Уран зураг
Уран бүтээлдэ мүнхэ шунал
2 июля 2019
1189
Тэбхэр 100 жэлэй саана Шэтэдэ Цыренжаб Сампиловай түрүүшын үзэмжэ дэлгэгдээ һэн. Буряад арадай мэргэжэлтэ зурагай эхи табигшын нэрэ солотой уран бэлигтэ хүбүүнэй уралигай үндэр орьёл өөдэ зогсошогүй дабшалта тиигэжэ захалаа бэлэй.
Ц.Сампилов 1925-1927 онуудта Монголдо Хубисхалта сэрэгэй зүблэлэй түрүүлэгшэ Э-Д.Ринчиногой урилгаар хүдэлхэ үедөө ехэ юумэндэ һураа. Хальтрехт гэжэ немец зураашантай, дэлхэйдэ суурхаһан Н.Рерихтэй уулзажа, тэрэнэй хүтэлбэри доро зуралгын хэшээл абажа, аша туһатай зүбшөөл заабарииень шэнгээн абаха зуураа, табан зураг бүтээгээ һэн. «Гандан» гэжэ зурагыень суута зураашан ехэ һайшаагаад, худалдажа абаһан ушарые һүүлдэ Цыбен Жамцарано ехэ шаналаа бэлэй. Буряад бэлигтэ зураашын һайхан бүтээл орон нютагтаа үлөөгүйдэнь шаналаа гээшэ ааб даа.
1940 ондо Москвада буряад уралигай түрүүшын декада болоходо, Буряад-Монголой уран зураашадай бүтээлнүүдые хадагаламжада абаха, үзэмжэ харалгануудые дэлгэхэ музей хэрэгтэй гэжэ уран зурааша Роман Мэрдыгеев бэшээ һэн. Энэ үүсхэлыень Ц.Сампилов, А.Окладников, Г.Павлов халуунаар угтажа, музей байгуулгада бодото ажал хэрэгээр өөрынгөө хубита оруулан дэмжэһэн түүхэтэй. Тиигэжэ 1944 оной мартын 3-да абтаһан БМАССР-эй засагай газарай тогтоолой үндэһөөр Буряад-Монголой гүрэнэй уран һайханай музей байгуулагдаһан юм. Түрүүшын захиралаар Р.С.Мэрдыгеев (1900-1970) томилогдоо һэн. Үнэн дээрээ музей 1946 ондо, агууехэ дайнай дүүрэһэн хойно нээгдээ бэлэй.
1947 ондо Ленинградай Гүрэнэй Ород музей 18 зуун жэлэй һүүл үеын, 19 зуунай эхин сагай мэдээжэ ород уран зураашадай жэнхэни бүтээлнүүдые (подлинники) бэлэг бариһан байна. Ород уран бэлигтэнэй эдэ олон бүтээлнүүдые тогтоон абаһан А.А.Окладников саашадаа музейн захиралай тушаал эзэлээ һэн. Энэ дэмбэрэлтэ үйлэ хэрэгэй ашаар Буряад ороной зон элитэ ород уралигай бүтээлнүүдтэй танилсаха аргатай.
Куйбышевай гудамжын 29-дэхи байрын гэрэй нэгэдэхи дабхарта оршодог музейдэ хадагаламжын талмай ехэ дуталдадаг. Музейн ахамад сахин харагша искусствовед Т.Е.Алексеева олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдэй сэтгүүлшэдтэ мүнөө сагай эрилтээр шэнэ оньһон арга хэрэглэн, хадагаламжада абтаһан уран бүтээлнүүдэй электронно бүридхэл хэгдэжэ байһан тухай хөөрөө һэн.
Жабхаланта 75 жэлэй хугасаада Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ Уран һайханай музей гүрэн түрын бүхы томо хэмжээнэй проектнүүдтэ хабаададаг, үндэһэн буряад уралигай дээжэ бүтээлнүүдтэй үргэн зониие танилсуулдаг байгаа. 1960-1980-яад онуудта Москва, Ленинград, Алма-Ата, Баку, Ереван хотонуудта, мүн Энэдхэг, Франци, Япон оронуудта Буряад Уласай уран бэлигтэнэй бүтээлнүүд харуулагдаа бэлэй.
Орос Уласай суута музейнүүдтэй, тэрэ тоодо Гүрэнэй Ород музей, Эрмитаж, Гүрэнэй Третьяковско галерейтэй холбоо харилсаагаа үргэлжэлүүлһээр.
Үзэмжэ харалгануудые дэлгэхэһээ гадна, музейн хүдэлмэрилэгшэд эрдэм-шэнжэлгын амаргүй ехэ ажал бэелүүлдэг, монографи, номуудые, альбом, каталогуудые, статьянуудые саг үргэлжэ хэблүүлдэг. «Музей соо һүни», Сагаалган болон бусад олон уралиг нэбтэрүүлгын, ойлгуулан дэлгэрүүлгын хэмжээ ябуулгануудые түхэреэн жэлэй туршада эмхидхэдэг гуримтай.
"Ургашан"
Ц.Сампиловай «Ургашан» гэжэ зурагай хадуугдама һайхан дүрэ Уран һайханай музейн һүлдэ тэмдэг болонхой. Ургаяа хам баряад, хурдан үреэ мориие бугуулидан барихаар зориһон буряад адуушанай гүн удхата дүрэ арадаймнай уран бүтээлдэ мүнхэ шунал найруулһан үндэр бэлгэ тэмдэг болоһониинь гайхамшаг.
1940 ондо Москвада буряад уралигай түрүүшын декада болоходо, Буряад-Монголой уран зураашадай бүтээлнүүдые хадагаламжада абаха, үзэмжэ харалгануудые дэлгэхэ музей хэрэгтэй гэжэ уран зурааша Роман Мэрдыгеев бэшээ һэн. Энэ үүсхэлыень Ц.Сампилов, А.Окладников, Г.Павлов халуунаар угтажа, музей байгуулгада бодото ажал хэрэгээр өөрынгөө хубита оруулан дэмжэһэн түүхэтэй. Тиигэжэ 1944 оной мартын 3-да абтаһан БМАССР-эй засагай газарай тогтоолой үндэһөөр Буряад-Монголой гүрэнэй уран һайханай музей байгуулагдаһан юм. Түрүүшын захиралаар Р.С.Мэрдыгеев (1900-1970) томилогдоо һэн. Үнэн дээрээ музей 1946 ондо, агууехэ дайнай дүүрэһэн хойно нээгдээ бэлэй.
1947 ондо Ленинградай Гүрэнэй Ород музей 18 зуун жэлэй һүүл үеын, 19 зуунай эхин сагай мэдээжэ ород уран зураашадай жэнхэни бүтээлнүүдые (подлинники) бэлэг бариһан байна. Ород уран бэлигтэнэй эдэ олон бүтээлнүүдые тогтоон абаһан А.А.Окладников саашадаа музейн захиралай тушаал эзэлээ һэн. Энэ дэмбэрэлтэ үйлэ хэрэгэй ашаар Буряад ороной зон элитэ ород уралигай бүтээлнүүдтэй танилсаха аргатай.
1966 ондо музейдэ Ц.С.Сампиловай нэрэ олгогдоо. Музейн ажалые Т.А.Рудь, Г.Н.Москалев, К.А.Дульбеев, И.И.Стариков, Л.Е.Гергесов, П.В.Сохан, П.Я.Криштаб, О.Г.Дамбаев гэгшэд хүтэлжэ байгаа. Ф.И.Балдаев музейн захиралай тушаалда хүдэлхэдөө, 19 зуун жэлэй айхабтар олон буряад мүнгэн бүтээлнүүдые суглуулһан юм. Энээнэй ашаар музей өөрын онсо баян мүнгэн бүтээлнүүдэй жасатай болоо бэлэй. Искусство шэнжэлэгшэ эрдэмтэ мэргэжэлтэд С.Н.Мунгалова, Р.Б.Цыденова захиралаар хүдэлөө, 2011 ондо эмхидхэгдэһэн Үндэһэтэнэй музейн ехэ ажалые Т.А.Бороноева залан хүтэлнэ.
Куйбышевай гудамжын 29-дэхи байрын гэрэй нэгэдэхи дабхарта оршодог музейдэ хадагаламжын талмай ехэ дуталдадаг. Музейн ахамад сахин харагша искусствовед Т.Е.Алексеева олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдэй сэтгүүлшэдтэ мүнөө сагай эрилтээр шэнэ оньһон арга хэрэглэн, хадагаламжада абтаһан уран бүтээлнүүдэй электронно бүридхэл хэгдэжэ байһан тухай хөөрөө һэн.
Жабхаланта 75 жэлэй хугасаада Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ Уран һайханай музей гүрэн түрын бүхы томо хэмжээнэй проектнүүдтэ хабаададаг, үндэһэн буряад уралигай дээжэ бүтээлнүүдтэй үргэн зониие танилсуулдаг байгаа. 1960-1980-яад онуудта Москва, Ленинград, Алма-Ата, Баку, Ереван хотонуудта, мүн Энэдхэг, Франци, Япон оронуудта Буряад Уласай уран бэлигтэнэй бүтээлнүүд харуулагдаа бэлэй.
Орос Уласай суута музейнүүдтэй, тэрэ тоодо Гүрэнэй Ород музей, Эрмитаж, Гүрэнэй Третьяковско галерейтэй холбоо харилсаагаа үргэлжэлүүлһээр.
Үзэмжэ харалгануудые дэлгэхэһээ гадна, музейн хүдэлмэрилэгшэд эрдэм-шэнжэлгын амаргүй ехэ ажал бэелүүлдэг, монографи, номуудые, альбом, каталогуудые, статьянуудые саг үргэлжэ хэблүүлдэг. «Музей соо һүни», Сагаалган болон бусад олон уралиг нэбтэрүүлгын, ойлгуулан дэлгэрүүлгын хэмжээ ябуулгануудые түхэреэн жэлэй туршада эмхидхэдэг гуримтай.
"Ургашан"
Ц.Сампиловай «Ургашан» гэжэ зурагай хадуугдама һайхан дүрэ Уран һайханай музейн һүлдэ тэмдэг болонхой. Ургаяа хам баряад, хурдан үреэ мориие бугуулидан барихаар зориһон буряад адуушанай гүн удхата дүрэ арадаймнай уран бүтээлдэ мүнхэ шунал найруулһан үндэр бэлгэ тэмдэг болоһониинь гайхамшаг.