Байгаалиин угалза бүтээлнүүдтээ мүнхэлөө

Уран зурааша, арадай дархан Лубсан Доржиевич Доржиев Сэлэнгын аймагай Жаргаланта нютагай һургуули дүүргэһэн юм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадаһан эрэлхэг сэрэгшэдэй нэгэн.


Һургуулиин шаби байхадаа, шүлэг болон рассказ бэшэжэ туршадаг үетэнөөрөө хамта ханын хэблэл «Альманах» гаргадаг һэн. Саашадаа «Буряад үнэнэй» сэтгүүлшэн болоһон Бато Гылыков энэ хэблэлдэ хабаададаг һэн, харин Лубсан Доржиев шэмэглэл зурагыень бүтээдэг байгаа. Эгээл тэрэ үеэр Ц.С.Сампиловай «Хори буряадуудай түрэ» гэһэн графическа зурагуудые хараад, хужарлан һайхашааһан юм. Иимэл маягаар, буряад зурагай арга түхэлөөр сэлэнгын буряадуудай ёһололнууд тухай 24 зураг зураад, тэрэ үедэ Тельманэй нэрэмжэтэ колхозой клубай шэмэг болохыень бэлэг бариһан байна. Эдэ зурагуудайнь һүүлдэ үгы болоһон ушар хара буухаар харамтай юм.

1976 ондо Улаан-Үдэдэ болоһон уран зурагай ехэ үзэсхэлэндэ Лубсан Доржиевай бүтээлнүүдые хараһанаа мартагшагүйб. Совет болон американ космонавтнуудай түүхэтэ хамтын ниидэлгэ тэрэ үедэ бултанай һонорто байгаа. Энэ ушарта зорюулагдаһан «Союз-Аполлон» гэжэ зураг дээрэнь тэдэнэр скафандр үмдэнхэй, мори унаад, Газар бүмбэрсэгэй үмэнэ ниидэжэ байха юм. Морин эрдэни, хии-морин, далита хүлэг гэхэ мэтын монголшуудай бэлгэ тэмдэгүүдэй удха үндэһөөр уран зурааша космонавтнуудые мориндо мордохуулаа гэжэ һанагдаа бэлэй.

«Венера и ее спутники» гэжэ нэрэтэй зурагынь мүн баһа тэрэ үеын түүхэтэ үйлэ хэрэгэй сууряан болоһон ха: совет спутнигууд Венерые тойрожо хэдэн дахин ниидэһэн байгаа бшуу. Сэнхир номин одо гарагай дэргэдэ зүүн зүгэй һайхан шарайтай эхэнэр замбуулинай оёоргүй хара уудамда дэгдэнхэй, спутнигууд тэрэниие бүһэлэн элинэ.
Буряад-монголшуудай саг тоололгын эртэ урдын гуримай ёһоор, Венера — Солбон гарагай зүүн зүгтэ намартаа үүр сайхада харагдахатай адли, Шэнэ жэл тэмдэглэгдэдэг байһан. Буряадууд Солбон гарагай бүхы шатын хубилалтануудые ехэ тодоор мэдэдэг һэн. Эртэ үглөөнэй одо гарагые Үүрэй Солбон, үдэшын одо гараг Үдэшын Солбон гээд нэршэдэг бэлэй. Үүрэй одо гарагые буряадууд мори унаһан номо һаадагтай эрын дүрсэтэй Ухаа Солбон гэжэ нэрлээд, шүтэдэг юм. Бүри эртын домогууд соо энэ одо гараг эхэнэрэй шэнжэтэй, сагаан буга һогооной дүрсэтэйгээр зураглагдадаг байһан юм. Хүүгэдэй һүнэһэ айл бүлэдэ үршөөдэг, түрэхэ эхэнэрнүүдэй заяан гэжэ энэ одо гарагта буряадууд хэр угһаа шүтэдэг, үргэл хэдэг ёһо заншалтай.


Замбуулинай темэ Л.Доржиевай үшөө нэгэ зурагта оршоно. Тоһон шэрээр бүтээһэн зураг дээрэ Жаргаланта нютагайнь эдиршүүл ехэ зонтой хамта телескопоор одо гарагай ябасые ажаглажа байһаар зураглагданхай.

Лубсан Доржиевай зурагууд сооһоо хэдыень нэрлэе. «Адуушан» гэжэ зурагта уһанай эрьедэ носоһон түүдэгэй улаан гал, адуушанай дэгэлэйнь хүхэ толбо тойроод байһан оршолонгой аалин намдуу байдалтай нэгэ амитай, нэгэ түһөөтэйгөөр зураглагданхай. Хүн оршон байгаалитай нэгэдэнги, тиимэһээ сэдьхэлэйнь байдал аажам тэнюун гэжэ мэдэрхээр.


«Һарлагууд» гэжэ бүтээлынь мүн лэ Эхэ байгаалиин һүрөөтэй ехэ хүсэ магтан түүрээһэн зохёол болоһон байна. Амидаралай агуу хүсэн энэ дэлхэйдэ мүнхэ оршохо гэһэн бодол түрэхэ юм. Бүхы зурагуудынь жэнхэни буряад зурагай арга гуримаар бүтээгдэнхэй.

Гэбэшье уран зурааша үндэһэн арадайнгаа жэнхэни һайхан угалза хээнүүдые суглуулха, гамтайгаар шэнжэлжэ, саашанхи үенүүдтэ дамжуулха хэрэгые бүхы наһанайнгаа гол зорилго гэжэ тоолодог һэн. Холо ойрын хүдөө нютагуудаар ябажа, урданай шэрээ, модон аягаһаа, ханза болон гунгарбаануудһаа, шэрдэг болон абдарнуудһаа мартагдажа байһан угалза хээнүүдые зуража абадаг байгаа.

Гансал суглуулаад дүүрээ бэшэ, өөрын шэнэ угалзануудые зохёоһон юм. Жэшээнь, «Уялга» гэжэ нэрлэһэн үлхөө зурагууд али олон янзын уялаануудай дүрсэтэй. Геометрическэ, ан амитадые һажааһан угалза хээнүүдые тэрэ зохёогоо. «Сэсэг» гэжэ нэрлэгдэһэн үлхөө зурагуудта гансал сэсэгэй дүрсэ бэшэ, мүн дэльбэнүүдынь, набша намаануудынь, сэсэгэй гүлгэнүүдшье хээ угалзадань хэрэглэгдээ. Хараһаар байтар, энэ угалза ургамал ногоон мэтэ, бэе бэеһээн үлхэлдэн, дам саашаа ургана гэжэ һанахаар юм.

Буряад зоной нангин тахил гал гуламтые түүрээн магтаһан «Гал гуламта» гэжэ үлхөө угалзануудта носожо байһан гал, дээшээ ууяһан утаан, дүрэжэ харлаһан согшье булта амиды мэтэ, өөрын һайхан дүрэ зурагуудтай, хадуугдама түхэлтэй. Бүхыдөө Л.Д.Доржиев 130 янзын угалза хээ бүтээгээ.

Лубсан Доржиев уран дархан байгаа. Модоор урлаһан зүйлнүүдынь гэрэй хэрэглэмжэдэ бэшэ, харин музейн үзэмжэдэ байхаар нарин гэгшын уран бүтээлнүүд боложо тодороо бшуу. Түрэ хуримай гоё гэгшын угалза хээнүүдтэй абдар, гурбан нарин ажалай шэрээ музейн үзэмжын шэмэг болоһониинь гайхалгүй. Уран дарханай, уран зураашын онсо бэлиг эдэ бүтээлнүүдтэнь элихэн даа. Тусхай һуралсал гараагүйшье һаа, байгаалиин үршөөһэн иимэ үндэр уран бэлигээ хүгжөөжэ, хэрэглэжэ шадаһан габьяатан гээшэ.❚


Сергей Тарасенкын гэрэл зурагууд хэрэглэгдээ