Уран зураг
Арадай уран зураашын үзэсхэлэн
10 февраля 2020
1486
Молор һайхан Буряадай үльгэр шэдитэ байгаалиин шэрэ будаг, аялга хүгжэм эльгэ зүрхэндөө шэнгээжэ, уран зураашын урма хэшээлтэй хуби эдлэхээр ерэһэн бэлигтэн Юрий Алексеевич Чирковой бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ Уран һайханай музейдэ һаяхан нээгдэбэ.
«Время. Портреты. Судьбы. Юрий Чирков» гэжэ каталог зураг номтой танилсалга эндэ үнгэрөө һэн. Энэ ном хэблэхэдэ уран зураашын басаган Е.Ю.Чиркова мүнгэн тэдхэмжэ үзүүлһэн байна. Ном бүридхэн зохёогшо Н.Цыренова, гэрэл зурагуудынь С.Ильинэй.
Энэ ном соо гол түлэб портрет түхэлэй бүтээлнүүдынь ороһон юм. Юрий Чирков Буряад уран зурагай түүхэдэ портредэй али олон түхэл хүгжөөн дэлгэрүүлһэн аша габьяатай. Тиихэдээ буряад арадай алдар суута уран бэлигтэнэй олон онсо өөрсэ дүрэнүүдые зураһан юм. Арадай дуушан Цырен Хоборковые хуур дээрэ наадажа байһан үльгэршэнэй маягаар (1969), зохёолшо, эмшэ, уран дархан Галдан Ленхобоевые модон дээрэ урлажа байһаар, буряад драмын театрай зүжэгшэн Нина Токуреновае чаанза дээрэ наадажа байха үедэнь (1976), ёһотой буряад хатан мэтэ, гоё мүнгэн шэмэг зүүдхэлтэй, хурса нюдөөр харан зогсоһон арадай поэт Цырен-Дулма Дондоковае (1978) болон бусадые шэрэ будагай, уран биирын хүсөөр мүнхэрүүлээ бшуу. Зураашын бүтээлнүүдэй геройнууд хадаа шударгы түрүү ажалаараа суурхаһан зон: эмшэн Г.Мунхоева, Ажалай Баатар болоһон хонишод, тэдэнэй тоодо З.Жамсаранова болон бусад.
Цырен-Дулма Дондокова Хориин аймагай Анаагай совхозой ахалагша хонишон Зоя Жамсаранова тухай «шүлэгшын репортаж» гэжэ нэрлэһэн «Манай басаган» гэһэн поэмэ 1972 ондо хэблүүлээ һэн. Ород хэлэндэ оршуулагдаһан энэ зохёолыень, магад, уран зурааша уншаһаншье байжа болоо. Хурьга найжалжа байһан залуу хонишоной үнэншэмэ дүрые зураглахадаа, поэдэй зохёол соо хэлэгдэһэн мүрнүүдтэл адли байдал харуулаа бшуу:
Хурьган гээшэ
Үхибүүн шэнги,
Саахар лэ үгөөгүй юм бэзэш,
Саадахииень хуу хэхэш даа.
Угжаш хүхүүлхэш,
Ута һүни манахаш.
Һүрэг хонидой
Һүлдэ болоод байхадаа,
Эмшэнш болохош,
Эхэш болохош...
Зоя Жамсарановагай хонишоной юрын ажалые поэдшье, уран зураашашье баатаршалга гэжэ түүрээһэн байна. Үдэр бүриин гайхамшаг ажалаараа Эхэ орондоо алба хэдэг зон тухай арадай поэт Цырен-Дулма Дондокова иигэжэ бэшэһэн ха юм:
Байгалай долгёор эльбүүлһэн
Балсамни бүхэ, шуһамни халуун.
Хүсэншье байха даа.
Хүндэтэ хүдэлмэри, зорюулнам
хүсөө тандаа.
Уудам дайдашье байха даа —
Урихан дуугаа зорюулнам тандаа.
Үзэсхэлэнтэй танилсалгын үедэ үгэ хэлэһэн Уран һайханай музейн хадагаламжын жасые даагша Татьяна Алексеева, Ород Уласай габьяата уран зурааша Лев Лабок, Буряадай арадай уран зурааша Баир Тайсаев, Ород Уласай габьяата зүжэгшэн Нина Токуренова болон бусад, онсо өөрсэ бэлигтэй уран биирын эзэн Юрий Чирковой гайхамшаг бүтээлнүүдэй шэдитэ хүсэн тухай хөөрөө, намтарайнь олон, ехэ һонирхолтой үйлэ хэрэгүүдыешье һанан дурсаа.
Эрхим шударгы ажалаа, үндэр уран бэлигээ Эхэ орондоо, түрэл арадтаа зорюулһан хүнүүдэй гайхамшаг дүрэ портредүүдые саашанхи үенүүдтэ үлээһэн гүн ухаата уран бэлигтэн Юрий Алексеевич Чирковой нэрэ Буряад ороной уран һайханай түүхэдэ хэтэдээ үлэнхэй.
Энэ ном соо гол түлэб портрет түхэлэй бүтээлнүүдынь ороһон юм. Юрий Чирков Буряад уран зурагай түүхэдэ портредэй али олон түхэл хүгжөөн дэлгэрүүлһэн аша габьяатай. Тиихэдээ буряад арадай алдар суута уран бэлигтэнэй олон онсо өөрсэ дүрэнүүдые зураһан юм. Арадай дуушан Цырен Хоборковые хуур дээрэ наадажа байһан үльгэршэнэй маягаар (1969), зохёолшо, эмшэ, уран дархан Галдан Ленхобоевые модон дээрэ урлажа байһаар, буряад драмын театрай зүжэгшэн Нина Токуреновае чаанза дээрэ наадажа байха үедэнь (1976), ёһотой буряад хатан мэтэ, гоё мүнгэн шэмэг зүүдхэлтэй, хурса нюдөөр харан зогсоһон арадай поэт Цырен-Дулма Дондоковае (1978) болон бусадые шэрэ будагай, уран биирын хүсөөр мүнхэрүүлээ бшуу. Зураашын бүтээлнүүдэй геройнууд хадаа шударгы түрүү ажалаараа суурхаһан зон: эмшэн Г.Мунхоева, Ажалай Баатар болоһон хонишод, тэдэнэй тоодо З.Жамсаранова болон бусад.
Цырен-Дулма Дондокова Хориин аймагай Анаагай совхозой ахалагша хонишон Зоя Жамсаранова тухай «шүлэгшын репортаж» гэжэ нэрлэһэн «Манай басаган» гэһэн поэмэ 1972 ондо хэблүүлээ һэн. Ород хэлэндэ оршуулагдаһан энэ зохёолыень, магад, уран зурааша уншаһаншье байжа болоо. Хурьга найжалжа байһан залуу хонишоной үнэншэмэ дүрые зураглахадаа, поэдэй зохёол соо хэлэгдэһэн мүрнүүдтэл адли байдал харуулаа бшуу:
Хурьган гээшэ
Үхибүүн шэнги,
Саахар лэ үгөөгүй юм бэзэш,
Саадахииень хуу хэхэш даа.
Угжаш хүхүүлхэш,
Ута һүни манахаш.
Һүрэг хонидой
Һүлдэ болоод байхадаа,
Эмшэнш болохош,
Эхэш болохош...
Зоя Жамсарановагай хонишоной юрын ажалые поэдшье, уран зураашашье баатаршалга гэжэ түүрээһэн байна. Үдэр бүриин гайхамшаг ажалаараа Эхэ орондоо алба хэдэг зон тухай арадай поэт Цырен-Дулма Дондокова иигэжэ бэшэһэн ха юм:
Байгалай долгёор эльбүүлһэн
Балсамни бүхэ, шуһамни халуун.
Хүсэншье байха даа.
Хүндэтэ хүдэлмэри, зорюулнам
хүсөө тандаа.
Уудам дайдашье байха даа —
Урихан дуугаа зорюулнам тандаа.
Үзэсхэлэнтэй танилсалгын үедэ үгэ хэлэһэн Уран һайханай музейн хадагаламжын жасые даагша Татьяна Алексеева, Ород Уласай габьяата уран зурааша Лев Лабок, Буряадай арадай уран зурааша Баир Тайсаев, Ород Уласай габьяата зүжэгшэн Нина Токуренова болон бусад, онсо өөрсэ бэлигтэй уран биирын эзэн Юрий Чирковой гайхамшаг бүтээлнүүдэй шэдитэ хүсэн тухай хөөрөө, намтарайнь олон, ехэ һонирхолтой үйлэ хэрэгүүдыешье һанан дурсаа.
Эрхим шударгы ажалаа, үндэр уран бэлигээ Эхэ орондоо, түрэл арадтаа зорюулһан хүнүүдэй гайхамшаг дүрэ портредүүдые саашанхи үенүүдтэ үлээһэн гүн ухаата уран бэлигтэн Юрий Алексеевич Чирковой нэрэ Буряад ороной уран һайханай түүхэдэ хэтэдээ үлэнхэй.