэй – соржо, Дандар Доржижабай – унзад, Чойпэл Мүнхын – засаг, Тэнхэч Жэгжидэй – гэсхы. Эдэ шэнэ сагай ламанар урданай ламанарай байгуулһан саг сагай хуралай гурим наряар сахидаг. Гансал табангууд гарбалтай зондо хабаатай “Харын зугы” гэһэн Даял Дэри бурханай үршөөлтэй хатуу сэржэмтэй номоо һэргээнхэй. Банчин-Эрдэниин хубилгаан гэжэ тодорһон V Бандида Хамба Лама Гаваан Ешижамсын болбол ламын сахил барилгада шанга эрилтэтэй хандадаг, мүн хүнэй ухаа, махабод доройтуулдаг архитай эбсэшэгүй тэмсэл ябуулдаг байһан. Энэ хэрэгынь залуу ламанар халан абажа, архиһаа хойшолонгүй арсаад, һүөөр ба хара сайгаар сэржэм үргэжэ байдаг. Мүн дүрбэн аймагай хасагуудай анханай мүргэлтэй, дасанай арын Бүгэдын обоо тахихадаа, Бадмасамбавын лүндэн олоной һонорто хүргэн, архигүйгөөр тахиха гурим дурадхажа, арад жиндагуудай талаһаа дэмжэгдээд, 10-аад жэлэй туршада тус журам шангаар сахигдана. Буряад зонойнгоо сарюун сэбэр, оюун бэлигээр һалбаран хүгжэхын тула үнэнтөөр оролдожо байһан Бултумур (Булад-Түмэр) дасанайнгаа ламанарта тон һайхан, дэмбэрэлтэ хэрэгээ зориг түгэлдэр дэбшүүлжэ ябахыень хүсэе. Мүн отог дасанайнгаа ламанарые хүндэлжэ, хэлэһэн үгыень нэгэн дуугаар зэргэ дэмжэдэг һэргэг сэсэн эндэхи жиндагуудай хасаг сэрэгшэ журамаа алдаагүйнь харагдана. Урдандаа хасагууд обоогоо тахихадаа, хүндын тэмдэг болгон, һэлмэнүүдээ доорохи мододто үлгөөд, дээшээ гарадаг байһаниинь, мүнөө сагта тааруулбал, зүблэлтын үедэ алдаһан һүзэг масаггүйгөө, “биб” гэһэн омогоо орхёод, мүргэлдөө гараһантай адли гэхээр юм. Элинсэг аба эжын заяаһан заншалые алдуугүй барижа ябаһан Субагта, Харьяаста, Унхулюу, Обооной Үбэр, Ара Суужа, Хайлаастын Царан, Хяагтын-Адаг, Хонин Нюга, Харанхы (Калинин) гэхэ мэтэ нютагуудай зониие дасанайнь сахюусад, нютагайнь сабдагууд хэзээдэ һэргэлэн харалсажа, үргэжэ байхань дамжаггүй.
Тиин Дамби-Жалсан Ломбоцыренэй угай бэшэгээр 1757-1760 онуудта Монголой хилэдэ дүтэ оршодог Бүгэдын обоогой урда бооридо, Нур-Түхэм ба Дэбээн нютагуудай дунда эшэгы дуган бодхоогдон, табангууд отогоорхин мүргэлэй газартай болоо гэгдэнэ. Харин монголшо эрдэмтэн Осип Ковалевскиин дурадхалаар олон бэшээшэдэй хамта зохёоһон “Бишыхан записка” соо 1729 ондо табангууд отог мүргэлэй гэртэй байгаа гэгдэһэн. 1647 оной июниин 29-дэ ородой хасаг-арбатан (десятник) Константин Москвитин Сэлэнгын Сүхэ ба Хёлго мүрэнүүдэй дундуур зөөжэ ябадаг Турухай-табунан тайжын буусада айлшалжа ошоһоной удаа иигэжэ бэшэһэн: “Тэдэнэй мүргэдэг юумэниинь алтан хабтаһан дээрэ үнгын шэрээр зурагданхай, тэрэ алтан хабтаһандань хүнэй нюурнууд зураатай, юун дээрэ алтаяа шэнгээгээб, мэдэгдэнэгүй, үшөө тэдээндэ хахад аршамай алталмал мүнгэн дүрсэнүүд байна. Тэдэ зурамал, хэмэл шүтээнүүдынь һэеы гэр соогоо өөһэдэйнь мүргэлөөр табяатай, саарһан дээрэ бэшэгтэй номуудшье бии, тэрэнь ородой саарһантай адли, харин мүргэхэдөө, зогсоод зальбаржа, номоо уншахадаа, өөрынхеэрээ хэлэжэ, хоёр гараа духадаа тулгаад, газарта унажа мүргөөд бодоходоо, нөөхил ном соохиёо дурдана. Тэрэ шүтөөнүүдэйнгээ урдуур мүнгэн аяга соо халуун сог дээрэ санзай ууюулна...”.
Тус эшэгы дуганай эртын нэгэ шэрээтээр хубилгаан убдистай Монгол Лубсан лама һуугаа. Дасанаа “Дамчой Равжалин” Бултумур дасан гэжэ нэршээн шажанай ёһоор рамнайлаа. Бултумур гэжэ нэрэнь булад түмэр гэһэн хоёр үгые хамтаруулһан удхатай. Бултумур дацан бии болоһон сагһаа хойшо дайшалхы үүргэ дүүргэжэ, хилын харуулда гү, холын дайн сэрэгтэ гү, илгаагүй үнэн сэхээр ябажа байһан Сэлэнгын, Хяагтын, Бэшүүрэй, Зэдын хасаг сэрэгшэдэй найжа-абарагшань байһан. Дасанай дошхон Чойжол сахюусаниинь эндэхи хасагуудаа шуһата байлдаан соогуур нэгэнтэ бэшэ үхэлһөө абарһан бэзэ. Хасаг жиндагуудынь ород хасагуудаар сугтаа 1727 оной хилэ табиха Бурын хэлсээнһээ бүри урид хилын харуулда табигдажа байһан, тиимэһээ удаанаар харуулда ябахынгаа урда үнинһөө хойшо ламаар хэрэгээ бүтээдэг байгаа гэлтэй. 1826 ондо шэнээр баригдаһан Эгэтын дасанай рамнай (рабнай) Сэлэнгын хасагуудай Бултумур дасанай шэрээтэ Монгол Лубсан үргэжэ, өөрынгөө дасанай “Дамчой Равжалин” һахилай нэрэ ба Дамжан Чойжол сахюусанаа дамжуулһан түүхэнь һонирхолтой. Тиимэһээ Бултумур дасан Зандан-Жуу шүтөөнтэй Эгэтын дасанай найжа андань болоод, хоорондоо саадын харилсаатай байһаниинь һэжэггүй.
II Бандида Хамба соотниг даа Лама Содномпил Хэтэрхэйн оролдолгоор буряад хасаг полкнуудта 142 ламанар хамжагдажа, тэдэнэй 20-ниинь табангууд ламанар һэн (ашабагад – 16, атаган – 24, сонгоол – 41, хатагин – 4). Табангуудай дасанда Хяагтын тамуужанаар дамжуулан, түбэд хэлэнэй “Ганжуур” ном асарагдаа. VI Бандида Хамба Чойбон-Доржи Ешижамсын Бултумурай дасаниие шэнэлжэ, шулуугаар бариха шиидхэбэри абаһан, тиин “Данжуур” номой түгэс боти асаруулжа, дасанай зөөридэ оруулһан. Зүгөөр 1859 оной ноябрь һарада хамба лама тагаалал боложо, дасанай барилга дүүргэгдээгүй үлэбэ.
"1853 оной Ламын шажантанай дүримэй” ёһоор Бултумур дасанда ороһон үргэл 10 хубида хубаагдажа, тэдэнэй 1 хубинь Хамба ламада, 2 хубинь – шэрээтэдэ, 3 хубинь дацанай заһабарида ба бэшэ хэрэг эрхилэлгэдэ, харин үлдөөшэ 4 хубиень лама хубарагуудта хубаагдажа байһан. 1873 оной мэдээгээр, Бултумур дасанай приходто 2-дохи, 3-дахи Табангууд отогой, 1-дэхи, 6-дахи полкнуудай 1-дэхи, 2-дохи, 6-дахи сотнинуудай хасагууд орожо байһан. Хамта дээрээ 1317 эрэшүүл, 1311 эхэнэрнүүд гээд тоологдоо.
1912 ондо Бултумур дасанай шэрээтээр Бата-Мүнхэ Дугаржабай һуужа байһан. Мүн гэлэн лама Данзан Содномпилой, ламанар Ниндуб Дондобой, Бадмацырен Банзаракцын, банди Радна-Жамьян Цыденжабай гэгшэд дацанай штадта тоологдожо байгаа. Зүблэлтын сагай һүүлшын шэрээтэнь Найдан лама байгаа гэдэг. 1917 оной улаан хубисхалай урда бүхы Буряадай дасангууд сооһоо Бултумур дасан тон баян, томо дасангуудай нэгэн байһан. Дацанай үмэнэ 19 дуган сүмэнүүд баригданхай, лама хубарагайнь тоо 700 хүрэһэншье. Табангуудай дасан Ород гүрэн соогоо дуган сүмынгөө тоогоор хамагһаа үлүү, гол Согчен дуганһаа гадуур 18 бага дуган ба сүмэнүүдтэй һэн. Тон хуушанай, 1760-аад ондо Гол дугантаяа зэргэ Аюша ба Дара-эхын сүмэнүүд баригдажа, хожомынь һэльбэгдэн, Майдари ба Жүд дугануудай үүргэ дүүргээ. Эдэ сүмэнүүдһээ гадуур:
Дэмчиг (1770),
Аюши (1780),
Гүнриг (1790),
Догшид (1792),
Ламрим (1805),
Хүрдын (1808),
Минтугба (1814),
Дара-Эхын (1808),
Табан-Хаан (1815)
Сандуйн (1820),
Оточи (1820),
Цамбул (1829),
Арьяабалын (1830),
Зонхобын (1831, 1856)
Эндэ ехэ шанга, холо ойгуур суурхаһан шойрын, тантрын, зурагай, эмэй г.м. һургуулинууд нээгдэжэ, хүгжэлтэтэй хүдэлһэн. Хубарагууд хуушан монгол, түбэд хэлэ бэшэг, түбэд аргын ном судар, одо мүшэдэй зурхай гэхэ мэтэ хэшээлнүүдые тогтоон абажа, саашаа Түбэд, Монголой дацан хиидүүдтэ эрдэмээ дээшэлүүлжэ, холо ойгуур суурхаһан ламанар олон байһан: Мухайньхиин Жэгмэд аграмба хатуу сэржэмтэй, Ундын Балдан габжа далгын номо гүйлгэдэг, мүн Чойдог аграмба, Найданай ламхай, Дондог ламхай сооромбонор, габжанар: Чойбоон, Чойдор, Митаб, Жундуй, Мүнхэ, Дэмбэ, Содном, Батлайн Аюша, Сымбаа, Юмжаб Данзанай, Бадмын Жэгмэд, Отын Аюуша, Борхоондойн Гэндэн, Намсарайн Шираб, Сагсаахайн Цэдэн гээд, гэбшэнэр: Чобанбо Ламхао, Дамба-Дугар, Нанзад, Монгол Сэн Доржо, Жалсарай, Балдан, Буда, Сагсаахайн Лубсан гээд лэ, үшөө олон һэн. Дасанай үмэнэ Барай сүмэ, шажанай хэрэгсэлнүүдые дархалха, урлаха мэтэ хамһабариин олон барилганууд бии һэн. Барай гэр соо шажанай юрын номуудһаа гадна онсо аргаар хара саарһан дээрэ гоёожо барлаһан, юһэн эрдэнеэр шэмэглэгдэһэн, дээдэ гарай урлалай тон сэнтэй номуудшье хэблэгдэн гараһан. Бултумур дасанда эрдэниин шулуу, алта, мүнгэ хэрэглэжэ барлаһан “Ганжуурай” 110 ботинуудынь 1-1 метрэй гурба-гурбан дабхар хитад торгон жаншанууд соо гамтай орёогдон тахигдажа, табангууд отогой болон бүгэдэ буряадай хэлэшэгүй ехэ баялиг байһан.
Табангуудай дасан 1937 он хүрэтэр, гол Согчин дуганһаа гадна 18 бага дугантай, 700 лама хубарагтай, Ород гүрэн соогоо тон баян дасан гэжэ тоологдожо байгаа. Юуб гэхэдэ, анхан дасанай ойгуур агууехэ сайн зам гарадаг байжа, дасанда дүтүүр аяншадай байха 10-аад гэрнүүд, худалдаа наймаанай дэлгүүр түхеэрэгдэнхэй, хариин наймаашад, хүпеэсүүд һүндэлжэ, ашаанайнь унаа болоһон моридой инсагаа, тэмээдэй буйлаа, заануудай дохёолһон абяа эндэхи дайдада сууряалан шэнгэнхэй. Бултумурай дацан тантрын шадалаар онсо хүсэтэй, ламанарай олонхинь агра ламын зиндаада хүртэнхэй, эди шэди шудалһан сангсбаанар олон һэн. Дасанай һүүлшын шэрээтэ Найдан ламын мүн тиимэ шабран хүсэтэй байһанайхинь, чекистнүүд тэрэниие барижа шадаагүй гэхэ. 1853 онһоо эхилээд, Бултумур дасанда һууһан шэрээтэнэр:
1.Санзай Санжиев – 1853-1869
2.Тогмид Доржиев – 1869-1875
3.Дарма Никитин – 1875-1883
4.Норбо Цыцыков – 1883-1893
5.Жамьян Рабданов – 1893-1910
6.Батомунко Дугаржапов – 1910-1920
Зүгөөр зүблэлтэ засаг бурхан шажантай эбсэшэгүй тэмсэл эрхилжэ, 1922 оной Бурревкомой нюуса мэдээгээр: “Буряад зон шажандаа ехэ шүтэлгэтэй, энэ талаар эбсэшэгүй хатуу зан харуулна. Ламанараа тэдэ тон хүндэтэйдэ бодожо, хүсэһэн, хэлэһыень гансата бэелүүлхээр бэлэн байна,”- гэгдээ. Тиимэһээ 1923 оной октябриин 10-най Бурревкомой ба Буряад-Монголой РКП(б)-н обкомой суглаан дээрэ нюуса шиидхэбэри абтаа: “Ламын шажантай тон эршэмтэйгээр, бүхы арга шадалаа гарган тэмсэхэ хэрэгтэй,”- гэжэ. Тиин энэ хэлсэһэнээ удангүй хүсэлдүүлһэниинь мэдээжэ. 1934 ондо дасанай, үнэндөө арад зоной, соёл урлалай, хамаг эдлэл зөөриие, үнэтэй шухаг ном сударнуудые ойн зэрлигүүдтэл онги бута татаа. Номуудые галдажа, уһанда хаяжа, тамхи орёожо, жаншануудынь үбэршэлжэ, ламанарай аргагүй орёо хүндэ, нарин ажалаар бүтээһэн барай хабтагайнуудые гал руу шэдэжэ, мүн тон ехэ шадалаа, сагаа гаргажа бүрилдүүлһэн энэдхэг, түбэд, монгол жортой эмүүдые угаадаһа шоройн нүхэн соогуур хаяһаниинь жэгшүүритэй. Удангүй Бултумурай дасанай ламанар хашалганда орожо эхилээ: алба татабаринь (налог) зорюута түлэжэ шадахаар бэшээр нэмэгдээ, һунгаха эрхэнь хаһагдаа, эмшэлхэ аргалхань хоригдоо, тиин республикын дэбисхэрһээ гадуур, холо ойгуур сүлэлгэндэ ябуулхаһаа эхилээд, бүри сэхэ гэмнэжэ, түрмэ шорон руу хаяжа захалаа һэн. 1936 оной апрелиин 16-най БМАССР-эй ЦИУ-гай Президиумэй №56 тогтоолоор Бултумурай дасан хаагдаһан. 1938 ондо Бултумур дасанай 12 дуган Үбэр-Зөөхэйн сомон зүблэлдэ ажахын хэрэгсэл болгон дамжуулагдаа. 1945 он болотор дасанай хамаг барилганууд иишэ-тиишээ дамжуулагдажа, задалагдажа дүүрэһэн байна.
2006 оной апрелиин 27-до Бултумур дасаниие һэргээн бодхоохо тухай хэлсээн болоһон. XXIV Бандида Хамба Дамба Аюшын энэ хэрэг дэмжэн үршөөһэнэй удаа дасанай барилга урагшатайгаар ябуулагдажа захалһан. Эндэхи нютагуудай арад жиндагууд угсаата дасанаа бодхоохо хэрэгтэ хабаадалсана. Түрүүн хуушанай Ногоон-Дара эхын сүмын һуури дээрэ тэрэл хэмжүүрынь баримталан, Сахюусан дуган бодхоогдожо, ном хурагдажа эхилээ. Мүн субарга, ламанарай байха гэрнүүд, хамһабариин байранууд баригдаа. Барилгын эхилһэн үеһөө хойшо сэмүүн сагта эндэ анхан нюугдаһан дацанай хэрэгсэлнүүдэй олдожо эхилһэниинь гайхалтай. 2006 ондо, һандаралгын удаа 100 жэл үнгэрһэн хойно, сентябриин 28-да зунай хурал үнгэржэ, субарга ба дуганай рамнай үргэгдэбэ. Дасанай найрта Хамба лама Дамба Аюшын ба хамаг дасангуудай ламанар, шэрээтэнэр, 3 табангууд отогуудай түлөөлэгшэд-жиндагууд, Хяагта, Сэлэнгын ноёд һайд, Ород гүрэнэй можо хизаарнуудһаа айлшад олоороо бууһан. 2013 ондо Согчин дуган – Бултумур дасанай хүсэ шадал, сүр сүлдэ нээгдэхэ түсэб табигдажа, 22,5х22,5 хэмжүүрэй, 9 метр үндэртэй дуган улаан хирпиисээр баригдажа байнхай. Ламанар өөһэдөө грант шүүжэ, үгэльгын эзэд хандиб үргэжэ, барилга арга шадахыса урагшаа жүдхэнэ, зүгөөр үшөөл мүнгэ һан дуталдаһаар байна.
Бултумур дасанда мүнөө үень 5 ламанар байна: “Даши Чойнхорлин” будын шажанай дээдэ һургуулиин багша Баяр Батоцыренэй - шэрээтэ, Буда Цыбигэй – соржо, Дандар Доржижабай – унзад, Чойпэл Мүнхын – засаг, Тэнхэч Жэгжидэй – гэсхы. Эдэ шэнэ сагай ламанар урданай ламанарай байгуулһан саг сагай хуралай гурим наряар сахидаг. Гансал табангууд гарбалтай зондо хабаатай “Харын зугы” гэһэн Даял Дэри бурханай үршөөлтэй хатуу сэржэмтэй номоо һэргээнхэй. Банчин-Эрдэниин хубилгаан гэжэ тодорһон V Бандида Хамба Лама Гаваан Ешижамсын болбол ламын сахил барилгада шанга эрилтэтэй хандадаг, мүн хүнэй ухаа, махабод доройтуулдаг архитай эбсэшэгүй тэмсэл ябуулдаг байһан. Энэ хэрэгынь залуу ламанар халан абажа, архиһаа хойшолонгүй арсаад, һүөөр ба хара сайгаар сэржэм үргэжэ байдаг. Мүн дүрбэн аймагай хасагуудай анханай мүргэлтэй, дасанай арын Бүгэдын обоо тахихадаа, Бадмасамбавын лүндэн олоной һонорто хүргэн, архигүйгөөр тахиха гурим дурадхажа, арад жиндагуудай талаһаа дэмжэгдээд, 10-аад жэлэй туршада тус журам шангаар сахигдана. Буряад зонойнгоо сарюун сэбэр, оюун бэлигээр һалбаран хүгжэхын тула үнэнтөөр оролдожо байһан Бултумур (Булад-Түмэр) дасанайнгаа ламанарта тон һайхан, дэмбэрэлтэ хэрэгээ зориг түгэлдэр дэбшүүлжэ ябахыень хүсэе. Мүн отог дасанайнгаа ламанарые хүндэлжэ, хэлэһэн үгыень нэгэн дуугаар зэргэ дэмжэдэг һэргэг сэсэн эндэхи жиндагуудай хасаг сэрэгшэ журамаа алдаагүйнь харагдана. Урдандаа хасагууд обоогоо тахихадаа, хүндын тэмдэг болгон, һэлмэнүүдээ доорохи мододто үлгөөд, дээшээ гарадаг байһаниинь, мүнөө сагта тааруулбал, зүблэлтын үедэ алдаһан һүзэг масаггүйгөө, “биб” гэһэн омогоо орхёод, мүргэлдөө гараһантай адли гэхээр юм. Элинсэг аба эжын заяаһан заншалые алдуугүй барижа ябаһан Субагта, Харьяаста, Унхулюу, Обооной Үбэр, Ара Суужа, Хайлаастын Царан, Хяагтын-Адаг, Хонин Нюга, Харанхы (Калинин) гэхэ мэтэ нютагуудай зониие дасанайнь сахюусад, нютагайнь сабдагууд хэзээдэ һэргэлэн харалсажа, үргэжэ байхань дамжаггүй.