Уран зураг
Үргэн дэлисэтэй уран бэлиг
3 апреля 2020
1676
Энэ жэл Буряадай Уран зураашадай холбооной түүхэдэ хабаатай хэдэн ойн баяр тудалдана.
Тайлган
Буряад-Монголой АССР-эй уралигай болон литературын түрүүшын декадын болоһоор 80 жэлэй ой гүйсэнэ. 1933 ондо байгуулагдаһан Буряад-Монгол Уласай Уран зураашадай холбоон тиихэдэ Москвада айхабтар шухала удхатай шалгалта гараха, хэр зэргэ хүгжэһэнэй сэгнэлтэ абаха ёһотой байгаа. Тэрэ харюусалгатай үедэ зохёохы энэ холбоониие хүтэлжэ байһан Роман Сидорович Мэрдыгеевэй түрэһөөр 120 жэлэй ой мүнөө хабар гүйсэбэ.
Алайр дайдын Хандагай нютагта түрэһэн хүбүүхэн багаһаань уран зурагта ехэ дуратай һэн. Намтар соогоо тэрэ иигэжэ дурсаа һэн: «...зургаатайдаа карандашай үлэгдэлөөр ханза дээрэ нугаһа агналгые зураад, хүгшэн эжыдээ зэмэлүүлээ бэлэйб». Зураха хүсэлыень түрэлхидынь дэмжэдэггүй, хоолойгоо тэжээхэ ажал бэшэ гэдэг байгаа. Хэды тиибэшье, үсэд хүбүүн өөрынгөө һанаагаар, мүн өөгшөөһэн зоной дэмжэлгээр 1925 ондо Эрхүүгэй уран зурагай студида һуража эхилнэ. Мэдээжэ багшанар И.Л.Копылов, Б.И.Лебединский мэргэжэлэй талаар хүгжэлтэдэнь нилээн нүлөөлһэн юм.
Доржи Банзаровай портрет
1926-1927 онуудта Буручкомой уран зурагай таһагай дурадхалаар Роман Мэрдыгеев «Тайлган» гэжэ зураг, мүн Доржи Банзаровай портрет бүтээнэ. Географическа бүлгэмэй (ВСОРГО) гэшүүн Роман Мэрдыгеевтэ эртын буряад ёһолол болохо тайлганиие түүхэтэ зүбөөр, тодо наринаар зураглан дамжуулха даабари үгтэһэн байгаа. Гэбэшье энэ ёһолол бэлигтэй буряад уран зураашын ухаан сэдьхэлдэ гансал түүхын, этнографиин талаһаа һонирхол түрүүлээ бэшэ. Энэ гайхалтай ёһолол үнгэтэ тоһон шэрын болон уран биирын хүсөөр гүнзэгы зай забһартай, наранай ялбама элшэ туяагаар толорһон, һүзэглэн шүтэхэеэ зэһэһэн уладай сэдьхэлэй байдал дамжуулһан үргэн дэлисэтэй уран бүтээл болоо бшуу.
Гэсэр агнуурида
1930 ондо Р.Мэрдыгеев Дээдэ-Үдэ ерээд, Монгол рабфагта багшална. Ц.Сампилов, Ф.Балдаев, Г.Павлов, А.Тимин, А.Окладников уран зураашадтай дүтөөр танилсаа һэн. Тэдэнэртэй хамта 1933 ондо Буряад-Монголой АССР-эй Уран зураашадай холбоониие байгуулна. Тэрэл үеэр СССР-эй Уран зураашадай холбоондо абтаһан юм. Түрүүшын декадада тэдэнэй бүтээлнүүдтэй Москвагай үргэн харагшад, мэргэжэлтэд танилсажа, һайн сэгнэлтэ үгэһэн ушар уласаймнай уран зураашадай ехэ амжалта болоһон түүхэтэй.
Декадын үедэ Р.Мэрдыгеев гол түлэб пейзаж зураглаһан бүтээлнүүдээ харуулһан байна. «Һүрөөтэй Саяан»,«Мундарганууд тээшэ харгы», «Хадын манан», «Байгал дээрэ» болон бусад зурагуудынь үндэрөөр сэгнэгдээ һэн. Эдэ зурагууд дээрэ найруулагдаһан түрэл байгаалиин һүр жабхаланта үзэгдэлнүүд хаража байһан буряад хүнэй сэдьхэл хүлгөөхэһөө гадна, һанаан бодолдонь жэгтэй, юрэ бусын үйлэ тухай һануулдаг, жэшээлбэл, тэнгэриһээ үлеэһэн хүсэтэ һалхяар харгы хэжэ, мори унаһан хада бурхад, сахюусад газар дээрэ буужа байһан мэтээр үзэгдэдэг...
Недондо 75 жэлэйнгээ жабхаланта ой тэмдэглэһэн Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ Уран һайханай музейн түрүүшын захиралаар Р.Мэрдыгеев хүшэр хүндэ 1944-1945 онуудта хүдэлөө бэлэй. Дайнай үедэ аха үеын уран зураашад зохёохы ажалаа орхёогүй, баатар сэрэгшэдэй, ара талын ажалшадай шэн зоригые уран бүтээлнүүдтээ мүнхэрүүлээ. Хара хүсэтэ дайсантай эрэлхэгээр тулалдажа, илан дарахые уряалһан буряад арадай эпосэй герой Гэсэрэй дүрые уран зурааша бүтээһэн юм. 1941 ондо бүтээһэн «Гэсэр үлгы соо», «Гэсэр агнуурида» гэһэн зурагуудынь Улаан-Үдын Уран һайханай музейдэ байдаг. Суута үльгэршэн Аполлон Тороевой портрет 1943 ондо бүтээгээ.
Гэсэр үлгы соо
Буряад арадай ехэ һүлдэ болохо үльгэр «Абай Гэсэр» мянган жэлһээ үлүү холын түүхэтэй юм. Энэ мянган жэлэй туршада арад түмэниие зоригжуулһан, һүр һүлдыень үргэжэ, оюун бэлигэйнь жэгүүр болоһон зохёол гээшэ. Энээниие ойлгоһон совет засаг дарганар дайнай үедэ, 1943 ондо Улаан-Үдэдэ суута үльгэршэд Аполлон Тороев, Парамон Дмитриев, Папа Тушемилов, Майсаан Алсыев, Бажей Жатухаев гэгшэдые урижа, олон зониие багтааха аргатай ПВЗ-гэй ехэ Соёлой байшан соо мунгалгын (дуу буляалдаанай) үдэшэ эмхидхээ бэлэй.
Аполлон Тороев агууехэ дайнда тулалдажа байһан баатар совет сэрэгшэдтэ соло дуудаһан олон үльгэр поэмэ зохёоһон: «Совет баатар», «Партизан», «Москвае хамгаалалга», «Сталинград», «Баатар Тулаев», «Генерал Балдынов». Сталинградта зада сохюулһанай һүүлээр добтолхоёо болёод, гэдэргээ сухарижал байһан дайсаниие хоротойгоор иигэжэ наадалаа бэлэй:
Уланхатажа ябаһан Гитлер
Улаяа һамна гэшхэбэ.
Түргэдэжэ ябаһан Гитлер
Түригөө һамна гэшхэбэ...
Дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ (1948-1959) Р.С.Мэрдыгеев амгалан байдал зураглаһан пейзажна түхэлэй зурагуудые бүтээгээ. Эгээн мэдээжэ зурагынь «Баян тала» гэжэ нэрэтэй юм. Зурагай наада талада нармай дайдаар атарлан бэлшэһэн хонин һүрэг оршоно. Шляпа үмдэһэн, дэгэлэйнгээ энгэртэ орден яларуулһан хонишон морин дээрэһээ хонидоо харана. Юрын ажабайдалда тушаалдадаггүй энэ үзэгдэлһөө гадна саада талын зураг бүри һонирхолтой юм. Үргэн голые үгсэһэн харгыгаар автобус яаран гарана. Бүри саана һууринай гэрнүүд, электростанциин томо байшан сайрана. Эндэһээ зайн галай утаһа татаһан ЛЭП-эй үндэр түмэр бахананууд жэрылдэн ошоно. Тэрэ үедэ үшөө баригдаагүй байһан Галуута Нуурай ГРЭС-эй ерээдүйдэ энэ талада бии болохые уридшалан зураглаһан байнал даа.
«Зунай һүни» (1947), «Байгалай галнууд» (1948), «Хэнгэргын эхиндэ» (1950) гэһэн байгаалиин зурагууд, мүн суута зоной дүрэнүүд, жэшээнь, Социалис Ажалай Герой Бимба Дымбрылов (1948), Эхэ-Герой Сыбык Багаева (1951), партизан Федор Чебунин (1957), Василиса Тумуровагай портрет (1963) гэхэ мэтэ бүтээлнүүдыень нэрлэхээр.
Баян тала
Түрэл нютагайнгаа шарайе дэлгэн харуулһан, олон үнгын шэрэ будагаар бэшэгдэһэн зурагуудынь тэрэ үеын зониие, түрэл дулаан дайдаяа, нангин газар уһаяа хёрхо нюдөөр шэртэһэн бэлигтэнэй уран һайхан гэршэ бүтээлнүүд болон үлэнхэй.
Алайр дайдын Хандагай нютагта түрэһэн хүбүүхэн багаһаань уран зурагта ехэ дуратай һэн. Намтар соогоо тэрэ иигэжэ дурсаа һэн: «...зургаатайдаа карандашай үлэгдэлөөр ханза дээрэ нугаһа агналгые зураад, хүгшэн эжыдээ зэмэлүүлээ бэлэйб». Зураха хүсэлыень түрэлхидынь дэмжэдэггүй, хоолойгоо тэжээхэ ажал бэшэ гэдэг байгаа. Хэды тиибэшье, үсэд хүбүүн өөрынгөө һанаагаар, мүн өөгшөөһэн зоной дэмжэлгээр 1925 ондо Эрхүүгэй уран зурагай студида һуража эхилнэ. Мэдээжэ багшанар И.Л.Копылов, Б.И.Лебединский мэргэжэлэй талаар хүгжэлтэдэнь нилээн нүлөөлһэн юм.
Доржи Банзаровай портрет
1926-1927 онуудта Буручкомой уран зурагай таһагай дурадхалаар Роман Мэрдыгеев «Тайлган» гэжэ зураг, мүн Доржи Банзаровай портрет бүтээнэ. Географическа бүлгэмэй (ВСОРГО) гэшүүн Роман Мэрдыгеевтэ эртын буряад ёһолол болохо тайлганиие түүхэтэ зүбөөр, тодо наринаар зураглан дамжуулха даабари үгтэһэн байгаа. Гэбэшье энэ ёһолол бэлигтэй буряад уран зураашын ухаан сэдьхэлдэ гансал түүхын, этнографиин талаһаа һонирхол түрүүлээ бэшэ. Энэ гайхалтай ёһолол үнгэтэ тоһон шэрын болон уран биирын хүсөөр гүнзэгы зай забһартай, наранай ялбама элшэ туяагаар толорһон, һүзэглэн шүтэхэеэ зэһэһэн уладай сэдьхэлэй байдал дамжуулһан үргэн дэлисэтэй уран бүтээл болоо бшуу.
Гэсэр агнуурида
1930 ондо Р.Мэрдыгеев Дээдэ-Үдэ ерээд, Монгол рабфагта багшална. Ц.Сампилов, Ф.Балдаев, Г.Павлов, А.Тимин, А.Окладников уран зураашадтай дүтөөр танилсаа һэн. Тэдэнэртэй хамта 1933 ондо Буряад-Монголой АССР-эй Уран зураашадай холбоониие байгуулна. Тэрэл үеэр СССР-эй Уран зураашадай холбоондо абтаһан юм. Түрүүшын декадада тэдэнэй бүтээлнүүдтэй Москвагай үргэн харагшад, мэргэжэлтэд танилсажа, һайн сэгнэлтэ үгэһэн ушар уласаймнай уран зураашадай ехэ амжалта болоһон түүхэтэй.
Декадын үедэ Р.Мэрдыгеев гол түлэб пейзаж зураглаһан бүтээлнүүдээ харуулһан байна. «Һүрөөтэй Саяан»,«Мундарганууд тээшэ харгы», «Хадын манан», «Байгал дээрэ» болон бусад зурагуудынь үндэрөөр сэгнэгдээ һэн. Эдэ зурагууд дээрэ найруулагдаһан түрэл байгаалиин һүр жабхаланта үзэгдэлнүүд хаража байһан буряад хүнэй сэдьхэл хүлгөөхэһөө гадна, һанаан бодолдонь жэгтэй, юрэ бусын үйлэ тухай һануулдаг, жэшээлбэл, тэнгэриһээ үлеэһэн хүсэтэ һалхяар харгы хэжэ, мори унаһан хада бурхад, сахюусад газар дээрэ буужа байһан мэтээр үзэгдэдэг...
Недондо 75 жэлэйнгээ жабхаланта ой тэмдэглэһэн Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ Уран һайханай музейн түрүүшын захиралаар Р.Мэрдыгеев хүшэр хүндэ 1944-1945 онуудта хүдэлөө бэлэй. Дайнай үедэ аха үеын уран зураашад зохёохы ажалаа орхёогүй, баатар сэрэгшэдэй, ара талын ажалшадай шэн зоригые уран бүтээлнүүдтээ мүнхэрүүлээ. Хара хүсэтэ дайсантай эрэлхэгээр тулалдажа, илан дарахые уряалһан буряад арадай эпосэй герой Гэсэрэй дүрые уран зурааша бүтээһэн юм. 1941 ондо бүтээһэн «Гэсэр үлгы соо», «Гэсэр агнуурида» гэһэн зурагуудынь Улаан-Үдын Уран һайханай музейдэ байдаг. Суута үльгэршэн Аполлон Тороевой портрет 1943 ондо бүтээгээ.
Гэсэр үлгы соо
Буряад арадай ехэ һүлдэ болохо үльгэр «Абай Гэсэр» мянган жэлһээ үлүү холын түүхэтэй юм. Энэ мянган жэлэй туршада арад түмэниие зоригжуулһан, һүр һүлдыень үргэжэ, оюун бэлигэйнь жэгүүр болоһон зохёол гээшэ. Энээниие ойлгоһон совет засаг дарганар дайнай үедэ, 1943 ондо Улаан-Үдэдэ суута үльгэршэд Аполлон Тороев, Парамон Дмитриев, Папа Тушемилов, Майсаан Алсыев, Бажей Жатухаев гэгшэдые урижа, олон зониие багтааха аргатай ПВЗ-гэй ехэ Соёлой байшан соо мунгалгын (дуу буляалдаанай) үдэшэ эмхидхээ бэлэй.
Аполлон Тороев агууехэ дайнда тулалдажа байһан баатар совет сэрэгшэдтэ соло дуудаһан олон үльгэр поэмэ зохёоһон: «Совет баатар», «Партизан», «Москвае хамгаалалга», «Сталинград», «Баатар Тулаев», «Генерал Балдынов». Сталинградта зада сохюулһанай һүүлээр добтолхоёо болёод, гэдэргээ сухарижал байһан дайсаниие хоротойгоор иигэжэ наадалаа бэлэй:
Уланхатажа ябаһан Гитлер
Улаяа һамна гэшхэбэ.
Түргэдэжэ ябаһан Гитлер
Түригөө һамна гэшхэбэ...
Дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ (1948-1959) Р.С.Мэрдыгеев амгалан байдал зураглаһан пейзажна түхэлэй зурагуудые бүтээгээ. Эгээн мэдээжэ зурагынь «Баян тала» гэжэ нэрэтэй юм. Зурагай наада талада нармай дайдаар атарлан бэлшэһэн хонин һүрэг оршоно. Шляпа үмдэһэн, дэгэлэйнгээ энгэртэ орден яларуулһан хонишон морин дээрэһээ хонидоо харана. Юрын ажабайдалда тушаалдадаггүй энэ үзэгдэлһөө гадна саада талын зураг бүри һонирхолтой юм. Үргэн голые үгсэһэн харгыгаар автобус яаран гарана. Бүри саана һууринай гэрнүүд, электростанциин томо байшан сайрана. Эндэһээ зайн галай утаһа татаһан ЛЭП-эй үндэр түмэр бахананууд жэрылдэн ошоно. Тэрэ үедэ үшөө баригдаагүй байһан Галуута Нуурай ГРЭС-эй ерээдүйдэ энэ талада бии болохые уридшалан зураглаһан байнал даа.
«Зунай һүни» (1947), «Байгалай галнууд» (1948), «Хэнгэргын эхиндэ» (1950) гэһэн байгаалиин зурагууд, мүн суута зоной дүрэнүүд, жэшээнь, Социалис Ажалай Герой Бимба Дымбрылов (1948), Эхэ-Герой Сыбык Багаева (1951), партизан Федор Чебунин (1957), Василиса Тумуровагай портрет (1963) гэхэ мэтэ бүтээлнүүдыень нэрлэхээр.
Баян тала
Түрэл нютагайнгаа шарайе дэлгэн харуулһан, олон үнгын шэрэ будагаар бэшэгдэһэн зурагуудынь тэрэ үеын зониие, түрэл дулаан дайдаяа, нангин газар уһаяа хёрхо нюдөөр шэртэһэн бэлигтэнэй уран һайхан гэршэ бүтээлнүүд болон үлэнхэй.