1920-дохи онуудай һүүл багаар Валерий Инкижинов буряад-монгол театрай үндэһэ һуури табиһан байна. “Валерий Иванович Инкижинов. Театрай ба киногой зүжэгшэн, найруулагша, тайзан дээрэхи дүрэ бэелүүлдэг урлалай (биомеханикын) зохёогшо, тэрэ үеынгээ, хожомынь кино ба театрай элитэ ажаял буулагшад болоһон залуу үетэнэй һурган хүмүүжүүлэгшэ...
Буряад. Эрхүү можын Боохон нютагһаа гарбалтай. Всеволод Мейрхольдын, Лев Кулешовай, Леся Курбасай ба Всеволод Пудовкинай нүхэр ба нэгэ һаналтан, Сергей Эйзенштейн, Григориий Александров, Иван Пырьев, Эдуард Тиссэ, Анатолий Головня, Григорий Козинцев, Леонид Трауберг, Серей Юткевич гэгшэдэй һурган хүмүүжүүлэгшэ... Ямар нэрэнүүд бэ! Тэдэнэр бултадаа шэнэ театр ба шэнэ урлиг соёл-киногой эхиндэ байһан зон гээшэл. Валерий Инкижинов тэдэнээр суг хүдэлөө, зохёогоо, байгуулаа, нэгэ агаараар амилжа ябаа...”
Галина Дрюоной (Рыбинагай) “Валерий Инкижиновай хуби заяан” гэһэн статьяһаа хэһэг.
Энэ статья 1928 ондо зохёогшын Дээдэ-Үдэ хотодоуншаһан адли удхатай элидхэлһээ абтаһан гэжэ тухайлхаар. Һүр ехэтэй гаршагынь театрай хэрэгтэ үргэн олониитын һонирхол татажа, һаяар бэелүүлхэ зэргэтэй үйлэ хэрэгүүдые анхархынь тулада хаш.
Статьягай дэлгээгдэһэн түхэлынь һэдэбүүд гэхээр, зохёогшо гансата олон асуудалда тогтохо һанаатай байһан аад, сагынь татуу байһанайхи, хэлэхэ үгэеэ нягталха баатай болоо. Тэрээнһээ гадна, театрай зүжэг табигша, зохёогшо-теоретик, литератор бэшэ хадань, һэдэбэй түхэл элидхэлдээ оруулбалынь дээрэ байгаа.
I.
Уран зохёол гээшые ном уншаад ойлгодог, харин уран зурагые – нюдөөрөө хараад. Зохёогшын халуун сэдьхэлтэй хүн шанар урлиг соёлой үйлэдбэрилэгшэ ба хэрэгсээгшэ хоёрой дундахи харилсаанай юрэнхы шэнжэһээ гадуур байна: уншагша Горький хоёр дундаа сэхэ харилсаагүй, тэрэ Архангельскада үгы ха юм. Үгэ ба үнгэ – эдэ соёл урлигуудай удхануудай хоорондын шугам. Зохёогшодоор эрхилэгдэжэ, тэдэ эдэ зохёогшодһоо амяаран оршодог зохёолнууд болоод байна. Бидэ Сервантесые уншанабди, бидэ Микеланджелые 1928 ондо харанабди.
Театрайсоёл онсо шэнжэтэй: тэрэнэй удха зэмсэгынь хүн болоно. Тэрэ (мүнөө хүдэлжэ байһан зүжэгшэн) театрай үйлэ ябуулна, тэрэнэй наадажа байгаа сагта тус урлиг амиды байха. Бидэ Мочалов ба Каратыгин хоёрой яагаад наададаг байһые хэзээдэшье харахагүйбди.
Ехэнхиушарта киногой урлигые театртай хүршэ (бүри түрэлшье гү) гэжэ һанадаг, хаананьшье зүжэгшэн байна ха юм. Тэрэ буруу! Киногойзүжэгшэн – тэрэ урлигай гол хуби бэшэ, кинематографиин жолоо киногой хүгжэхэ бүри театрһаа холодоно. Заримдаа зүжэг соо кино оруулагдадаг, гэбэшье тэрэ ушар багаханшье зэргээр тэрэниие театртай дүтэ түрэл болгоногүй. Жолоошондо шпоро үмэдхүүлбэл, автомобилииньморин болошохо бэшэ ха юм. Үнгэтэ, дуугардаг киногой дээшээ хүгжэхэдэ, үйлэнүүд, театрай зүжэгшэдэй дуугархань буулгагдан абтаха, тиигэбэшье театр кино хоёрой дундахи илгаань хюмһанай харыншье зэргээр дүтэ болохогүй. Холын удамууднайл элинсэг урдуулайнгаа зүжэгүүдые хараха арга боломжотой болохо юм бэзэ (теэд тэрэ хараһаниинь яабашье гүйсэд бүрин бэшэ байха).
Театрай урлигай удха шанар зүжэгшын тайзан дээрэ бэелүүлһэн үйлэ соо үлэхэ. Татуулдаг хүүхэлдэйнүүд хүндэ адли дүрсынгээ ашаар театр гэгдэнэ. Театрай урлиг соёлой хүгжэжэ, орёо болохо бүри татуулдаг хүүхэлдэйнүүд нэгэл һууридаа зогсоһоор. Тэрэ театрай үндэр түхэл шэнжэ, театрай гол мүрэнэй нэгэ хамсы, гэбэшье тэрэнэй хэрэглэлгэ хизаарлагданги. “Зүжэгшэнгүй театр” гээшэ – үлүү гарама хубилан шэнэлэгшэдэй уряа болоод, хооһон үгэ хүүрээ гоёон табиһан шангадхаһан тэмдэг гэхээр, дороо нэгэшье ула һууригүй, дутуу-ядуу хэлэгдээд, агаарта үлхэлдэшэһэн зүйл.
Зүжэгшэдэй хамталиг зүжэг наадажа байхадаа, зүжэг табигшын һанаашалгаар өөһэдынгөө зүжэгшэ уран аргаяа, театрай элдэб янзын зүйлнүүдые (хүгжэм, гэрэл, тайзанай шэмэглэл, нааданайнгаа хубсаһа) хэрэглэнэ. Харагшадай ба абяанай хадуугдалай татуурга бүһэ хүдэлжэ, тайзан ба харагшадай танхим хоёрой дунда холбоо, бүхэ гэгшын, түргэн барисаа байгуулна: үргэн олоной театрта дурлалга арсашагүй зүйл болоно, хүн зондо театр хэрэгтэй, тэдээндэ театр гээшэ амаргүй ехэ хүмүүжүүлгын удха шанартай байһаниинь ойлгосотой, сэгнэгдэнхэй, мэдээжэ болонхой. Дэлхэйн соёл болбосоролой бүри холын дабаануудһаа театрай зүжэгүүд хүн түрэлтэнэй зохёохы ажалай дэбжэлтын шэмэглэл мэтэ үзэгдэнэ: ажал хүдэлмэритэй холбоотой далда ябуулгануудһаа, хүн шанар олгогдоһон замбуулинай элшэнби гэжэ бэеэ тоолодог бөөнэрһөө захалаад, мэргэжэл нарижуулагдана: янзын оньһон, дүрсэнүүдые ба томьёонуудые байгуулга болон ангиин илгаатай театрнуудай бии бололго (һүмын, ордонойойгуурхинай, хара зоной).
Хаанашье, тус үе сагай, тус арадайтеатрай үйлэ болбол арадай ухаан бодолые, эдэбхи абьяасые дорьбооһон, түргэдхэһэн зүйл гэлтэй. Энэ хэлэгдээшэ уналгыншье үетэй тааралдамаар: театр эстетикэ руу шургаад, зарсашанхай түхэлтэй, “газар түбиинхидэл, эндэхи эшэдэл” уйданашье, хүсэнэшье.
Манай үеын театрта ямар сэгнэлтэ үгэхөөр гээшэб? Театр харагшадтаа нүлөөлдэг асари зэмсэг, тиимэһээ хүмүүжүүлгыншье зэмсэг гээшэ бэзэ. Танхим соо һуужа харагшад эдэбхигүйхэн янзатай гэжэ юрэл үзэгдэнэ, үнэндөө тэдэшни зүжэг хаража, боро юрьеэнэйнгээ байдалтай халта хахасангаа, шэнэ элшэ хүсэ бэедээ шэнгээн абана гээшэ. Зүжэг болбол хүнэй үргэн, орёо ажабайдалай оршониие тэжээнэ. Тэрээгээр садхалан хүн сэдьхэлээ баяжуулан, хүсэтэй болоно. Иимэ үндэр сэгнэлтэ театрай хэрэгтэ шэнэ арга барилнуудые бэдэрхэ, шэнэ теориин ба шүүмжэлэлэй зохёолнуудтай болохыень дэбжүүлнэ гээшэл.
Манай гол зорилго – театрайнгаа ажал бүри дүүрэнээр, гүнзэгыгөөр эрхилжэ, коммунис соёлойнгоо түлөөтэмсэлдэмнай туһа болохоор театраа соёлой хубисхалай зэбсэгтэ зэргэдэ табиха ёһотойбди. Бодотоор эндэ хоёр зам харгы байна: нэгэдэхинь, – рампа эбдээд, харагшадай танхим тайзан хоёрой дундахи хилэ усадхажа, харагша олон түмэнэй эрилтэнүүдэй, хүсэл һаналнуудай урасхалда үргэн һаба бэлдэжэ, театрые одоо энэ үдэрэйнгөө һудалыень барижа, мүнөөдэрэйнгөө үнгэрсэ соо үглөөдэрэй сохилоо шэнжэн мэдэрхэ; хоёрдохи зам – театрайнгаа нүлөөлэлгын арга боломжонудые гүнзэгырүүлэн, ами оруулан хүдэлхэ хэрэг гарана, юундэб гэхэдэ, шэнэ үеын харагшад шэнэ эрилтэнүүдтэй ерэжэ, театрай ажалые үндэр мэргэжэлтэй, тодо хараатай байхыень уряалха байна бшуу.
Мүнөө дэбжэлтын шэнэ шатада гаралган соогуур, экономикын ба соёл болбосоролой тэмсэлэй урда талын унжагайрһан, хүндэрһэн окопто дайнай үедэ ажал эрхилэлгын арга боломжонууд хамтараад, соёлой адяарнууд соо хуушанай хараалта эдлэлнүүд ябталаатай байхадань, театрай хоёр харгыда анхаралтай, эршэтэй ажал хэрэгтэй.
Совед театрай түүхэ богонихоншье һаа, яһала баян юм: октябриин табиһан хилэ олон һайн дэбжэлтэнүүдые мүндэлүүлээ, урагшагүйдэһэншье, һургаалтайшье ушарнууд гараһан, янзын урасхалнуудай тэмсэл, арсалдаанай бусалаан; мүн шэгнэгдэһэн, тоологдоһоншье зүйлнүүд бии. “Шуурган ба түрилтэ” хоёрые һэлгэжэ, амгалан болоо гэжэ һанагдаһаниинь (һүүлшын хоёр-гурбан жэлэй) үнөөхил окопой болон хулжан мэхэлэлгын тэмсэлдээн болобо ха юм. Шүүмжэлхы удхатай статьянууд академическэ-саг үргэлжын болоо юм гү, дабтагданашье, шэнжэлхы түхэлынь номгоронхойшье, зарим энэ-тэрэ театрнуудай шэнэ зүжэгүүд хүлеэгдэн абтана, аргагүй хорогүйгөөр шүмжэлэгдэнэ, арсалдаанда гансал залуу һүрэг зүрхөө хүдэлэн, үйлөөрөө болон тоосолдохо юм, зүүнэй, баруунай шэглэлтэй театрнуудай хоорондын хилэ баллагдана. (зүүниинь баруулна, барууниинь зүүлэнэ). Теэд энэ зарсанги байдалай эхин бэшэ. Дээгүүрхи амгалан тайбанай досоогуурнь заагдаһан хоёр замууд дээрэ ажал хэгдэжэл байха зэргэтэй, тимэһээ, минии һанахада, манай бодомжо, театраймнай ажаябуулга хоёр хамта нэгэ шугамтай, хараа бодолой ба техническэ ба ёһо дүүргэлгын зохёолго багтаан, мүнөөдэрэй шэрүүн, хүндэ зорилгонууд, соёлой хубисхалдахамһалсаха заабари “урлигай” урдаһаа бодонгүй, бодото соёлой шуһые тэнжээхэ эсэргүү бодол уран зохёолгын урма дэгжээхэ хэсэг ниилүүлһэн бодос түрэхэл.
II.
Буряад-монгол театр хэрэгтэй гү, тэрэниие бии болголтой юм гү гэһэн асуудалда ондоо юумэ бодонгүй, хатуу шангаар харюусая – хэрэгтэй! Буряад-Монголой республикын табан жэлэй туршада байһан үе театрай ажаябуулгын гол дүримүүдэй тодорхойлгодо һуури табин үгэжэ, түрүүшынгээ алхамуудые хэхэ аргатай байһыень, элишэлэн үгэбэ ха юм. Үндэһэн соёлнуудай өөрын нюуртай бололгон – Октябриин хубисхалай үрэ дүн болоод, үндэһэ яһатанай “өөһэдыгөө нээлгэндэ” харгы гаргажа, театр энэ ушарта албаяа гүйсэд дүүргэжэ ябаха болоно. Өөһэдыгөө нээлгэн гээшэмнай гансал түүхын ба этнографиин талаар шэнжэлгэн бэшэ, мүн үндэһэтэнэй гүн соо урагшаа дабхиха хүсэ шадалаа элсүүлжэ, ажамидаралай ба соёлой хубисхалаар дээшэлхэ аргаяа элсүүлэн, эдэбхижүүлхэ хэрэгтэй.
Театрай зорилго – хуушанай байдалтай, нирваанын үзэл сурталтай тэмсэн, ламын шажаниие өөһэдынгөө һуудал байдалһаа гаргаха, уураг тархиингаа зарсашаһан байдал усадхан, үндэһэн социалис соёлоо хүгжөөжэ, бүгэдэ арадуудай соёл болбосоролтой суг гэшхэлхэ замда арад зоноо дабхюулха.
Нэн түрүүн шиидхэхээр, бэшэ хамаг зорилгонуудта нүлөө үзүүлхэ асуудалгэбэл, хоёрой нэгые шэлэлгэ болоно: нэгэн гэбэл, дэлхэйн театрай соёл болбосорол абаһан театрай мэргэжэлтэдые бэлдэжэ, тэдэнэртэй суг буряад-монголой театр бии болгохо; үгы гэбэл, театрай мэргэжэлтэдһээ арсажа, олон зоной хабаадалгатай ба клубай ажалда (агитациин ба тематическэ түсэбүүдтэй демонстрацинууд, митингнүүд, амиды үзэсхэлэнгүүд, дугуйлангуудай наада табилга гэхэ мэтэ) ябуулгануудта хаа-яа театрай дүршэлнүүдые хэрэглэхэ. Һүүлшынь баримталалга манай үе сагайхяар зүүнэй баримталалга болоно, тэрэ соёл болбосоролые, илангаяа театрай урлигые бүхыдэнь арсажа, тиимэ олон хүнүүдэй хамталиг сагаа, хүсэ шадалаа үгы юумые харуулжа, хооһоор үнгэргэнэ, ондоо олониитэ зондо-харагшадтаа хооһон юумэ харуулжа, сагыень барана, тиигэхын орондо бодотоор туһатай ажал хэжэ байбалынь үлүү үрэ дүнтэй байха һэн гэхэшүү. Политическэ гэгээрэлэй хүдэлмэриин дүршэл бодолтой ударидагшын нюдөөр харабал, энэ хэлэгдэгшэ хоёр урасхал өөр өөрын удха сэнтэй, тиимэһээ тэдээндэ бодотоор ажаллаха арга боломжо олгуулха хэрэгтэй байна.
Буряад-монгол театрай байгуулга тухай хэлсэхэдээ, хоёр янзын хараа бодолые һайнаар хаража үзэхөөр байна. Театрай урлиг соёлой ёһотоор хэрэгтэй байһан тухай (тэрээндэ шоодбори зангаар хандалгые усадхангаа) хэлэгдэһэнһээ гадна, үшөө соёлой дайсадай гол хараа бодолынь – соёл гээшэ хуушанай сагай үлэгдэл, ерээдүй үе сагай хүн ямаршье гадаада нүлөөнһөө, хаража байһан үзэгдэлһөө дулдыдахагүй, юуб гэхэдэ тэрэ өөрынгөө эдэбхи үүсхэлтэй, түргэн ухаан бодолтой байха; одоо сагай зүблэлтын бодотобайдалда на, сонин,олониитын үүрнүүд, мэргэжэлтэдэй нэгэдэлнүүд гэхэ мэтэ хүнүүдэй үмсын ба олониитын байдалда ударидагшань, нүлөөлэгшэнь болохо дүүрэн арга боломжотой байһан тухайнь мэдэжэ байбал һайн һэн.
Нэн түрүүн, ерээдүйн сагай хүнэй хүн шанар тухай иигэжэ хэлэхэ гээшэ үндэһэгүйгөөр ехэдүүлэгдэнхэй, хоёрдохёор, дээрэһээ тэрээн тушаа даабаришьегүй аад, тон өөрынгөө хэлэһэниие ямар нэгэн гүрэн түрын ба соёл болбосоролой зургаануудаар халхалһан, хэндээшье хэрэггүй аргануудые хэрэглэлгэ болоно. Холын ерээдүйдэ тус ажал хэрэггүй болохыень багсаамжалан, мүнөө үедэ энэ хэрэгһээ арсалган хадаа хүсэд уналга гээшэ гэжэ нэрлэхээр. Харин зүблэлтэ засаг өөрынгөө хүсэндэ этигэлгүй гү, али ойлгосо муутай хадаа энэ соёл урлигые ажалдаа хэрэглэһэн болоно гү?
Юрын хэрэг: манай үе соёлой урда иимэ зорилгонуудые табина, заатагүйхубилган шэнэдхэхэ, һула тулюуршуул тэмсэл, шэнэдхэлгэһээ хулжан, хара ажал хэхынгээ орондо “гоёор” дээшээ “буруушаалгын үндэрнүүтэ” ошохоёо тэгүүлнэ. Соёлой бэе махабодта шургаһан мунхаг хараа, гэдэргээ татаһан хорото бодосуудые энэ ошолгоороо үгы хэхэгүйш! Соёлой дайсадай бодото хэрэг өөһэдынь лэ үзэл бодол буруушаана; тэдэнэр соёлой арга дүршэл хэрэглэхэ баатай болоно, шүлэг, уряа, үгэ хэлэгшын абьяас, оркестр ба эмхигдэһэн, гуримшуулагдаһан үйлэ хэрэгүүдые хэрэглэхэдэнь, тэдэнииень хаража байһан зон, өөһэдөө тэрэ үйлэдэ хабаадаашьегүй һаа, сэдьхэл бодолдоо ямар нэгэн зүг шэг абаха ха юм.
Тус “ажал ябуулагшад” клубай ажалда туһатай байһаниинь болоо (театрай соёл урлигай бүлгэмэйхид буруушаамаар хэдэн талатай), юуб гэхэдэ, клубай хамаг бүлгэмүүдэй нэгэ бодото, театрай бодото гурим баримталһан харалганда гансата сугтаа гарахадаа, театрай бүлгэмдэ зүб шэг олгогдоод, тиимэ бүлгэмүүдэй дотор заримдаа тогтонхой байдаг “хүшэгын арын” бүгшэм оршон бутаргажа, манай түрүү театрнуудай зорилгонуудтай мүргэлдүүлэн, адли зэргээр тэдэ зорилгонуудые бэелүүлхэ боломжо олгогдоно.
Тиимэһээ хубисхалша Буряад-Монгол республикада хубисхалта театр хэрэгтэй, бүхы цехүүдтэнь хүдэлхэ мэргэжэлтэд хэрэгтэй. Эндэ гэжэ хэлэхэдэ, “мэргэжэлтэд” гэһэн үгэ хэнииешье бү айлгуужан, эндэ хуушанай жэшээгэй, буруушаама шэнжэтэй бэшэ, харин шэнэ байгуултын мэргэжэлтэд тухай хэлэгдэнэ. Манай мэргэжэлтэн мэргэжэлтэдэй нэгэдэлэй гэшүүн байха гээшэ. Мэргэжэлтэдэй нэгэдэл хубисхалша бэшэ, зүблэлтэ засагай зургаан бэшэ, харин хүбхэ ургашаһан, нойтон мунса театрайхин гэжэ хэн хэлэхэб, толгой тоолон хэнэйшье тиимэ байгаагүй байн гэһээ?
Саашадаа минии хэлэхээр гол зүйл гэхэдэ, сагаар бодобол, республикадахи түрүүшын театр тухай. Заха газарай иимэ ажалда хабаатай хэды асуудалнууд онсоор хэлсэгдэхэ зэргэтэй, гэхэ зуура, суг хамтын хэлбэришэгүй ба техническэ байдалтай энэ асуудалнуудта зэргэ хамааралтай болохо байна.
Заршамтаэхи узуурынь элирхэйлээд, республикын түб газарта театр байгуулжа, театрайнгаа хүдэлмэриин лаборатори, ниитэ олондо үзүүлхэ зургаан бии болгохо зорилго табиха болонобди. Энэ зорилго удаан сагта унжагайруулангүй, эдэбхитэйгээр, хамаг бүхы хараа бодолой, эмхидхэлэй ба ажахын асуудалнуудые элсүүлэн, бэелүүлжэ эхилхэ хэрэгтэй.
III.
Буряад-монгол театрай зорилго элирхэйлхын тула эхи узуурынь, буряад-монголой тайзанта соёлой түүхэй ба дутуу хахад болоһон эдынь хаража үзэбэл болохотой, юуб гэхэдэ эхин түрүүшын баримтануудһаа театр байгуулга захалха болоно ха юм. Үргэн мэдэсэтэй мэргэжэлтэншье бэшэ, энэ талаар хэрэгтэй баримтануудтайшье (тон багаар шэнжэлэгдэһэн) бэшэ һаа, энэ асуудал олоной һонорто дэлгэхэеэ шиидэбэб, яабашье үзэл бодолоороо андалдан арсалдабашье, шэнэ баримтануудта, шэнэ хараануудта ерэхэ байна гээшэлди.
1. Үгэ. Театрта үгэ гээшэ эд зөөриболоно, зүжэгшэнэй хэлэһэн эд зөөри. Тиимэһээ үгын удха хоёр самсаалтай: уран-зохёолто-удхата ба аялга-оньhото. Тэдээнгүйгөөр театрай үгын удхын эд зөөри байхагүй, байжа шадахашьегүй.
Шэнэ Буряадай уран зохёол үшөө тон залуу байна, илангаяа, драмын уран зохёол,тиимэһээ арга дүршэлнүүдээр хомор байһаниинь ойлгосотой. Үнгэрһэн сагуудай энжэ бэшэгтэ, аман зохёолдо хандажа, ерээдүйн драматургиин уран зохёолой багажадаа абажа хэрэглэмээр одоо баян эдлэлэй байһые үнэншэн харахаар лэ. Нэн түрүүн, ажабайдалай, юрын хөөрэлдөөнэй хүүр арадай һүр һүлдэ шэнгээнхэй, зэргэсүүлгэ, сасуулгануудтай, удхын баян шэрэ будагтай (тон нарин зүйлнүүдээр бүдүүн хүн, бага хүн хоёрой дундахи хөөрэлдөөн бүрилдэнхэй), буддын шажанай угалзадал гоёолто, эрьюулгэнүүдтэй. Юрэнхылэн бодомжолгын ба техническэ томьёонуудай үгыбайлга, нэгэ талаһаа хари хэлэнүүдһээ абтаһан үгэнүүдээр хэлэеэ булангиртуулхагүй, нүгөө талаһаань, арадай ажабайдалай юрэ хөөрөөе хурсадуулан, дамжуулан хэлэхэ ори ганса аргаяа бэдэрэн, дүрсэлэн хэлэжэ ойлгуулхые баадхана. Урда сагһаа арад зон һайнаар зохёожо хэлэһэн үгэ хүүрые, шэнэ сасуулга, зэргэсүүлгые, шог ёгто хэлэнэй зугаае сэгнэдэг, хэзээшье тэрээндэ дуратай байдаг, (харин эдэ бүхые тайзанай үгүүлэл гэжэ нэрлэхээр гэхэ дүүрэн эрхэтэйбди), тиимэһээ арадай бурьялма охитой хэлые драматургиин, мүн бүхы уран зохёолой хэрэглэхэ тон сэнтэй эдлэл гэжэ нэрлэе.
Тэрэнэй удаа үгын урлигай тогтууритай түхэлнүүд ябана. Эдэ бүгэдэ тухай дээгүүрнь халюухайдан һагад дайража, үшөө саашань бүхы аман үгын бэшэмэл ба хэлэжэ дамжуулагдаһан зохёолнуудые: дүрсэ удха хоёроо байгуулгын аргатай, хөөрөөнэй (үгүүлэлэй) урасхалай һабатай, дотоодын сохисо ба һүүл тааралгатай үльгэр, домогуудые, онтохонуудые (ирагуу найраглал ба туужалал) хамтаруулан хаража үзэлтэй. Мэргэжэлтэдэй онсолһоор, эдэ бүгэдэ һонирхолтойшье, өөрсэ шэнжэтэйшье. Мүн иишэнь Монгол, Түбэд, Хитадһаа нааша шэлжэн ороһон жэшээнүүдые хамжуулхаар.
Саашадаа – дуунууд, хатарай аялганууд, тэдэнэй театрта дүтэ байһаниинь арсашагүй (бэеын хүдэлсөөр, наадаар холбоотой), мүн шэнээр байгуулагдажа байһан драматурги тэрээн сооһоо өөрынгөө арга дүршэлнүүдые олохол (жэшээнь, хатарай ба аялгын шангадхалаар зохёолой удхын арга зэргэ шангадхагдана). Одоо буддын шажанай маани мэгзэм – тогтонижоронхой,зогсомол, таһа сээжэлдэгдэнхэй (зүгөөр, таахада, бүрин түгэс), мүн мааниин үгэнүүд ба бөөгэй дуудалганууд – зохёолшо эди шэдишэнэй мэргэжэлтэ заншалаараа хара тамхинай охёор, өөрын эршэ хүсөөр байгуулагдаһан мүргэлэй үгэнүүд гэхээр.
Һүүлшынь түхэл зохёол шэнжэлэлгэдэ тон һонирхолтой зүйл байна, тэрэ бодото драматурги элсүүлэнхэй, зохёолой удхыень һанаашалһан бэеэрээ, тэрэ дары шажанай зохёогшо-зүжэгшэн тэрэнээ зүжэглэн бэелүүлдэг хадань. Минии һанахада, иимэ зүжэглэлэй байд гээд лэ бэелүүлэгдэжэ, үшөө бөө шажанай мэргэжэлтэнэй шабинартай байдаг ушарһаа, тус үйлэ ямаршьеб өөрын арга дүршэл түрүүлхэнь дамжаггүй.
Нүгөө талань – зэдэлдэг үгэ. Энэ аймаг хүгжэмтэ ба оньһото талануудһаа бүридэнхэй. Хэлэжэ байһан үгын аялга, сохисо ба хоолойн үнгэ илгаа харагшын шагналгаһаа гү, али хэлэгшын һанаашалгаһаа дулдыдаһан удхын гү, али сэдьхэлэй мэдэрэлэй талаар шэнжэгдэхэ ёһогүй, харин өөрын хэдэн тээһэнь абажа харамаар шанар шэнжээр хаража үзэгдэхэ зэргэтэй. Хүгжэмэй соёл үргэлжэ энэ шэнжэнүүдые эмхидхэжэ, хүгжэм сооһоо арга боломжо ба нэрлэгдэн хэлэлгые шэлжүүлхэ ажал бүтээдэг.
Яряа хэлэнэй аялга хүгжэм өөрсэ абари шэнжэтэй байдаг, гэбэшье нэгэ жэгдээрүргэлжэлэн байдагынь ойлгосотой; байгаали, хүнэй һуудал байдал нэгэ янзаар үнгэрдэг хадань, зуун жэлнүүд соо тогтонижорон ерэһэн соёлой зарсалта өөрын мүр сараа үлээгөө бэзэ. Хаанта Россиин дүрбэн зуу гаран жэлэй дарлалга арадай хэлэнэй хүгжэмдэ мүр үлээһэн байна, асууһан мэтэ аялганууд (илангаяа һүүлшэг тээгүүрнь) ехэ элбэг, харюунуудай ба гол бодолой урда шэмээгүй байлга. Харин одоо сагнай үгэ хэлэлгэдэ захиралтануудай, үгэ хэлэгшын үнэншүүлмэ абьяасай, комсомолой дорюунай шэнэ аялгануудые оруулна. Ажахын ба соёлой байгуулалта һууринуудай ажабайдалда шэнэ зүйлнүүдые, шэнэ үйлэ хэрэгүүдые шэлжүүлжэ, һууринай ажабайдалай хүгжэмдэ юрын аялгануудһаа ондоо шэнэ аянга, сохилтонуудые нэбтэрүүлнэ.
Сар тэргын хахинаан тракторай таршаганаан хоёр дунда ехэхэн илгаатай, тэрэнь арадай дуунда сохом нүлөөтэйнь ямаршье һэжэггүй.
Үльгэр онтохо хөөрэлгэн, бодоод үзэбэл, “дуулажа туршалган” (распевание) болоод, үндэр соёлой жэшээ болон, тодорхойлбол, тон һайн илган үгүүлгэ ба багахан хэмжүүрэй аад, очир эрдэни шулуунай самсаалдал бүхэ гол аялгыень тодоруулна. Ламанарай маани мэгзэм тодо аялгатай, оркестрэй номернуудтай, тоолууртай хүгжэмэй наадхуурнуудай бүридэлтэй, ганса хүнэй ба хоорой дабталгатай шажанай оперо болошонол. Ламын шажанай соёлдо хүгжэмдэ хандалгань саанаһаа бодомжотой, үгэ хэлэлгэ гээшэ эндэ тон наряар хэлбэрилэгдэһэн үйлэ гэхээр. Бөөгэй дурдалга (энэниие заатагүй фонограф дээрэ буулгажа абалтай!) үгэ-хүгжэм зохёолгын шата хүүюур гээшэ, тэрээндэ хэдэн боти ажал зорюулхаар. Илган хэлэлгэ, аялгаяа һуладхалга, шангадхалга, хоолойн үнгэ аялгаар наадалга, шэмээгүй тогтолго, хашхаралга, шэбэнэлгэ, бүдүүзгэйгээр зарлалга – эдэ бүгэдэ онгодо оролгон бүри хэрэглэгдэдэг хадань, шэнжэлэгшэ тэрэ үйлэһээ тайзан дээрэхи хэлэлгын олон арга боломжонуудые анхаран абахал.
2. Хүдэлсэ. Ажаһуудалай үдэр бүриин хүдэлсэнүүдтэй (ажал, агнуури, гэр байрын заншал г.м.) жэшэбэл, хатар ба тайлга, ёһололнуудай хүдэлсэнүүд, драмын шэнжэтэй үйлэнүүд ба бэеын нугаралнууд ёһотой хубисхал гэхээр. Эдэ бүхы хүдэлсэнүүд хатарай байгуулгатай гэхэ гү, али адли һанаашалгаар бэелүүлэгдэнхэй. Зүжэгшын урлиг соёл заншалта ба юрэ тэмдэглэһэн (хатар г.м.) хүдэлсэнүүдые элсүүлнэ. Буряад-монголнуудай ажахын зохилдол (зөөдэлтэ, агнуурита, загаһашалгата ба газар элдүүрилгэтэ) ба һуудал байдалай дүршэлнүүд ганса хүн бэеын махабод, хүдэлсэһөө гадна хүдэлсынь уян нугархайе хүгжөөгөө. Энэ ушар анхаралтайгаар адаглан хараха гэбэл, олон ондоо яһатанай хүдэлсэнүүдэй илгаае зэргэсүүлэн шэнжэлбэл болохотой.
Жэшээнь, ламын хүдэлсэ ябадал удаан хүдэлэнгүй һуудаг, хара ажал хэдэггүй ушарһаа, шог нааданай (комедиин) олзолмоор эдлэл болохо байһые, саашадаа мэти һажаангүй, хүдэлсэнүүдынь хуби болгон анхаржа, бэеын хүндын диилэнгиие, балсангай хүсэнэй хэмжээ элирүүлгэ гэхэ мэтые тодорхойгоор шэнжэлэгдэхэ зэргэтэй. Тэрэл аргаяа маряажа ябаһан ангуушанай, халамгай үбгэжөөлэй гү, али барилдажа байһан хоёрой хүдэлсэнүүдтэ хэрэглэмээр.
Онсо анхаралаа бэеын тамирай дэлгэрһэнэй үрэ дүнгүүдые онсолхо – театрсэрэгэй албанай болбосоролго, бэеын тамирай һорилго гараһан хүнүүдэй хүдэлсэнүүдые адаглажа, шэнэ шэнжэ маяг оложо байха ёһотой.
Хатар хүдэлсын нэгэ түхэл болон, байдалай заншалта хүдэлсэнүүдһээ урлиг соёл тээшэ ородог хадаа, наряар шэнжэлэгдэжэ байхаар, юуб гэхэдэ хатар соол энэ гэхэ яһатанда сэхэ хабаатай шэнжэнүүд: эршэ хүсэн, ритм, ташаяангы, эрын ба эхэнэрэй жэшээтэ аяг зан, ажахын, арадай амидаралай үйлэ хэрэгүүдэй хүдэлсэнүүд – эдэ бүгэдэдэ һажаалга ба тайлбарилга хэжэ абажа байхаар. Ажагламаар юумэн гэхэдэ, буряад-монголшуудай ёохор хатар соо эртэ урдын онгото хүсэн, һүр жабхалан мэдэрэгдэжэ, тэрэниие “анха түрэлгын” (хоровод-ёохор хатарагшаһаа түрүүн бии болоо), ангуушанай, малшанай жэнхэни хатар болоод, “наадан” гэжэ нэрлэгдэнэ.
Хамтаран үйлэдэдэг хатарнуудые, Цам гэжэ айхабтар һайхан үзэгдэлые (тэрээн тухай зорюута онсо шэнжэлгэнүүд хэгдэхэ зэргэтэй), бөөгэй хатар ба ёһололнуудые (тэрээн тухай мүн лэ тусхай шэнжэхэ хэрэгтэй) – тиигэбэл театрай ордон доро бата гэгшын һуури бэлдэгдэхэ байна. Минии һанахада, манай театрай ажаябуулгада хүдэлсын аймаг гайхамшаг шэнжэтэй байха, юундэб гэхэдэ, энэ талаар буряад-монголшууд айхабтар сэнтэй баялигтай байна. Зүүн ба Баруун зүгүүдэй зүжэгшэдэй ажал хүдэлмэриин аргаболомжонууд дээрэ бэеын тамирай ябаса нэмэбэл, урлиг соёлой бэеын хүдэлсын анханай зуршалай тогтонги дүршэлнүүд бүри түргэн хүгжэлтэтэй, үрэ дүнгүүдтэй болохол.
3. Харагшад. Буряад-Монголой театрай соёл урлигые хэрэглэгшэд – театрай хүгжэлтэ баясан дэмжэхэ байһаниинь арсашагүй, имагтал буряад-монголшууд гансал наада хараад, шагнаад байха дуратай байһандаа, тайзанай зүжэглэлдэ онсо мэдэрэл, абьяастайгаар хандадагтаа бэшэ юм. Үгы, буряад-монголой зан абари соо юрэнхы зүжэглэлдэ, тэрэниие үнгэргэлгын шанар шэнжэдэ гүнзэгы эрилтэ табигдадаг байһаниинь юм.
Тайзанай шэмэглэлэй үргэн дэлисэтэй, сэдьхэл хүдэлгэмэ шанарынь харагшадай эрилтэ хангаад, бүришье ехэ, удха шанарынь мүнөөдөө тоолон абамаар бэшэ үрэ дүн асархаар байна; дарлалтын үедэ арадай сэдьхэл шажанай болон боро юрьеэнэй наадаар “бэеэ һорин”, хүмүүжэгдэн байхадаа, ехэ гэгшын мэдэрэлнүүдэй, уран һайханай дүршэл суглуулһан, тиимэһээ тэрэл дүршэл дээрэнь театр сохилто хэхээр байна.
Минии һанахада, зорюута “арадай түлөө” гэжэ хилбаршалһан, үндэр мэргэжэлһээ холодуулһан, удхыень гүйгэдхүүлһэн урлиг соёл бүтээлгэ туһа асархагүй. Асари ехэ урлиг соёл гансал соёлой дээгүүр байһан зондо ойлгосотой гэжэ һаналтагүй. Буряад-монголой харагшад өөрынгөө шэнэ театрһаа ёһотойгоор мэргэжэлээ дээшэлүүлхыень эрилтэ табиха дүүрэн эрхэтэй. Харагшадай ургалтада дэбжэлтын эхин табигданхай, үндэһэтэнэй һэргэн дэбжэлгэ замдаа гаранхай. Энэ замдань хүндэлдэһэн дайсад, арад зоной хойноһоо хүлдэнь уяһан шэрэм бүмбэгэдэл шэрэсэлдэнэ.
Шэнэ соёлой түлөө тэмсэлдэ театр хатуу, хурса, ялабхиһан зэбсэг шэнги байха зэргэтэй. Агууехэ Азиин, мүнөө хүрэтэр хүрэжэ ерэһэн театрай урлиг болбосорол – Хитадай, Сиамай, Япониин – буряад-монголой театрай бата ерээдүйтэй байхые харуулна, арад олоной гүнсооһоо гараһан эрилтэнүүдтэ, һанаан бодолой дэлилгэ ба түхэл дүрсэ, оньһото арга гэхэ мэтэдэ түшэглэн байһандань.
IV.
Буряад-монголой театр байгуулха талаар табигдаһан зорилгонууд түрүүшын театрай эхи узуур тухай табигдаһан асуудалһаа бүришье орёо, ганса нэгэнэй бэлэдхэлээр дабашагүй хэрэг юм. Асуудалай ехэнхи хубинууд гэбэл, бодотоор хүдэлхэ арга боломжонуудаа хаража, зорилгонуудаа зүбөөр табилган, оршо гаршын данса, һара үдэрнүүдэй түсэбүүд гэхэ мэтэнүүдые гүрэн түрын зургаанууд, олониитэ, урлиг соёлой хүсэн ба театрай мэргэжэлтэд суг хамта шиидхэхэ уялгатай. Саашанхи зорилгонуудай бэелэлгэ мүн лэ эдэ хүсэнүүдэй оршондо, мүн шэнэ театрай залуу халаанайшье нэгэдэлгэһээ дулдыха зэргэтэй.
Ту сзорилгонуудай суг хамтын, үүсхэлэй гэхээр түсэб табяад туршахам. Тон ехээр тодорхойлхоёо зүрхэлхэгүйб, юуб гэхэдэ, энэ асуудалай гол бэрхэшээлынь театрай хүдэлмэришэнэй мэдэсынь баухаалан зохёохо аргынь зүблэлтэ Буряад-Монголой һэргэлтын нарин ба бэрхэшээлтэ өөрсэ абари тээшэ тэгүүлэлдэ элсэнхэй. Зүблэлтэ Украинын, хубисхалай урда өөрын үндэһэтэнэй театртай байһан гүрэнэй дүршэл энэ хэлээшыемни гэршэлнэ. Хаанта засагай дарлалтаһаа сүлөөрһэн гүрэн “Малоросси” гэгдэхэеэ болижо, үндэһэтэнэй дэбжэлтын замда гаранхай, “малороссиин” театрһаа арсабашье, хариин театрай соёлые мэти абангүй, өөрынгөө гүрэнэй хүгжэлтэдэ таарахаар зүблэлтэ Украинын театр мүндэлүүлжэ байна. Ондоошье театрнуудай нэгэдэлнүүдэй дүршэлнүүд, гүрэнэй, намай ба олониитын холбоонуудай ажал хүдэлмэри мүнөөдэрэй ба үглөөдэрэй Украинын театрнуудай ерээдүй түхэлдэ зорюулагдана.
Зорилгонуудай түсэбүүд театрай гол таһагуудаар хубаарна:
1. Драмын урлал. “Зэмсэгтэ”шэнжээрээ тэрэ уран зохёолой нэгэ хуби болобошье, драмын урлалай бии үгы гол зорилгонь болбол – театрай зүжэглэлгэ соо бэелэгдэн нэбтэрэлгэ гэжэ мартаха ёһогүй. Мүнөөнэй ба ерээдүй сагай драмын урлалшад агууехэ драмын зохёолнуудые зүбшэн хэлсэлгэһээ, драмын зорюута бэшэгдэһэн үгүүлэлнүүдһээ сэнтэй заабари һургаал абажа зэбсэгжэхэ байна. Драмын урлагша өөр дээрээ ехээр хүдэлжэ байха, теори ба классикын жэшээнүүдһээ гадна, театрай урлиг соёлой дэбжэлтые бүхыгөөрнь арһаараа мэдэрхэ, ухаандаа абаха ёһотой байна. Буряад-монгол драмын урлалда тон һаяар хэрэгтэй болохо, академическэ зүбшөөрэл хүлеэхээр бэшэ удаадахи хубинууд байна гэхээр.
А. Темэнүүдые хаража үзэлгэн. Гансата айхабтар ехэ, олон жэлэй ажалай эрилтэтэй темэнүүдые абалтагүй. Тэдэниие һанаандаа “бөөмэйлжэ”, дурлажа, толгойгоороо орожо, түсэблэхэ бодолтой ябабал һайн юм бэзэ, зүгөөр бишыхан, мүнөөдэр гү, али ямар ушарта хэрэгтэй болохо темэнүүдэй байһые, удаан үргэлжэлхэ һорилгын сагай заатагүй байдагые мартажа болохогүй. Бишыхан зүжэг зохёолгын зорилгонуудынь ба ниитэ эрилтэнүүдынь ойлгосотой байһаниинь залуу драма урлагшадта ехэ туһатай байха, мүнөөдэрэй зүжэгэйнь эдлэл ба мүнөөдэрэйнь лэ харагшадай сэдьхэлэй долгилоон драма урлагшын альган соо баригдахал. Хоёрдохи бодомжоор, темэ ба тэрэнэй элдүүри зүжэг бэелүүлэгшэдэй арга боломжотой адли зэргэдэ байбал һайн. Гансашье түбэй залуу театр бэшэ, харин газар газарай театрай бүлгэмүүдшье оньһо аргын талаар дэбжэлтэтэй, өөрын зам гаталха зэргэтэй.
Б. Угай баялигай бүридхэл. Зүжэгүүдые зохёолгоба арадай аман үгэһөө (тайлганууд, цамууд болон бэшэн) буулгажа абалга, анхан бэшэгдэһэн ба наадагдаһан зүжэгүүдэй удха һэргээлгэ, тайзанда табигдаһаниие һагшалга, мүнөөшье һонирхол татамаарнуудынь һэльбэн абалга, арадай аман зохёол (дуунуудые, мэгзэмүүдые, дуудалгануудые г.м.) суглуулдаг эрдэмтэдтэй дүтын холбоо барисаа байгуулган.
В. Драма урлагшын бэеэ һорилго ба ажалайнгаа түхэл байгуулга. Эндэтон шухала агшангууд гэбэл – зүжэгэй сценари гэхэ гү, али зүжэгэй армаг, үйлын табигдаха түсэб болоно. Зүжэгэй һайн талада, нэн түрүүн, “тайзанда таарамаар шэнжэнь”, харагшадые һонирхуулма шэнжэнь байна. Ямаршье эрхим драмын зүйл харагшын бүхы һанаае үйлын ябаса руу татан,һонирхуулдаг. Жэшээнь, “Гамлет”, гүн ухаанай ба һургаалай номнолоор дүүрэнхэй, харагшадай һэдэбыень буураанагүй, юундэб гэхэдэ тус трагедиин үйлэнүүдэй хүгжэлтэ бата бэхи, айхабтар һонирхолтой байна. Үйлын дэбжэлтэ зүжэгэй сценари соо элсүүлэгдэнхэй. Драма урлагша сценаринуудые бэшэлгэндэ өөрыгөө һорижо, үйлэнүүдые иишэ тиишэнь худхажа һураха хэрэгтэй. Тиигэжэ байбал, театрай зүжэгэй хубиин, уран сэдьхэмжын мэдэрэл һорижо, драма урлагшын “саарһанай сүүмхые” дүрсэнүүдээр дүүргэжэ, тэрэ дүршэлтэй, зүрхэтэйшье болоно.
Саашань гэхэдэ хажууһаа хэлэлгэ болоно. Энэ зүжэгшэдэй хэлэдэг нэрэ томьёогоор зүжэгэй үгэнүүдэй бүхэлиин гол хуби элирхэйлэн хэлэнэб. Бодото дээрээ, ямаршье зүжэг болбол зүжэгтэ хабаадаха нюурнуудай хажууһаа хэлэлгэнүүдэй суглуулбари гээшэ бэзэ. Тэрээгээр хабаадагша нюурай абари зан тодорхойлогдоно, тэрэниие харагшадай ойлгомоор ондоо харгы үгы. Хажууһаа хэлэлгэнүүдэй нэгэ сохилто соо ябажа, тэдэнэй мүргэлдөөн гү, али дотоодын тэмсэл (удхын гү, али абяанай) зүжэгэй түсэб (драма, комеди, трагеди, шог ёгто гэхэ мэтые) тодоруулна. Драма урлагшын хажуу хэлэлгэнэй талаар өөрыгөө һорилго (богонишье хажуу хэлэлгэ байг, илгаагүй ойлгосотой тодоор, эршэ хүсэтэйгээр хэлэгдэхыень тааруулхын хэрэг) энэ удхын гол хубиие гүйсэд эдлэжэ, тэрэнэй хүсөөр һанаашалагдаһан бодолоо сценари соонь хабаадаха нюурнуудта ёһотой түхэл дүрсэ олгохо шадалтай болохо байна.
Одоо мүнөө ендэр дээрэхи байдал зохёолгодо тогтоё. Зүжэгшын нааданай хуби бэеын хүдэлсэ ба үгэһөө гансата бүридэнэ. Тайзан дээрэхи байдал урасхалай ябаһан дэбжэлтын хубаари зураг гэлтэй. Драма зохёогшо ябасын талаар өөрынгөө нүлөөе мэдэрхэ зэргэтэй: хажууһаа хэлэлгэ зүжэгэй ябасын шалтагынь гү, али удханьшье байжа, ябасынгаа нэмэргэшье байжа болохо. Түрүүшынь жэшээнүүд – хойноһоонь дэбхэрэлгэ үйлэдэмөөр үгын холбоонууд; хоёрдохиинь жэшээ – хабаадаха нюурай гэшхүүрээр өөдөө гаража ябаһанһаа дулдыдаһан үгэнүүдые тааруулан табилга.
Зүжэг табилгын ажалай ябасань ендэр дээрэхи байдал дээрэ хэлэгдэһэн хоёр зүйлһөө бүридэн, зүжэг табигшын ба наадагшын зүжэгэй удха һайнаар тайлбарилан ойлгоһонһоо дулдыдаха. Тиимэһээ драма урлагшын гарта театрай хамаг үйлэнүүдтэ тааруулха түлхюур баригданхай, тиин зүжэгэй удхань гансал хэлэгдээд дүүрэхэ бэшэ, тэрэ хэлэлгынь доторой эршэ хүсөөр нэбтэрэн, тайзан дээрэ мотор-хүнүүдэй хүдэлхэнь мүн лэ тэндэһээ нүлөөтэй.
Драма урлагшын һорилгын заагдаһан агшангууд нааданай оньһоной, драмые уран зохёолой ондоо зүйлнүүдһээ илгалгын, драма урлагшын театрай далай мэтэ гүн руу шунгалгын гол шухала зүйлнүүд болоно. Эндэ гэхэдэ, драма урлагшын хүмүүжэлгэ гансал эдэ мэтэ агшангуудаар хизаарлагданагүй; тэрэнэй мэдэрэлнүүдэй, дүршэлэй, мэдэсын «багажа» байгуулга – эндэ дурдалтагүй ажалайнь үргэн харгы соо, зохёохы уран бэлигтэнэй ямаршье замай дэбжэлтэ болон, хамаг зүйлнүүд багтана.
Эндэ дэлхэйн драма урлалгые шэнжэлгын аймагай нэгэ хуби тухай халта дайрабал, ородой ба баруун Европын драмын урлалай айхабтар сэнтэйе һанаандаа абабашье, Ази түбиин, илангаяа, Хитадай драмын урлалда, мүн буряад-монголой уран зохёолшодто анхаралаа хандуулхаар. Минии һанахада, гайхалтай һайхан хитадай театрта хамаг арга түхэлөөрөө жэншэдгүй драмын урлал байха гэжэ онсолхоор. Хаанай хүбүүдэй гашуудалта үйлэнүүд, үльгэрэй баатарнуудай баатаршалга, гуа арюун, хан түрэлтэ гүнжэнүүд, баяшуулай дангина хүүхэд – эдэ бүгэдэ бидэндэ удхаараа хэрэгтэй бэшэ, Даниин хун тайжын уйдхар гү, али Борис Годуновай уур хилэн хэды шэнээн манда хэрэгтэйб, тэрэл гээшэ. Теэд хитадуудай һайн талынь абажа, шэнжэлжэ, һуралсалай ном соошье абамаар зүйлнүүдэй олдохо байһаниинь ямаршье һэжэггүй. Буряад-монголой драмын урлалай урда жэгдээр хүдэлхэ театртай болохын түлөө дайшалхы үүргэ дүүргэхээр байна. Заатагүй гараха һургуулиин хаһые ухаатайгаар үнгэргэжэ, нааданай оньһондо ехээр дашууран, үндэһэтэ эхи узуураа мартаагүй бол һайн бэлэй. Тиин эндэ азиадуудай дүршэл европейскэ шадабаритай холбогдон, хүлеэгдээгүй һонин үрэ дүн үгэхэ гэжэ һанамаар лэ.
2. Хүгжэм. Театрайшэнэ мэргэжэлтэд өөһэдынгөө зүжэгүүдые ехэнхидээ хүгжэм дээрэ табидаг, гэхэ зуура хүгжэмынь хамһабариин үүргэһээ гаража, эдэбхитэйгээр оруулагдан, зүжэгэй гол наадаха нюурнуудтай зэргэ ябалсажа байдаг болонхой. Тус һэдэлгэнь театрые анханайнь түхэлдэ бусаана, түүхэдэ мэдээжэ (жэшээнь, антична трагеди), мүн европейцүүдэй “хариин жэгтэй” (үнгэтэ) гэгдэдэгшье, театрай жэшээтэ зүжэгүүдтэл манай үе хүрэтэр ерэһэн арадай нааданууд аялга хүгжэм дээрэ найруулагданхай.
Буряад-Монголой урда өөрын хүгжэмтэ соёл байгуулха зорилго табигдаха зэргэтэй. Энээн дээрэ ажал ябуулагдажа захаланхай. Театрай хүгжэмэй шугам зурлаа хүгжэмэй хамтын ехэ далайда үргэн урасхалаар шудхан орохол. Хүгжэмэй ажалай зорилгонуудай байгуулгын хүндэ ажал бэелүүлхэдээ, театр өөрынгөө хүгжэмдэ хандасые байгуулан бүрилдүүлхэ сагтаа бэлэн дүнгүүдые хүлеэнгүй, тус асуудалаа саашань ябуулха, эршэдүүлхэ эдэбхи гаргаха зэргэтэй.
Мүнөө нэгэ хэды агшамуудтань халта тогтоод туршаһууб. Театрай хүгжэм гэжэ юун гээшэб? Энэ болбол өөрөө театрта хүгжэмбэшэдэг гү, али ондоошье зохёогшодой хүгжэмтэ зүжэглэлтэй танилсуулгын, харуулгын арга боломжонуудые эмхидхэдэг хүгжэмэй мэргэжэлтэн болоно. Театрта хүгжэмэй хабаадалгын түхэлнүүд удаадахи янзануудтай байдаг:
А. Оперо ба хүгжэмтэ драма. Бүхыдөө хүгжэмэй соёлой һалбаринууд - дуулаанба оркестрэй (симфоническэ) хүгжэм – дээрэ байгуулагдаһан хоолойн дуулаае тайзан дээрэ харуулга болоно. Драмын урлалай үйлэ болбол – оперын либрэттэ (зохёолой үгэ)бүрилдүүлгэ; зохёон табигша ба наадагшадта – тус хүгжэмтэ зохёолые эли тодоор, этигэмээр наадалга; уран зураашада – зүжэгые тааруугаар шэмэглэлгэ. Зүгөөр оперо юуншье һаа театрта гэжэ зорюута зохёогдоһон зүйл хадаа, тэрэ хүгжэмэй ондоо һалбаринуудһаа, драмын урлалай уран зохёолой бэшэ хубинуудһаа илгардаг мэтэ, мүн лэ өөрын илгаатай. Бидэ нэгэ хэды сагай үнгэрһэн хойно буряад-монголнуудай зохёоһон гү, үгышье һаа, буряад-монгол удхатай оперын зохёолнууд бии болохогүй гэжэ хэлэхэ аргагүйбди. Буряад-монголой театрай зорилгонууд сооһоо оперын хүсэнүүдые ба оперын зүжэгүүдые зуража хаяха ямаршье үндэһэн бидэндэ байхагүй.
Б. Опереттэ, шог зүжэг ба дуутай шог зүжэг. - ехэнхидээ драмын зүйлнүүдһээ бүридэһэн: дуун ба хөөрөөн эндэ адлихан һууринуудые эзэлнэ. Зүжэг харуулгын эдэ түхэлнүүд аргагүй һонирхолтойшье, театрай соёлой хүгжэлтэдэ шухаланүлөөтэйшье, тэдээн соо олондо хабаатай һонирхуулма зүйлнүүд олдохо (олоной һонорто табигдаха шог ёгтото зүжэгые бэелүүлгэ), мүн тогтоһон гуримай (баян дүршэл, абяанай ба харалгын арга боломжо), мүн зүжэгшэнэй туһада гүнзэгы хүмүүжүүлхы үүргэ (драмын нааданда, дуунда ба хатарта зүжэгшэнэй бэлигынь дадхаагдан хурсадана).
Хүгжэмтэ шог зүжэгэй шухала зүйлнүүд гэбэл – бадагууд ба анекдодууд. Бадагууд гансата хүгжэмтэ хүсэнүүдээр театрай зорилгонууд дотор, тэрэ зуура түбэй театрташье, мүн бүлгэмүүдэй ажалдашье оруулагдажа, хүгжэм зохёогшын театрайнгаа арга боломжонуудые дүүрэн эдлэхэ аша үрэтэй хэрэг гарана. Хүгжэмтэ түхэлдэ олон янзанууд хэрэгтэй, тиибэл, зохёолойнь ажал (текстнүүд) гүнзэгышье, дүүрэншье удхатай болохо һэн, харин ганса ябаган дуугаар (частушкаар) хамагые һолижо, хамагые харуулжа шадахабди гэжэ һаналтагүй.
В. Амяараа хатарнууд, дуунууд ба драмын хүгжэмтэхасардалга (оркестрэй хүгжэм ба элдэб янзын абяанай ордоһолоон). Драма соохи хүгжэмэй үлүү элбэг байхада, драма түхэлөөрөө ондоо болошоногүй, зүгөөр драмынгаа харуулгын байгуулалтые нөөхи зандань үлээжэ, зүжэгэй сохисые баяжуулна, хэлэлгые олон янзын зэргэ абяан болгон,”хөөрэлдөөнэй” хоолой эмхидхэжэ, абяануудай гайхуулма үйлэ (тэнгэриин дуун, һалхин гэхэ мэтые) бэелүүлхынь ударидана.
Буряад-монголхүгжэмэй өөрсэ янзатай байһаниинь (Буручкомой зүгһөө А. Инкижиновай хэһэн элидхэл соохи зүбөөр тэмдэглэһэн гол бодолнууд) арсалтагүй. Театрай ба хүгжэмэй асуудалнууд шадаал һаа нэгэһабатай байха зэргэтэй. Театрай ажалшадай бүрилдэлдэ заатагүй хүгжэмэй хүтэлбрилэгшэ, хүгжэм зохёогшо байха, тиин тэдэнэр театрай зүгһөө хэдэн захилнуудые абаха, мүн театрай штадта жэл, хоёр жэлһээ үнгэрэнгүй оркестр оруулагдаха хэрэгтэй. Хүгжэмтэ наадхуурнуудай бүридэл тухай хэлсэншьегүй, ерээдүйдэ европейскэ болон манай үндэһэтэнэй хүгжэмтэ наадхуурнуудтай байха гэжэ мүнөөшье таажа хэлэхээр.
3. Тайзанай байдал тааруулга. Энэ асуудал хоёр ондоо хубитай – тайзанай үргэлжэ байхахуби ба зүжэг бүхэндэ һэлгэн табигдаха зүйлнүүд.
А. Тайзанда үргэлжэ байдаг эдлэл, тодорхойлон хэлэбэл, тайзанай байдалай тааралдуулга театрайнгаа байһан байшангай түхэлһөө дулдыдадаг. Дээдэ-Үдэдэ бии байһан байшангууд театрай хүдэлмэридэ яашье таарахагүй шэнжэтэй. Тон бишыхан зүжэгхэнүүдые табихаар лэ хорообхонууд холын хараада орохоор бэшэ, шэнэлэгдэн түхеэрхын багаханшье арга боломжогүй, абяанайшье талаар тааруугүй. Тон түрүүшын дурадхаха юумэн гэхэдэ, мүнөөдэрэй эрилтэнүүдые гүйсэд хангажа шадамаар, шэнэ сагай дэбжэлтэнүүдтэ таарамаар эндэхи театрай байшангай барилгын асуудалые түргэн саг соо шиидхэхэ хэрэг болоно. Тус байшангай түсэб табигдахадаа, заатагүй ямар нэгэн хуушанай театрай байшангай түхэл (Москвагай Ехэ театрайшье һаань) һажаалтагүй, харин одоо үеын барилгануудай түхэл шэнжэдэ анхаралаа хандуулан, театрай ажал хүдэлмэриин урагшатай ябахые хараалбал һайн. Хубисхалай урдуурхи соёлой эрилтэдэ тааруулагдан, СССР гүрэнэй бүхы театрнууд баригданхай гэжэ ойлгохо хэрэгтэй, тиимэһээ мүнөөдэрэйнгээ эрилтэнүүдтэ зохилдуулалтай. Гэхэ зуура, мүнөө барихатеатраймнай байшан мэдээжэ нэгэ хэды саг соо баригдажа дүүрэхэ, сагай ошожол байха хадань тайзанайнгаа оньһо бүри орёо болгожол, дээшэлүүлжэл байлтай. Эдэ бүгэдэ хоёрдохи асуудалтаймнай холбоотой байха.
Б. Тайзанай эдлэлтэ шэмэглэл, үгы гэбэл, зурааша-шэмэглэгшын ба зохёон бүтээгшын хүдэлмэри болоно. Театрай соёлой шэнэ урасхалнууд тайзан дээрэхи бодото байдал харуулгые үндэһөөрнь усадхаа, нэн түрүүн зураашын ажалые. Бодото байдал харуулгын шухала зүйлынь – тон адляар буулгажа зуралга. Бодото байдал харагдааша соонь харуулхын тула асари томо холстнууд дээрэ байгаалиин үзэгдэлнүүд, хотонуудай үйлсэнүүд, ордонгуудай хананууд гэхэ мэтэ шэг соонь зурагдажа, харагшадай һууһан танхимые тайзанһаа рампаар таһалха болоод, үшөө “дүрбэдэхи хана” тухай (тайзан гурбан ханатай) һэмээхэн бодомжлогдодогшье байгаа бэзэ, бодото байдалда гурбан ханатай гэрэй байдаггүй хадань.
Театр, өөрынгөө удхаар бодотооор бэшэ, миин юрэ харуулдаг хадаа, тайзанай халхабшануудай ба арын томо-томо зурагуудые оторо һандаргажа, гэрнүүдэй хоолсто ханануудые, хабсагайнуудые дорьбоожо, харалгын үйлын ябасые зон руу дүтэ болгохые, хажуу тээшэнь үргэдхэхые баадхажа байгаа. Азиин арадуудай театрай үндэр шатын урлиг соёл бодото байдал һажаалгаһан зурагуудые зурахаяа хэзээдэшье оролдоогүй, Баруунай театрай соёлой шэнэлэлгэдэ өөһэдынгээ баян дүршэлһөө элбэгээр хубаалдаһан. Буряад-монгол театрай зураашадай ажал хубисхалша абаритай байжа, рампа, бүд һадаар хэгдэһэн халхабшанууд, зурагдаһан байгаали мэтэһээ, заха холын газарнуудта имагтал хабаатай театрай хуушан нобшоһоо һалахаяа эрмэлзэхэ хэрэгтэй.
Тайзан аренэ мэтэ, тэндэ үйлэ ябана, зүжэгэй табигдажа байһан талмайхан харагшадай танхимай алишье һууриһаа харагдажа байха зэргэтэй. Гэрэл дээрэһээнь, хажуу тээһээнь (ложонуудһаа), сэхэ урдаһаань (галеркаһаа) гаража, прожектор, тараамал һула гэрэл, тайзан дээрэхиие эндэ-тэндэнь гэрэлтүүлгэ гэхэ мэтэһээ эхилээд, гэрэлые мэти баримта сахижа, рампа ба софит носоожо байха бэшэ, харин зүжэгэй эдэбхитэй хабаадагша болгоходо болохо байна.
Тайзанай шэмэглэл ба зохёон бүтээлгэ үйлын ябасатай нягта холбоотой, мүн харагшадай танхимайшье хүдэлөөнтэй барисаатай байгдана. Арада үлгэгдэһэн хоолсто ба халхабшанууд хүшэгын нээгдэһээр табаншье минутын үнгэрөөгүйдэ, харагша тэдэнээр һонирхохоёо болишодог. Харагша өөрынгөө һанаан бодолой ниидэлгээр үгы юумые бии болгожо, харахаяа һанаһанаа хараха шадалтай байдаг, тиимэһээ тэдээндэ этигэмээр бэшэ эдлэл урдуурнь дэлгэһэнэй үлүү гэжэ хэлэхээр. Энэ мэтээр бодото байдал зураглаһан тайзанай шэмэглэлые буруушаахадаа, заатагүй футурист гүүлэхэеэ айһанай үлүү, заншалта театрнууд (хитад, италиин “мэнэ зохёогдон табигдаһан” гү, али Шекспирэй театр) тухай номуудые, хүнгэдхэһэн табилгатай хүдөөгэй тайзангуудай (клуб, уншалгын гэр гэхэ мэтэ) зүжэгүүд тухай брошюрануудые танда дурадхабал болохотой. Театрай зураашан гансал зохёон байгуулаг зураашан бэшэ, тэрэ эдлэлтэ,хэрэгсэлтэ тайзанай шэмэглэлэй эмхидхэгшэ болоод, “шэрын хабтагай” дээрэ театрай бүхы гэр болон шэмэглэл байгуулгын хамаг хэрэгсэлнүүд, үмэсхэлһөө эхилээд, гал сасаралга хүрэтэр, уһа сасаралгаһаа прожектор хүрэтэр булта байна гээшэ.
4. Зохёон найруулагша ба зүжэгшэн. Буряад-монгол театрай гол шухала хүсэн болохо эдэнэрэй хүмүүжүүлгэ нягта гэгшээр өөһэд дундаа холбоотой байха зэргэтэй, ерээдүйн найруулагшадые зүжэгшэдһээ илгажа, амяаран нэгэ бүлэг болгохо гээшэ дэмы хэрэг, юуб гэхэдэ, тэдэнэй бэлиг болон хараа бодол суг ажалай түрүүшын үеэр илгаатай байхаар гэжэ һанахаар аад, үнэн дээрээ энэ ехэнхидээ эндүүрэлтэй, тушаан болон ерэһэн бодол юм. Тэрээнһээ гадна, минии һанахада, найруулагша зүжэгшэнэй һургуули түгэс дүүргэхэ, үшөө саашань гурбан жэлэйтуршада тайзан дээрэ наадаһан хойноол найруулагшын цех руу орохо ёһотой. Найруулагшын ажалай шангадхаха түбынь – зүжэгшэдэй бүлэг болоно. Драма урлагшын, зураашын, хүгжэм зохёогшын ажал хүдэлмэриие ябуулдаг ба шалгадаг хүниинь найруулагша болоно, тэрэ дурадхалнуудые ба даабаринуудые тэдээндэ үгэнэ, ажалаа нэгэ шугамаар ябуулхаяа оролдоно, шалгана, текстынгээ удха, хүгжэм, эдлэл гэхэ мэтые зүжэгшэдэйнгээ наадаха ажалтай нэгэдүүлнэ. Зүгөөр тэрэ зүг шэг тэнсүүлэлгэнь арга дүршэлэйнь, найруулгынь оршом соо ороногүй.
Зүжэгшэдэй хамтарал найруулагшын ажалай шуһа мяхан гээшэ, тиимэһээ найруулагша зүжэгшэнэй мэргэжэлые хуудамайтайнь мэдэхэ ёһотой. Найруулан табигшын тон шухала үүргэнүүдэйнь нэгэн - “тайзанай багша” гээд нэрлэгдэнэ; зүжэгшэдэй хүдэлмэри зүжэгэй ами нэгэн түсэбөөр нэгэдүүлэгдэн, найруулагшань зүжэгшэдөө ойлгуулхын һайгаар, өөрынгөө жэшээгээр хайшан гээд наадахыень харуулха, дурадхаха болоно. Зүгөөр “баалалтын” аргаар эндэ амжалта туйлагдахагүй, харин зүжэгшын зүрхэ сэдьхэлэй утаһа жэнгирүүлэн уряалжа наадуулхаар арга шадал найруулагшын багажада байбал, хэрэг урагшатайгаар бүтэхэнь дамжаггүй.
Тэрэнтэй зэргэ һанаха юумэ гэхэдэ, үшөө энэ хоёрмэргэжэлэй өөһэд дундаа гүнзэгы илгаатай байһан ушарынь. Театр, хаана гансал гол зүжэгшэниинь бүхы найруулгаяа ябуулжа байнаб, тэрэ найруулан табигшагүй театр болоно, бэшэ зүжэгшэдынь юрэл гол зүжэгшэнэйнгээ нааданда уригдан, тэрэнэй ажалда хамжуулагдана. “Эрхилэгшэ” (“найруулагша” гэһэн үгын удха), мүн “хэрэг үйлэдэгшэ” (зүжэгшэ) бэе бэеһээ холо, хоёр захын газарай зон. Шэнэ театр тэдэниие бүрил һаа холодуулаа. Найруулан табигша зүжэгые зохёон тааруулга, хэн нэгэн найруулагшын зохёон табилга гэжэ тодорхойлон хараха үүргэтэй. Зүгөөр, зүжэг найруулан табигшын хараа шугам зүжэгтэ наадагшын үүргэ багаханшье зэргээр доро оруулаагүй. Мүнөө найруулан табигшын һургуули тушаа хэлсэхэдээ, түрүүшын зэргэдэ суг хамта ябахые заабал зүбтэй.
А. Мүнөөдэрэй найруулан табигшатухай. Мүнөө сагта театрай ажалай дэбжэлгые заатагүй хэрэгтэй зүйл гэхэ дээрээ, ерээдүй тээшэ хараалагдаһан тусхүдэлмэридөө эмхидхэлэй оншо олгожо, манай найруулан табигшын һорилгын арганууд тухай асуудал табиха байнабди, юуб гэхэдэ, тэрээндэ, нэгэ хэдыхэн зондо, хэрэгтэй эрдэмыень олгохын түлөө һургажа гаргахаар мүнгэ зөөри республикада үгы байхадань, тэрэ найруулагша өөрөө ном үзэжэ гараха баатай болоно.
Гол шухалань гэхэдэ – зүжэгэйнгээ байгуулгын аргануудай шухала дүршэл олохын тула тодо зорилго урдаа табижа (өөрын онсо хараагаар зүжэгөө шэнээр тайлбарилан), тайзан дээрэхи наада хубаарилан (мизансцена) зохёожо һураха зэргэтэй. Зүжэг бүхэн уран зохёолой театраар наадагдаха теорема болоно, тиин тэрэ найруулагшаар олондо нүлөөтэй байха талаһаа харагдажа (зүжэг харагшада элшэ түхөөмөөр гү), мүн зүжэг байгуулгын гадаада талынь үзэхэ харааһаа. “Энэ зүжэгнай муу муухайе шоолоно” гэжэ ойлгуулаад лэ, наадагшадтаа мэти үгыень сээжэлдүүлээд, ямар нэгэн хабаадаха нюурай абари шэнжэ олоһон болоод, хэн хаана байхаб, хэн хаанаһаа гарахаб, хайшаа ошохоб, ябахаб гэхэ мэтые тайлбарилаад байлган – найруулан табигша ямар бэ даа ажал бүтээгээ гэжэ хэлэхээр бэшэ. Иигэжэ хэлэхэдээ, бүлгэмэй, клубай ажал хараадаа абанагүйб, эндэ үндэһэн театр байгуулга тухай асуудал табигдана.
Найруулан табилга бүхэн театрай хамаг дүрсэлэн харуулдаг аргануудаар номнол тараадаг хадань, найруулан табигша тэрэниие ойлгожо, харагшадай танхим соо һуугшадай доторой байдалда шангаханаар нүлөөлхэ зүйл олоболыньболохотой. Тэрээнһээ гадна найруулан табилга театрай хамтаралайхидай ажамидаралда хүмүүжүүлгын нэгэ шата гээшэ. Өөрөөном үзөөд, найруулан табигша болошохогүй. Үндэһэн театрай түрүүшын жэлнүүд театртахи “варягуудай” (ерүүлнүүд) ударидалга доро үнгэрхэ байха. Хэниие урилтайб, хайшан гээд тэдэнэй ажалые шалгалтайб, яажа эндэхи, театраа бии болоһон сагһаань бөөмэйлэн, хосороонгүй байһан өөрын һургуулитамнай тэдэнһээ эрдэм мэдэсэ абажа үзэхэб – энэ мэтэ асуудалнууд дээрэ һайса бодожо үзэлтэй байна.
Нэнтүрүүн, ородой театрай хуушарһан, хүдөөлиг зүйлнүүдые дүтэ хүргэхэгүй бата хаалга табигдаха зэргэтэй. Залуу театраа одоо үеын, октябриин хубисхалай һүүлээр бии болоһон зүблэлтын шэнэ ород театрай гараад байһан үндэртэ гаргалсахаяа бодоё. Тэрээнтэй зэргэ мэдээжэ һорилгын хаһа соо хитадай театрай найруулан табигшые урижа хэрэглэмээр. “Москвагай” ба Хитадай шэнжэнүүд зэргэсэхэдээ, аймшагтай бэшэ. Хоёр театрнуудай оршонгоо шэнжэлэн харалганууд мүргэлдэхэ гэжэ һанахааршье һаа, хубисхалша ородой театр хитадайхиһаа холуур ошоһон зүргөөр гэшхэлнэгүй. Харин иимэ тааралдал бүхы Зүблэлтэ гүрэнэй театрай тогоондо айхабтар ехэ туһатай байха гэжэ һанагдана.
Үндэһэн театрые бии болгохо гэһэн гүнзэгы асуудал “варягуудай” урда табигдажа, буряад-монголой уран зохёолой, түүхын, һуудал байдалай баримтануудые шэнжэлэн абаха, мүн найруулгынгаа удха гаргахадаа, буряад-монголдо хабаатай арга янза бэдэрэн хэрэглэхэ. Баримтанууд тэдэниие болбосоруулгадашье нүлөөтэй, тиимэһээ тус асуудал шангаар табинтуу байжа, үндэһэн театрай байгуулгые түргэдүүлжэ, өөһэдын мэргэжэлтэдэй эхин булагтань байбал зохисотой. Тэрэ өөһэдөө һурагшадта практикантын (дадалшын), ассистентын (туһалагшын) ажалнуудые даалгажа байха хэрэгтэй. Харин тэдэндэ эсэшэ сусашагүйгөөр ажаллаха хэрэгтэй, театрай бодо бэеын хамаг бүхы хубинууудта үйлөөрөө болон оролсожо, ямаршье юумэ хэжэ һуража байбалынь, тэрэнь тэдэнэй мэргэжэлдэ удха шанар оруулхал.
Б. Зүжэгшэн. Театрай үйлэ ябуулгын гол зэмсэгынь зүжэгшэ болодог хадань, энэ асуудал зүб ойлголгоһоо театрай шиилдэнхэй зангилаа тайлдаха байна. Зүжэгшэ ямар аргаар харагшын сэдьхэл татанаб, тэрэнэй номнолой хүсэниинь хаанаһааб? Эндэ зүжэгшэн өөрынгөө хүн шанарай болбосоронги, һайжарууланги шэнжэнүүдые харуулна, тэрэ хүнэй эрхим һайн, үндэр жэшээ болон харагдаха зэргэтэй. “Хүн шанар” гэһэн ойлгосо абтахадаа, дүрсэлэн харуулгын соёлой бии байлгаһаа, бэеын, абяанай, сэдьхэл хүдэлэлгын (харагшада нүлөөлмэ эзэлүүдгүй хөөрэлгэн, түгэлдэр, тодо хурса байлган) тухай хэлэгдэнэ. Эрдэмтэн, улас түрын гэгээрүүлэгшэ,ухаалан зохёогшо, бэеын тамиршан, оньһо ухаалагша, сэрэгэй жанжан – эдэ бүгэдэ зохёогшодой тон доодын зэргэдэ тоологдоногүй, гэбэшье, зүжэгшэ эдэ олон янзын “нюурнуудые” дүрсэлэн харуулха болоходоо, байгаалиһаа үгтэһэн бэлигтэй, зүжэглэжэ олоһон дүршэлтэй байха ёһотой болоно. Тиин зүжэгшэ эдэ наадаха нюурнуудаа гансал магтана бэшэ, зүгөөр өөрынгөө сагтахи нүгөө тала баригшадай шүүмжэлэгшэнь болоходоо, зүжэгшын мэргэжэлэй шэрэхэ ашааниинь тон ехэ гээшэ.
Ажабайдал урлиг соёлые тэжээнэшье, мүн эрилтэ табинашье. Мэргэжэлтэ зүжэгшэнэй шарайда саг үеын өөрынгөө хүүгэдтэ дамжуулһан онсо шэнжэнүүд харагдадаг. Зүблэлтэ соёлой зүжэгшэн хододоо урматай дорюун, саб гэмэ, хүсэ шадалтай, шуран солбон байха, тодо хараа, мэргэжэлэй үндэртэ хүрэхэ хүсэл, эрдэм мэдэсэ, эрмэлзэл зориг өөртөө элсүүлжэ, өөрынгөө ажалһаа һайн нүлөө абажа байлтай.
Дээрэ хэлэгдээшэһээ үндэһэн театрай зүжэгшэнэй хүмүүжэлгэдэ таарама зүйлнүүд олдомоор, гансал удаадахи хэлэгдээшэдэ анхаралаа хандуулаарайт. Тон түрүүн зүжэгшэнэй наадалгын арга боломжые нарибшалан анхарха зүйлнүүд гэбэл – тэрэнэй бэе ба хоолой. Тэрэ ажалайнь эдлэл соо үндэһэн театраймнай һуури байрань элсэнэ. Энэ минии хэлээшые үлүү гарама гэжэ һанагдабашье, тэрэ зүб байха: театрай ажаябуулгын түбтэ зүжэгшын наадаһан ажал голлодог. Бэеын тамир, хатар, театрай хүдэлсэнүүдэй һорилго гэхэ мэтэ зүжэгшын махабод болбосоруулха, байгуулха. Уншалга, дуулалга, уран уншалга, абяа һажаалга – тэрэнэй хоолой. Тэрээндэ ажалайнгаа эдлэлдэ мэтээр хандаха хэрэгтэй.
Һорилгодо, оньһондо шүтэлгэн бодото байдал сэхээр зурагладаг театрайпиджаагтай сэхээтэнэй, хии үбшэнтэй хүнэй, уйдхарлаашанай оньһо түгэстэ, бэе-абяата “һүнэһэгүй” театр руу шэлжэлгэ модо үлүү гаратар нугаруулаан гэхээр бэшэ. Урданай нэгэ агууехэ эхэнэрдуушанай хэлэһээр – “һүнэһэн оньһон сооһоо түрэдэг”. Зүгөөр һүнэһэн тушаа – доро. Театрай агууехэ нүлөөтэ үүргэ тухай һанаха, илангаяа, үсөөхэн тоото арадтай орон соо бии болгогдожо байһан буряад-монголой театрай, тэрэнэй һайжаруулһан хүнэй дүрсэ байгуулан харуулха арга – бэлиг болон гоё һайханиие элсүүлһэн генетикын нэгэ һалаа, шэнэ хүнэй жэшээ.
Доторой эршэтэйгээр, сэдьхэлэй хөөрэлгөөр ба нүлөөлхэ аргатай зүжэгшын наадан өөрынгөө ябаха харгые бэдэржэ олохоёо тэгүүлнэ. “Доторой наадаар” зүжэглэлгэ (хара тамхи хэрэглэһэндэл зүрхөө хүдэлэлгэ, зохёохы галаар дэгжэн сасаралга), доторой байдалай хилэ эмдэн гаралга гэхэ мэтыенаадандаа шэлжүүлэн зүжэглэхые буруушаахаар. Минии һанахада, эрдэмтэдэй тус асуудал табилган хүнэй уураг тархи-һудаһа мэдэрэлэй ябасаһаа зүжэгшын наадан соо байдаг эдэ мэтэ нааданай үйлэ соохи үзэгдэлнүүдые гаргажа хаянагүй.
V.
Буряад-монголой театр урдаа олон һонин үйлэнүүдые үзэхэ, һайхан ерээдүйтэй байха. Европо ба Ази түбиин театрнуудай урлиг соёлһоо халан абаһан арга боломжо, дүршэл, нүлөөе хайлуулжа, шэнэ бодос абан зэбсэгжэхэл. Үндэһэн соёлой булад хайлуулдаг пеэшэн соо бололтогүй зүйл гарахагүй, энэ хайлуулганаар үндэһэтэнэй хүсэ шадал һэргэжэ, “һурагшын” хаһые шэнээр мүндэлһэн онсолиг өөрсэ шэнжэтэй соёл һэлгэн ерэхэл. Азиин театрнуудай соёл багшалалгын үүргэтэй байһан хадаа, сохом нүлөө үзүүлхэ (статья зохёогшын зоргоор бэшэ); үндэһэн театр бии болгожо байхадаа, үндэһэн театрайнгаа мэргэжэл дээшэлүүлхын тула оролдохо хэрэгтэ, мэти “һүүл” болоод ябахагүйгөө бодохо хэрэгтэй, хэдышье Дээдэ-Үдэ – Москва – Берлин – Париж – Пекин гэһэн харгы замуудые гаталжа ябабашье. Доторой хүгжэлтын дээрэ нэрлэгдэгшэ замуудһаа гадна, үшөө Буряад-Монголдо социалис cоёлой хүгжэлтөөр хүршэ, уг нэгэн соёлнуудтай харилсаха зэргэтэй. Өөрынгөө хараа бодолоор олон арадуудай хани барисаа баримталжа байбашье, соёл өөрынгөө арга дүршэлөөр үндэһэтэнэй шэнжэтэй. Театрай соёл нэгэ оньһоор, улас түрын ба юрын байдалай барисаагаар Хальмаг АССР, Монгол, Түбэд, Тана-Тувын республика худар нэбтэрээ. Хитадай Туркестан –харилсаа байгуулмаар хэрэг, гэхэ зуура, эндэ гансал Грузи ба Буряад-Монгол уласуудай театрнуудараа андалдан харалгадал, юрын андалдаанай харалга, танилсалга бэшэ, харин ямаршьеб үндэр зорилго, зохёохы ажалай эдэбхи эрмэлзэл, уг нэгэн арадуудай дундахи албанай харюусалга болоно гэжэ тодорхойлхоор. Тиин Буряад-Монголой театр тиишэ ошоходоо, өөһэдынгээ арадай шэнэ байдалай гүн сооһоо мүндэлһэн, үндэһэтэнэйнгээ шэнжэнүүдтэ таарама амжалта дэбжэлтэтэй ябаха ёһотой. Тиибэл, тус хүгжэлтынь тэмдэгүүд хүршэ, шуһан түрэл арадуудаймнай сэдьхэлдэ өөрын нүлөө үзүүлжэ, тэдэшье мүн амжалтануудые туйлажа, туһатайшье байхал.
“Буряадай ажабайдал” гэһэн сэтгүүл. № 3-4, 1929 оной.
Буряад. Эрхүү можын Боохон нютагһаа гарбалтай. Всеволод Мейрхольдын, Лев Кулешовай, Леся Курбасай ба Всеволод Пудовкинай нүхэр ба нэгэ һаналтан, Сергей Эйзенштейн, Григориий Александров, Иван Пырьев, Эдуард Тиссэ, Анатолий Головня, Григорий Козинцев, Леонид Трауберг, Серей Юткевич гэгшэдэй һурган хүмүүжүүлэгшэ... Ямар нэрэнүүд бэ! Тэдэнэр бултадаа шэнэ театр ба шэнэ урлиг соёл-киногой эхиндэ байһан зон гээшэл. Валерий Инкижинов тэдэнээр суг хүдэлөө, зохёогоо, байгуулаа, нэгэ агаараар амилжа ябаа...”
Галина Дрюоной (Рыбинагай) “Валерий Инкижиновай хуби заяан” гэһэн статьяһаа хэһэг.
Валерий Инкижинов
Тус статья Валерий Инкижинов Франци ошохынгоо урдахана бэшэһэн юм. Уншагшадта, танилсахыень, тэрэнииень хаһангүй дурадханабди.Валерий ИнкижиновЭнэ статья 1928 ондо зохёогшын Дээдэ-Үдэ хотодоуншаһан адли удхатай элидхэлһээ абтаһан гэжэ тухайлхаар. Һүр ехэтэй гаршагынь театрай хэрэгтэ үргэн олониитын һонирхол татажа, һаяар бэелүүлхэ зэргэтэй үйлэ хэрэгүүдые анхархынь тулада хаш.
Статьягай дэлгээгдэһэн түхэлынь һэдэбүүд гэхээр, зохёогшо гансата олон асуудалда тогтохо һанаатай байһан аад, сагынь татуу байһанайхи, хэлэхэ үгэеэ нягталха баатай болоо. Тэрээнһээ гадна, театрай зүжэг табигша, зохёогшо-теоретик, литератор бэшэ хадань, һэдэбэй түхэл элидхэлдээ оруулбалынь дээрэ байгаа.
I.
Уран зохёол гээшые ном уншаад ойлгодог, харин уран зурагые – нюдөөрөө хараад. Зохёогшын халуун сэдьхэлтэй хүн шанар урлиг соёлой үйлэдбэрилэгшэ ба хэрэгсээгшэ хоёрой дундахи харилсаанай юрэнхы шэнжэһээ гадуур байна: уншагша Горький хоёр дундаа сэхэ харилсаагүй, тэрэ Архангельскада үгы ха юм. Үгэ ба үнгэ – эдэ соёл урлигуудай удхануудай хоорондын шугам. Зохёогшодоор эрхилэгдэжэ, тэдэ эдэ зохёогшодһоо амяаран оршодог зохёолнууд болоод байна. Бидэ Сервантесые уншанабди, бидэ Микеланджелые 1928 ондо харанабди.
Театрайсоёл онсо шэнжэтэй: тэрэнэй удха зэмсэгынь хүн болоно. Тэрэ (мүнөө хүдэлжэ байһан зүжэгшэн) театрай үйлэ ябуулна, тэрэнэй наадажа байгаа сагта тус урлиг амиды байха. Бидэ Мочалов ба Каратыгин хоёрой яагаад наададаг байһые хэзээдэшье харахагүйбди.
Ехэнхиушарта киногой урлигые театртай хүршэ (бүри түрэлшье гү) гэжэ һанадаг, хаананьшье зүжэгшэн байна ха юм. Тэрэ буруу! Киногойзүжэгшэн – тэрэ урлигай гол хуби бэшэ, кинематографиин жолоо киногой хүгжэхэ бүри театрһаа холодоно. Заримдаа зүжэг соо кино оруулагдадаг, гэбэшье тэрэ ушар багаханшье зэргээр тэрэниие театртай дүтэ түрэл болгоногүй. Жолоошондо шпоро үмэдхүүлбэл, автомобилииньморин болошохо бэшэ ха юм. Үнгэтэ, дуугардаг киногой дээшээ хүгжэхэдэ, үйлэнүүд, театрай зүжэгшэдэй дуугархань буулгагдан абтаха, тиигэбэшье театр кино хоёрой дундахи илгаань хюмһанай харыншье зэргээр дүтэ болохогүй. Холын удамууднайл элинсэг урдуулайнгаа зүжэгүүдые хараха арга боломжотой болохо юм бэзэ (теэд тэрэ хараһаниинь яабашье гүйсэд бүрин бэшэ байха).
Театрай урлигай удха шанар зүжэгшын тайзан дээрэ бэелүүлһэн үйлэ соо үлэхэ. Татуулдаг хүүхэлдэйнүүд хүндэ адли дүрсынгээ ашаар театр гэгдэнэ. Театрай урлиг соёлой хүгжэжэ, орёо болохо бүри татуулдаг хүүхэлдэйнүүд нэгэл һууридаа зогсоһоор. Тэрэ театрай үндэр түхэл шэнжэ, театрай гол мүрэнэй нэгэ хамсы, гэбэшье тэрэнэй хэрэглэлгэ хизаарлагданги. “Зүжэгшэнгүй театр” гээшэ – үлүү гарама хубилан шэнэлэгшэдэй уряа болоод, хооһон үгэ хүүрээ гоёон табиһан шангадхаһан тэмдэг гэхээр, дороо нэгэшье ула һууригүй, дутуу-ядуу хэлэгдээд, агаарта үлхэлдэшэһэн зүйл.
Зүжэгшэдэй хамталиг зүжэг наадажа байхадаа, зүжэг табигшын һанаашалгаар өөһэдынгөө зүжэгшэ уран аргаяа, театрай элдэб янзын зүйлнүүдые (хүгжэм, гэрэл, тайзанай шэмэглэл, нааданайнгаа хубсаһа) хэрэглэнэ. Харагшадай ба абяанай хадуугдалай татуурга бүһэ хүдэлжэ, тайзан ба харагшадай танхим хоёрой дунда холбоо, бүхэ гэгшын, түргэн барисаа байгуулна: үргэн олоной театрта дурлалга арсашагүй зүйл болоно, хүн зондо театр хэрэгтэй, тэдээндэ театр гээшэ амаргүй ехэ хүмүүжүүлгын удха шанартай байһаниинь ойлгосотой, сэгнэгдэнхэй, мэдээжэ болонхой. Дэлхэйн соёл болбосоролой бүри холын дабаануудһаа театрай зүжэгүүд хүн түрэлтэнэй зохёохы ажалай дэбжэлтын шэмэглэл мэтэ үзэгдэнэ: ажал хүдэлмэритэй холбоотой далда ябуулгануудһаа, хүн шанар олгогдоһон замбуулинай элшэнби гэжэ бэеэ тоолодог бөөнэрһөө захалаад, мэргэжэл нарижуулагдана: янзын оньһон, дүрсэнүүдые ба томьёонуудые байгуулга болон ангиин илгаатай театрнуудай бии бололго (һүмын, ордонойойгуурхинай, хара зоной).
Хаанашье, тус үе сагай, тус арадайтеатрай үйлэ болбол арадай ухаан бодолые, эдэбхи абьяасые дорьбооһон, түргэдхэһэн зүйл гэлтэй. Энэ хэлэгдээшэ уналгыншье үетэй тааралдамаар: театр эстетикэ руу шургаад, зарсашанхай түхэлтэй, “газар түбиинхидэл, эндэхи эшэдэл” уйданашье, хүсэнэшье.
Манай үеын театрта ямар сэгнэлтэ үгэхөөр гээшэб? Театр харагшадтаа нүлөөлдэг асари зэмсэг, тиимэһээ хүмүүжүүлгыншье зэмсэг гээшэ бэзэ. Танхим соо һуужа харагшад эдэбхигүйхэн янзатай гэжэ юрэл үзэгдэнэ, үнэндөө тэдэшни зүжэг хаража, боро юрьеэнэйнгээ байдалтай халта хахасангаа, шэнэ элшэ хүсэ бэедээ шэнгээн абана гээшэ. Зүжэг болбол хүнэй үргэн, орёо ажабайдалай оршониие тэжээнэ. Тэрээгээр садхалан хүн сэдьхэлээ баяжуулан, хүсэтэй болоно. Иимэ үндэр сэгнэлтэ театрай хэрэгтэ шэнэ арга барилнуудые бэдэрхэ, шэнэ теориин ба шүүмжэлэлэй зохёолнуудтай болохыень дэбжүүлнэ гээшэл.
Манай гол зорилго – театрайнгаа ажал бүри дүүрэнээр, гүнзэгыгөөр эрхилжэ, коммунис соёлойнгоо түлөөтэмсэлдэмнай туһа болохоор театраа соёлой хубисхалай зэбсэгтэ зэргэдэ табиха ёһотойбди. Бодотоор эндэ хоёр зам харгы байна: нэгэдэхинь, – рампа эбдээд, харагшадай танхим тайзан хоёрой дундахи хилэ усадхажа, харагша олон түмэнэй эрилтэнүүдэй, хүсэл һаналнуудай урасхалда үргэн һаба бэлдэжэ, театрые одоо энэ үдэрэйнгөө һудалыень барижа, мүнөөдэрэйнгөө үнгэрсэ соо үглөөдэрэй сохилоо шэнжэн мэдэрхэ; хоёрдохи зам – театрайнгаа нүлөөлэлгын арга боломжонудые гүнзэгырүүлэн, ами оруулан хүдэлхэ хэрэг гарана, юундэб гэхэдэ, шэнэ үеын харагшад шэнэ эрилтэнүүдтэй ерэжэ, театрай ажалые үндэр мэргэжэлтэй, тодо хараатай байхыень уряалха байна бшуу.
Мүнөө дэбжэлтын шэнэ шатада гаралган соогуур, экономикын ба соёл болбосоролой тэмсэлэй урда талын унжагайрһан, хүндэрһэн окопто дайнай үедэ ажал эрхилэлгын арга боломжонууд хамтараад, соёлой адяарнууд соо хуушанай хараалта эдлэлнүүд ябталаатай байхадань, театрай хоёр харгыда анхаралтай, эршэтэй ажал хэрэгтэй.
Совед театрай түүхэ богонихоншье һаа, яһала баян юм: октябриин табиһан хилэ олон һайн дэбжэлтэнүүдые мүндэлүүлээ, урагшагүйдэһэншье, һургаалтайшье ушарнууд гараһан, янзын урасхалнуудай тэмсэл, арсалдаанай бусалаан; мүн шэгнэгдэһэн, тоологдоһоншье зүйлнүүд бии. “Шуурган ба түрилтэ” хоёрые һэлгэжэ, амгалан болоо гэжэ һанагдаһаниинь (һүүлшын хоёр-гурбан жэлэй) үнөөхил окопой болон хулжан мэхэлэлгын тэмсэлдээн болобо ха юм. Шүүмжэлхы удхатай статьянууд академическэ-саг үргэлжын болоо юм гү, дабтагданашье, шэнжэлхы түхэлынь номгоронхойшье, зарим энэ-тэрэ театрнуудай шэнэ зүжэгүүд хүлеэгдэн абтана, аргагүй хорогүйгөөр шүмжэлэгдэнэ, арсалдаанда гансал залуу һүрэг зүрхөө хүдэлэн, үйлөөрөө болон тоосолдохо юм, зүүнэй, баруунай шэглэлтэй театрнуудай хоорондын хилэ баллагдана. (зүүниинь баруулна, барууниинь зүүлэнэ). Теэд энэ зарсанги байдалай эхин бэшэ. Дээгүүрхи амгалан тайбанай досоогуурнь заагдаһан хоёр замууд дээрэ ажал хэгдэжэл байха зэргэтэй, тимэһээ, минии һанахада, манай бодомжо, театраймнай ажаябуулга хоёр хамта нэгэ шугамтай, хараа бодолой ба техническэ ба ёһо дүүргэлгын зохёолго багтаан, мүнөөдэрэй шэрүүн, хүндэ зорилгонууд, соёлой хубисхалдахамһалсаха заабари “урлигай” урдаһаа бодонгүй, бодото соёлой шуһые тэнжээхэ эсэргүү бодол уран зохёолгын урма дэгжээхэ хэсэг ниилүүлһэн бодос түрэхэл.
II.
Буряад-монгол театр хэрэгтэй гү, тэрэниие бии болголтой юм гү гэһэн асуудалда ондоо юумэ бодонгүй, хатуу шангаар харюусая – хэрэгтэй! Буряад-Монголой республикын табан жэлэй туршада байһан үе театрай ажаябуулгын гол дүримүүдэй тодорхойлгодо һуури табин үгэжэ, түрүүшынгээ алхамуудые хэхэ аргатай байһыень, элишэлэн үгэбэ ха юм. Үндэһэн соёлнуудай өөрын нюуртай бололгон – Октябриин хубисхалай үрэ дүн болоод, үндэһэ яһатанай “өөһэдыгөө нээлгэндэ” харгы гаргажа, театр энэ ушарта албаяа гүйсэд дүүргэжэ ябаха болоно. Өөһэдыгөө нээлгэн гээшэмнай гансал түүхын ба этнографиин талаар шэнжэлгэн бэшэ, мүн үндэһэтэнэй гүн соо урагшаа дабхиха хүсэ шадалаа элсүүлжэ, ажамидаралай ба соёлой хубисхалаар дээшэлхэ аргаяа элсүүлэн, эдэбхижүүлхэ хэрэгтэй.
Театрай зорилго – хуушанай байдалтай, нирваанын үзэл сурталтай тэмсэн, ламын шажаниие өөһэдынгөө һуудал байдалһаа гаргаха, уураг тархиингаа зарсашаһан байдал усадхан, үндэһэн социалис соёлоо хүгжөөжэ, бүгэдэ арадуудай соёл болбосоролтой суг гэшхэлхэ замда арад зоноо дабхюулха.
Нэн түрүүн шиидхэхээр, бэшэ хамаг зорилгонуудта нүлөө үзүүлхэ асуудалгэбэл, хоёрой нэгые шэлэлгэ болоно: нэгэн гэбэл, дэлхэйн театрай соёл болбосорол абаһан театрай мэргэжэлтэдые бэлдэжэ, тэдэнэртэй суг буряад-монголой театр бии болгохо; үгы гэбэл, театрай мэргэжэлтэдһээ арсажа, олон зоной хабаадалгатай ба клубай ажалда (агитациин ба тематическэ түсэбүүдтэй демонстрацинууд, митингнүүд, амиды үзэсхэлэнгүүд, дугуйлангуудай наада табилга гэхэ мэтэ) ябуулгануудта хаа-яа театрай дүршэлнүүдые хэрэглэхэ. Һүүлшынь баримталалга манай үе сагайхяар зүүнэй баримталалга болоно, тэрэ соёл болбосоролые, илангаяа театрай урлигые бүхыдэнь арсажа, тиимэ олон хүнүүдэй хамталиг сагаа, хүсэ шадалаа үгы юумые харуулжа, хооһоор үнгэргэнэ, ондоо олониитэ зондо-харагшадтаа хооһон юумэ харуулжа, сагыень барана, тиигэхын орондо бодотоор туһатай ажал хэжэ байбалынь үлүү үрэ дүнтэй байха һэн гэхэшүү. Политическэ гэгээрэлэй хүдэлмэриин дүршэл бодолтой ударидагшын нюдөөр харабал, энэ хэлэгдэгшэ хоёр урасхал өөр өөрын удха сэнтэй, тиимэһээ тэдээндэ бодотоор ажаллаха арга боломжо олгуулха хэрэгтэй байна.
Буряад-монгол театрай байгуулга тухай хэлсэхэдээ, хоёр янзын хараа бодолые һайнаар хаража үзэхөөр байна. Театрай урлиг соёлой ёһотоор хэрэгтэй байһан тухай (тэрээндэ шоодбори зангаар хандалгые усадхангаа) хэлэгдэһэнһээ гадна, үшөө соёлой дайсадай гол хараа бодолынь – соёл гээшэ хуушанай сагай үлэгдэл, ерээдүй үе сагай хүн ямаршье гадаада нүлөөнһөө, хаража байһан үзэгдэлһөө дулдыдахагүй, юуб гэхэдэ тэрэ өөрынгөө эдэбхи үүсхэлтэй, түргэн ухаан бодолтой байха; одоо сагай зүблэлтын бодотобайдалда на, сонин,олониитын үүрнүүд, мэргэжэлтэдэй нэгэдэлнүүд гэхэ мэтэ хүнүүдэй үмсын ба олониитын байдалда ударидагшань, нүлөөлэгшэнь болохо дүүрэн арга боломжотой байһан тухайнь мэдэжэ байбал һайн һэн.
Нэн түрүүн, ерээдүйн сагай хүнэй хүн шанар тухай иигэжэ хэлэхэ гээшэ үндэһэгүйгөөр ехэдүүлэгдэнхэй, хоёрдохёор, дээрэһээ тэрээн тушаа даабаришьегүй аад, тон өөрынгөө хэлэһэниие ямар нэгэн гүрэн түрын ба соёл болбосоролой зургаануудаар халхалһан, хэндээшье хэрэггүй аргануудые хэрэглэлгэ болоно. Холын ерээдүйдэ тус ажал хэрэггүй болохыень багсаамжалан, мүнөө үедэ энэ хэрэгһээ арсалган хадаа хүсэд уналга гээшэ гэжэ нэрлэхээр. Харин зүблэлтэ засаг өөрынгөө хүсэндэ этигэлгүй гү, али ойлгосо муутай хадаа энэ соёл урлигые ажалдаа хэрэглэһэн болоно гү?
Юрын хэрэг: манай үе соёлой урда иимэ зорилгонуудые табина, заатагүйхубилган шэнэдхэхэ, һула тулюуршуул тэмсэл, шэнэдхэлгэһээ хулжан, хара ажал хэхынгээ орондо “гоёор” дээшээ “буруушаалгын үндэрнүүтэ” ошохоёо тэгүүлнэ. Соёлой бэе махабодта шургаһан мунхаг хараа, гэдэргээ татаһан хорото бодосуудые энэ ошолгоороо үгы хэхэгүйш! Соёлой дайсадай бодото хэрэг өөһэдынь лэ үзэл бодол буруушаана; тэдэнэр соёлой арга дүршэл хэрэглэхэ баатай болоно, шүлэг, уряа, үгэ хэлэгшын абьяас, оркестр ба эмхигдэһэн, гуримшуулагдаһан үйлэ хэрэгүүдые хэрэглэхэдэнь, тэдэнииень хаража байһан зон, өөһэдөө тэрэ үйлэдэ хабаадаашьегүй һаа, сэдьхэл бодолдоо ямар нэгэн зүг шэг абаха ха юм.
Тус “ажал ябуулагшад” клубай ажалда туһатай байһаниинь болоо (театрай соёл урлигай бүлгэмэйхид буруушаамаар хэдэн талатай), юуб гэхэдэ, клубай хамаг бүлгэмүүдэй нэгэ бодото, театрай бодото гурим баримталһан харалганда гансата сугтаа гарахадаа, театрай бүлгэмдэ зүб шэг олгогдоод, тиимэ бүлгэмүүдэй дотор заримдаа тогтонхой байдаг “хүшэгын арын” бүгшэм оршон бутаргажа, манай түрүү театрнуудай зорилгонуудтай мүргэлдүүлэн, адли зэргээр тэдэ зорилгонуудые бэелүүлхэ боломжо олгогдоно.
Тиимэһээ хубисхалша Буряад-Монгол республикада хубисхалта театр хэрэгтэй, бүхы цехүүдтэнь хүдэлхэ мэргэжэлтэд хэрэгтэй. Эндэ гэжэ хэлэхэдэ, “мэргэжэлтэд” гэһэн үгэ хэнииешье бү айлгуужан, эндэ хуушанай жэшээгэй, буруушаама шэнжэтэй бэшэ, харин шэнэ байгуултын мэргэжэлтэд тухай хэлэгдэнэ. Манай мэргэжэлтэн мэргэжэлтэдэй нэгэдэлэй гэшүүн байха гээшэ. Мэргэжэлтэдэй нэгэдэл хубисхалша бэшэ, зүблэлтэ засагай зургаан бэшэ, харин хүбхэ ургашаһан, нойтон мунса театрайхин гэжэ хэн хэлэхэб, толгой тоолон хэнэйшье тиимэ байгаагүй байн гэһээ?
Саашадаа минии хэлэхээр гол зүйл гэхэдэ, сагаар бодобол, республикадахи түрүүшын театр тухай. Заха газарай иимэ ажалда хабаатай хэды асуудалнууд онсоор хэлсэгдэхэ зэргэтэй, гэхэ зуура, суг хамтын хэлбэришэгүй ба техническэ байдалтай энэ асуудалнуудта зэргэ хамааралтай болохо байна.
Заршамтаэхи узуурынь элирхэйлээд, республикын түб газарта театр байгуулжа, театрайнгаа хүдэлмэриин лаборатори, ниитэ олондо үзүүлхэ зургаан бии болгохо зорилго табиха болонобди. Энэ зорилго удаан сагта унжагайруулангүй, эдэбхитэйгээр, хамаг бүхы хараа бодолой, эмхидхэлэй ба ажахын асуудалнуудые элсүүлэн, бэелүүлжэ эхилхэ хэрэгтэй.
III.
Буряад-монгол театрай зорилго элирхэйлхын тула эхи узуурынь, буряад-монголой тайзанта соёлой түүхэй ба дутуу хахад болоһон эдынь хаража үзэбэл болохотой, юуб гэхэдэ эхин түрүүшын баримтануудһаа театр байгуулга захалха болоно ха юм. Үргэн мэдэсэтэй мэргэжэлтэншье бэшэ, энэ талаар хэрэгтэй баримтануудтайшье (тон багаар шэнжэлэгдэһэн) бэшэ һаа, энэ асуудал олоной һонорто дэлгэхэеэ шиидэбэб, яабашье үзэл бодолоороо андалдан арсалдабашье, шэнэ баримтануудта, шэнэ хараануудта ерэхэ байна гээшэлди.
1. Үгэ. Театрта үгэ гээшэ эд зөөриболоно, зүжэгшэнэй хэлэһэн эд зөөри. Тиимэһээ үгын удха хоёр самсаалтай: уран-зохёолто-удхата ба аялга-оньhото. Тэдээнгүйгөөр театрай үгын удхын эд зөөри байхагүй, байжа шадахашьегүй.
Шэнэ Буряадай уран зохёол үшөө тон залуу байна, илангаяа, драмын уран зохёол,тиимэһээ арга дүршэлнүүдээр хомор байһаниинь ойлгосотой. Үнгэрһэн сагуудай энжэ бэшэгтэ, аман зохёолдо хандажа, ерээдүйн драматургиин уран зохёолой багажадаа абажа хэрэглэмээр одоо баян эдлэлэй байһые үнэншэн харахаар лэ. Нэн түрүүн, ажабайдалай, юрын хөөрэлдөөнэй хүүр арадай һүр һүлдэ шэнгээнхэй, зэргэсүүлгэ, сасуулгануудтай, удхын баян шэрэ будагтай (тон нарин зүйлнүүдээр бүдүүн хүн, бага хүн хоёрой дундахи хөөрэлдөөн бүрилдэнхэй), буддын шажанай угалзадал гоёолто, эрьюулгэнүүдтэй. Юрэнхылэн бодомжолгын ба техническэ томьёонуудай үгыбайлга, нэгэ талаһаа хари хэлэнүүдһээ абтаһан үгэнүүдээр хэлэеэ булангиртуулхагүй, нүгөө талаһаань, арадай ажабайдалай юрэ хөөрөөе хурсадуулан, дамжуулан хэлэхэ ори ганса аргаяа бэдэрэн, дүрсэлэн хэлэжэ ойлгуулхые баадхана. Урда сагһаа арад зон һайнаар зохёожо хэлэһэн үгэ хүүрые, шэнэ сасуулга, зэргэсүүлгые, шог ёгто хэлэнэй зугаае сэгнэдэг, хэзээшье тэрээндэ дуратай байдаг, (харин эдэ бүхые тайзанай үгүүлэл гэжэ нэрлэхээр гэхэ дүүрэн эрхэтэйбди), тиимэһээ арадай бурьялма охитой хэлые драматургиин, мүн бүхы уран зохёолой хэрэглэхэ тон сэнтэй эдлэл гэжэ нэрлэе.
Тэрэнэй удаа үгын урлигай тогтууритай түхэлнүүд ябана. Эдэ бүгэдэ тухай дээгүүрнь халюухайдан һагад дайража, үшөө саашань бүхы аман үгын бэшэмэл ба хэлэжэ дамжуулагдаһан зохёолнуудые: дүрсэ удха хоёроо байгуулгын аргатай, хөөрөөнэй (үгүүлэлэй) урасхалай һабатай, дотоодын сохисо ба һүүл тааралгатай үльгэр, домогуудые, онтохонуудые (ирагуу найраглал ба туужалал) хамтаруулан хаража үзэлтэй. Мэргэжэлтэдэй онсолһоор, эдэ бүгэдэ һонирхолтойшье, өөрсэ шэнжэтэйшье. Мүн иишэнь Монгол, Түбэд, Хитадһаа нааша шэлжэн ороһон жэшээнүүдые хамжуулхаар.
Саашадаа – дуунууд, хатарай аялганууд, тэдэнэй театрта дүтэ байһаниинь арсашагүй (бэеын хүдэлсөөр, наадаар холбоотой), мүн шэнээр байгуулагдажа байһан драматурги тэрээн сооһоо өөрынгөө арга дүршэлнүүдые олохол (жэшээнь, хатарай ба аялгын шангадхалаар зохёолой удхын арга зэргэ шангадхагдана). Одоо буддын шажанай маани мэгзэм – тогтонижоронхой,зогсомол, таһа сээжэлдэгдэнхэй (зүгөөр, таахада, бүрин түгэс), мүн мааниин үгэнүүд ба бөөгэй дуудалганууд – зохёолшо эди шэдишэнэй мэргэжэлтэ заншалаараа хара тамхинай охёор, өөрын эршэ хүсөөр байгуулагдаһан мүргэлэй үгэнүүд гэхээр.
Һүүлшынь түхэл зохёол шэнжэлэлгэдэ тон һонирхолтой зүйл байна, тэрэ бодото драматурги элсүүлэнхэй, зохёолой удхыень һанаашалһан бэеэрээ, тэрэ дары шажанай зохёогшо-зүжэгшэн тэрэнээ зүжэглэн бэелүүлдэг хадань. Минии һанахада, иимэ зүжэглэлэй байд гээд лэ бэелүүлэгдэжэ, үшөө бөө шажанай мэргэжэлтэнэй шабинартай байдаг ушарһаа, тус үйлэ ямаршьеб өөрын арга дүршэл түрүүлхэнь дамжаггүй.
Нүгөө талань – зэдэлдэг үгэ. Энэ аймаг хүгжэмтэ ба оньһото талануудһаа бүридэнхэй. Хэлэжэ байһан үгын аялга, сохисо ба хоолойн үнгэ илгаа харагшын шагналгаһаа гү, али хэлэгшын һанаашалгаһаа дулдыдаһан удхын гү, али сэдьхэлэй мэдэрэлэй талаар шэнжэгдэхэ ёһогүй, харин өөрын хэдэн тээһэнь абажа харамаар шанар шэнжээр хаража үзэгдэхэ зэргэтэй. Хүгжэмэй соёл үргэлжэ энэ шэнжэнүүдые эмхидхэжэ, хүгжэм сооһоо арга боломжо ба нэрлэгдэн хэлэлгые шэлжүүлхэ ажал бүтээдэг.
Яряа хэлэнэй аялга хүгжэм өөрсэ абари шэнжэтэй байдаг, гэбэшье нэгэ жэгдээрүргэлжэлэн байдагынь ойлгосотой; байгаали, хүнэй һуудал байдал нэгэ янзаар үнгэрдэг хадань, зуун жэлнүүд соо тогтонижорон ерэһэн соёлой зарсалта өөрын мүр сараа үлээгөө бэзэ. Хаанта Россиин дүрбэн зуу гаран жэлэй дарлалга арадай хэлэнэй хүгжэмдэ мүр үлээһэн байна, асууһан мэтэ аялганууд (илангаяа һүүлшэг тээгүүрнь) ехэ элбэг, харюунуудай ба гол бодолой урда шэмээгүй байлга. Харин одоо сагнай үгэ хэлэлгэдэ захиралтануудай, үгэ хэлэгшын үнэншүүлмэ абьяасай, комсомолой дорюунай шэнэ аялгануудые оруулна. Ажахын ба соёлой байгуулалта һууринуудай ажабайдалда шэнэ зүйлнүүдые, шэнэ үйлэ хэрэгүүдые шэлжүүлжэ, һууринай ажабайдалай хүгжэмдэ юрын аялгануудһаа ондоо шэнэ аянга, сохилтонуудые нэбтэрүүлнэ.
Сар тэргын хахинаан тракторай таршаганаан хоёр дунда ехэхэн илгаатай, тэрэнь арадай дуунда сохом нүлөөтэйнь ямаршье һэжэггүй.
Үльгэр онтохо хөөрэлгэн, бодоод үзэбэл, “дуулажа туршалган” (распевание) болоод, үндэр соёлой жэшээ болон, тодорхойлбол, тон һайн илган үгүүлгэ ба багахан хэмжүүрэй аад, очир эрдэни шулуунай самсаалдал бүхэ гол аялгыень тодоруулна. Ламанарай маани мэгзэм тодо аялгатай, оркестрэй номернуудтай, тоолууртай хүгжэмэй наадхуурнуудай бүридэлтэй, ганса хүнэй ба хоорой дабталгатай шажанай оперо болошонол. Ламын шажанай соёлдо хүгжэмдэ хандалгань саанаһаа бодомжотой, үгэ хэлэлгэ гээшэ эндэ тон наряар хэлбэрилэгдэһэн үйлэ гэхээр. Бөөгэй дурдалга (энэниие заатагүй фонограф дээрэ буулгажа абалтай!) үгэ-хүгжэм зохёолгын шата хүүюур гээшэ, тэрээндэ хэдэн боти ажал зорюулхаар. Илган хэлэлгэ, аялгаяа һуладхалга, шангадхалга, хоолойн үнгэ аялгаар наадалга, шэмээгүй тогтолго, хашхаралга, шэбэнэлгэ, бүдүүзгэйгээр зарлалга – эдэ бүгэдэ онгодо оролгон бүри хэрэглэгдэдэг хадань, шэнжэлэгшэ тэрэ үйлэһээ тайзан дээрэхи хэлэлгын олон арга боломжонуудые анхаран абахал.
2. Хүдэлсэ. Ажаһуудалай үдэр бүриин хүдэлсэнүүдтэй (ажал, агнуури, гэр байрын заншал г.м.) жэшэбэл, хатар ба тайлга, ёһололнуудай хүдэлсэнүүд, драмын шэнжэтэй үйлэнүүд ба бэеын нугаралнууд ёһотой хубисхал гэхээр. Эдэ бүхы хүдэлсэнүүд хатарай байгуулгатай гэхэ гү, али адли һанаашалгаар бэелүүлэгдэнхэй. Зүжэгшын урлиг соёл заншалта ба юрэ тэмдэглэһэн (хатар г.м.) хүдэлсэнүүдые элсүүлнэ. Буряад-монголнуудай ажахын зохилдол (зөөдэлтэ, агнуурита, загаһашалгата ба газар элдүүрилгэтэ) ба һуудал байдалай дүршэлнүүд ганса хүн бэеын махабод, хүдэлсэһөө гадна хүдэлсынь уян нугархайе хүгжөөгөө. Энэ ушар анхаралтайгаар адаглан хараха гэбэл, олон ондоо яһатанай хүдэлсэнүүдэй илгаае зэргэсүүлэн шэнжэлбэл болохотой.
Жэшээнь, ламын хүдэлсэ ябадал удаан хүдэлэнгүй һуудаг, хара ажал хэдэггүй ушарһаа, шог нааданай (комедиин) олзолмоор эдлэл болохо байһые, саашадаа мэти һажаангүй, хүдэлсэнүүдынь хуби болгон анхаржа, бэеын хүндын диилэнгиие, балсангай хүсэнэй хэмжээ элирүүлгэ гэхэ мэтые тодорхойгоор шэнжэлэгдэхэ зэргэтэй. Тэрэл аргаяа маряажа ябаһан ангуушанай, халамгай үбгэжөөлэй гү, али барилдажа байһан хоёрой хүдэлсэнүүдтэ хэрэглэмээр.
Онсо анхаралаа бэеын тамирай дэлгэрһэнэй үрэ дүнгүүдые онсолхо – театрсэрэгэй албанай болбосоролго, бэеын тамирай һорилго гараһан хүнүүдэй хүдэлсэнүүдые адаглажа, шэнэ шэнжэ маяг оложо байха ёһотой.
Хатар хүдэлсын нэгэ түхэл болон, байдалай заншалта хүдэлсэнүүдһээ урлиг соёл тээшэ ородог хадаа, наряар шэнжэлэгдэжэ байхаар, юуб гэхэдэ хатар соол энэ гэхэ яһатанда сэхэ хабаатай шэнжэнүүд: эршэ хүсэн, ритм, ташаяангы, эрын ба эхэнэрэй жэшээтэ аяг зан, ажахын, арадай амидаралай үйлэ хэрэгүүдэй хүдэлсэнүүд – эдэ бүгэдэдэ һажаалга ба тайлбарилга хэжэ абажа байхаар. Ажагламаар юумэн гэхэдэ, буряад-монголшуудай ёохор хатар соо эртэ урдын онгото хүсэн, һүр жабхалан мэдэрэгдэжэ, тэрэниие “анха түрэлгын” (хоровод-ёохор хатарагшаһаа түрүүн бии болоо), ангуушанай, малшанай жэнхэни хатар болоод, “наадан” гэжэ нэрлэгдэнэ.
Хамтаран үйлэдэдэг хатарнуудые, Цам гэжэ айхабтар һайхан үзэгдэлые (тэрээн тухай зорюута онсо шэнжэлгэнүүд хэгдэхэ зэргэтэй), бөөгэй хатар ба ёһололнуудые (тэрээн тухай мүн лэ тусхай шэнжэхэ хэрэгтэй) – тиигэбэл театрай ордон доро бата гэгшын һуури бэлдэгдэхэ байна. Минии һанахада, манай театрай ажаябуулгада хүдэлсын аймаг гайхамшаг шэнжэтэй байха, юундэб гэхэдэ, энэ талаар буряад-монголшууд айхабтар сэнтэй баялигтай байна. Зүүн ба Баруун зүгүүдэй зүжэгшэдэй ажал хүдэлмэриин аргаболомжонууд дээрэ бэеын тамирай ябаса нэмэбэл, урлиг соёлой бэеын хүдэлсын анханай зуршалай тогтонги дүршэлнүүд бүри түргэн хүгжэлтэтэй, үрэ дүнгүүдтэй болохол.
3. Харагшад. Буряад-Монголой театрай соёл урлигые хэрэглэгшэд – театрай хүгжэлтэ баясан дэмжэхэ байһаниинь арсашагүй, имагтал буряад-монголшууд гансал наада хараад, шагнаад байха дуратай байһандаа, тайзанай зүжэглэлдэ онсо мэдэрэл, абьяастайгаар хандадагтаа бэшэ юм. Үгы, буряад-монголой зан абари соо юрэнхы зүжэглэлдэ, тэрэниие үнгэргэлгын шанар шэнжэдэ гүнзэгы эрилтэ табигдадаг байһаниинь юм.
Тайзанай шэмэглэлэй үргэн дэлисэтэй, сэдьхэл хүдэлгэмэ шанарынь харагшадай эрилтэ хангаад, бүришье ехэ, удха шанарынь мүнөөдөө тоолон абамаар бэшэ үрэ дүн асархаар байна; дарлалтын үедэ арадай сэдьхэл шажанай болон боро юрьеэнэй наадаар “бэеэ һорин”, хүмүүжэгдэн байхадаа, ехэ гэгшын мэдэрэлнүүдэй, уран һайханай дүршэл суглуулһан, тиимэһээ тэрэл дүршэл дээрэнь театр сохилто хэхээр байна.
Минии һанахада, зорюута “арадай түлөө” гэжэ хилбаршалһан, үндэр мэргэжэлһээ холодуулһан, удхыень гүйгэдхүүлһэн урлиг соёл бүтээлгэ туһа асархагүй. Асари ехэ урлиг соёл гансал соёлой дээгүүр байһан зондо ойлгосотой гэжэ һаналтагүй. Буряад-монголой харагшад өөрынгөө шэнэ театрһаа ёһотойгоор мэргэжэлээ дээшэлүүлхыень эрилтэ табиха дүүрэн эрхэтэй. Харагшадай ургалтада дэбжэлтын эхин табигданхай, үндэһэтэнэй һэргэн дэбжэлгэ замдаа гаранхай. Энэ замдань хүндэлдэһэн дайсад, арад зоной хойноһоо хүлдэнь уяһан шэрэм бүмбэгэдэл шэрэсэлдэнэ.
Шэнэ соёлой түлөө тэмсэлдэ театр хатуу, хурса, ялабхиһан зэбсэг шэнги байха зэргэтэй. Агууехэ Азиин, мүнөө хүрэтэр хүрэжэ ерэһэн театрай урлиг болбосорол – Хитадай, Сиамай, Япониин – буряад-монголой театрай бата ерээдүйтэй байхые харуулна, арад олоной гүнсооһоо гараһан эрилтэнүүдтэ, һанаан бодолой дэлилгэ ба түхэл дүрсэ, оньһото арга гэхэ мэтэдэ түшэглэн байһандань.
IV.
Буряад-монголой театр байгуулха талаар табигдаһан зорилгонууд түрүүшын театрай эхи узуур тухай табигдаһан асуудалһаа бүришье орёо, ганса нэгэнэй бэлэдхэлээр дабашагүй хэрэг юм. Асуудалай ехэнхи хубинууд гэбэл, бодотоор хүдэлхэ арга боломжонуудаа хаража, зорилгонуудаа зүбөөр табилган, оршо гаршын данса, һара үдэрнүүдэй түсэбүүд гэхэ мэтэнүүдые гүрэн түрын зургаанууд, олониитэ, урлиг соёлой хүсэн ба театрай мэргэжэлтэд суг хамта шиидхэхэ уялгатай. Саашанхи зорилгонуудай бэелэлгэ мүн лэ эдэ хүсэнүүдэй оршондо, мүн шэнэ театрай залуу халаанайшье нэгэдэлгэһээ дулдыха зэргэтэй.
Ту сзорилгонуудай суг хамтын, үүсхэлэй гэхээр түсэб табяад туршахам. Тон ехээр тодорхойлхоёо зүрхэлхэгүйб, юуб гэхэдэ, энэ асуудалай гол бэрхэшээлынь театрай хүдэлмэришэнэй мэдэсынь баухаалан зохёохо аргынь зүблэлтэ Буряад-Монголой һэргэлтын нарин ба бэрхэшээлтэ өөрсэ абари тээшэ тэгүүлэлдэ элсэнхэй. Зүблэлтэ Украинын, хубисхалай урда өөрын үндэһэтэнэй театртай байһан гүрэнэй дүршэл энэ хэлээшыемни гэршэлнэ. Хаанта засагай дарлалтаһаа сүлөөрһэн гүрэн “Малоросси” гэгдэхэеэ болижо, үндэһэтэнэй дэбжэлтын замда гаранхай, “малороссиин” театрһаа арсабашье, хариин театрай соёлые мэти абангүй, өөрынгөө гүрэнэй хүгжэлтэдэ таарахаар зүблэлтэ Украинын театр мүндэлүүлжэ байна. Ондоошье театрнуудай нэгэдэлнүүдэй дүршэлнүүд, гүрэнэй, намай ба олониитын холбоонуудай ажал хүдэлмэри мүнөөдэрэй ба үглөөдэрэй Украинын театрнуудай ерээдүй түхэлдэ зорюулагдана.
Зорилгонуудай түсэбүүд театрай гол таһагуудаар хубаарна:
1. Драмын урлал. “Зэмсэгтэ”шэнжээрээ тэрэ уран зохёолой нэгэ хуби болобошье, драмын урлалай бии үгы гол зорилгонь болбол – театрай зүжэглэлгэ соо бэелэгдэн нэбтэрэлгэ гэжэ мартаха ёһогүй. Мүнөөнэй ба ерээдүй сагай драмын урлалшад агууехэ драмын зохёолнуудые зүбшэн хэлсэлгэһээ, драмын зорюута бэшэгдэһэн үгүүлэлнүүдһээ сэнтэй заабари һургаал абажа зэбсэгжэхэ байна. Драмын урлагша өөр дээрээ ехээр хүдэлжэ байха, теори ба классикын жэшээнүүдһээ гадна, театрай урлиг соёлой дэбжэлтые бүхыгөөрнь арһаараа мэдэрхэ, ухаандаа абаха ёһотой байна. Буряад-монгол драмын урлалда тон һаяар хэрэгтэй болохо, академическэ зүбшөөрэл хүлеэхээр бэшэ удаадахи хубинууд байна гэхээр.
А. Темэнүүдые хаража үзэлгэн. Гансата айхабтар ехэ, олон жэлэй ажалай эрилтэтэй темэнүүдые абалтагүй. Тэдэниие һанаандаа “бөөмэйлжэ”, дурлажа, толгойгоороо орожо, түсэблэхэ бодолтой ябабал һайн юм бэзэ, зүгөөр бишыхан, мүнөөдэр гү, али ямар ушарта хэрэгтэй болохо темэнүүдэй байһые, удаан үргэлжэлхэ һорилгын сагай заатагүй байдагые мартажа болохогүй. Бишыхан зүжэг зохёолгын зорилгонуудынь ба ниитэ эрилтэнүүдынь ойлгосотой байһаниинь залуу драма урлагшадта ехэ туһатай байха, мүнөөдэрэй зүжэгэйнь эдлэл ба мүнөөдэрэйнь лэ харагшадай сэдьхэлэй долгилоон драма урлагшын альган соо баригдахал. Хоёрдохи бодомжоор, темэ ба тэрэнэй элдүүри зүжэг бэелүүлэгшэдэй арга боломжотой адли зэргэдэ байбал һайн. Гансашье түбэй залуу театр бэшэ, харин газар газарай театрай бүлгэмүүдшье оньһо аргын талаар дэбжэлтэтэй, өөрын зам гаталха зэргэтэй.
Б. Угай баялигай бүридхэл. Зүжэгүүдые зохёолгоба арадай аман үгэһөө (тайлганууд, цамууд болон бэшэн) буулгажа абалга, анхан бэшэгдэһэн ба наадагдаһан зүжэгүүдэй удха һэргээлгэ, тайзанда табигдаһаниие һагшалга, мүнөөшье һонирхол татамаарнуудынь һэльбэн абалга, арадай аман зохёол (дуунуудые, мэгзэмүүдые, дуудалгануудые г.м.) суглуулдаг эрдэмтэдтэй дүтын холбоо барисаа байгуулган.
В. Драма урлагшын бэеэ һорилго ба ажалайнгаа түхэл байгуулга. Эндэтон шухала агшангууд гэбэл – зүжэгэй сценари гэхэ гү, али зүжэгэй армаг, үйлын табигдаха түсэб болоно. Зүжэгэй һайн талада, нэн түрүүн, “тайзанда таарамаар шэнжэнь”, харагшадые һонирхуулма шэнжэнь байна. Ямаршье эрхим драмын зүйл харагшын бүхы һанаае үйлын ябаса руу татан,һонирхуулдаг. Жэшээнь, “Гамлет”, гүн ухаанай ба һургаалай номнолоор дүүрэнхэй, харагшадай һэдэбыень буураанагүй, юундэб гэхэдэ тус трагедиин үйлэнүүдэй хүгжэлтэ бата бэхи, айхабтар һонирхолтой байна. Үйлын дэбжэлтэ зүжэгэй сценари соо элсүүлэгдэнхэй. Драма урлагша сценаринуудые бэшэлгэндэ өөрыгөө һорижо, үйлэнүүдые иишэ тиишэнь худхажа һураха хэрэгтэй. Тиигэжэ байбал, театрай зүжэгэй хубиин, уран сэдьхэмжын мэдэрэл һорижо, драма урлагшын “саарһанай сүүмхые” дүрсэнүүдээр дүүргэжэ, тэрэ дүршэлтэй, зүрхэтэйшье болоно.
Саашань гэхэдэ хажууһаа хэлэлгэ болоно. Энэ зүжэгшэдэй хэлэдэг нэрэ томьёогоор зүжэгэй үгэнүүдэй бүхэлиин гол хуби элирхэйлэн хэлэнэб. Бодото дээрээ, ямаршье зүжэг болбол зүжэгтэ хабаадаха нюурнуудай хажууһаа хэлэлгэнүүдэй суглуулбари гээшэ бэзэ. Тэрээгээр хабаадагша нюурай абари зан тодорхойлогдоно, тэрэниие харагшадай ойлгомоор ондоо харгы үгы. Хажууһаа хэлэлгэнүүдэй нэгэ сохилто соо ябажа, тэдэнэй мүргэлдөөн гү, али дотоодын тэмсэл (удхын гү, али абяанай) зүжэгэй түсэб (драма, комеди, трагеди, шог ёгто гэхэ мэтые) тодоруулна. Драма урлагшын хажуу хэлэлгэнэй талаар өөрыгөө һорилго (богонишье хажуу хэлэлгэ байг, илгаагүй ойлгосотой тодоор, эршэ хүсэтэйгээр хэлэгдэхыень тааруулхын хэрэг) энэ удхын гол хубиие гүйсэд эдлэжэ, тэрэнэй хүсөөр һанаашалагдаһан бодолоо сценари соонь хабаадаха нюурнуудта ёһотой түхэл дүрсэ олгохо шадалтай болохо байна.
Одоо мүнөө ендэр дээрэхи байдал зохёолгодо тогтоё. Зүжэгшын нааданай хуби бэеын хүдэлсэ ба үгэһөө гансата бүридэнэ. Тайзан дээрэхи байдал урасхалай ябаһан дэбжэлтын хубаари зураг гэлтэй. Драма зохёогшо ябасын талаар өөрынгөө нүлөөе мэдэрхэ зэргэтэй: хажууһаа хэлэлгэ зүжэгэй ябасын шалтагынь гү, али удханьшье байжа, ябасынгаа нэмэргэшье байжа болохо. Түрүүшынь жэшээнүүд – хойноһоонь дэбхэрэлгэ үйлэдэмөөр үгын холбоонууд; хоёрдохиинь жэшээ – хабаадаха нюурай гэшхүүрээр өөдөө гаража ябаһанһаа дулдыдаһан үгэнүүдые тааруулан табилга.
Зүжэг табилгын ажалай ябасань ендэр дээрэхи байдал дээрэ хэлэгдэһэн хоёр зүйлһөө бүридэн, зүжэг табигшын ба наадагшын зүжэгэй удха һайнаар тайлбарилан ойлгоһонһоо дулдыдаха. Тиимэһээ драма урлагшын гарта театрай хамаг үйлэнүүдтэ тааруулха түлхюур баригданхай, тиин зүжэгэй удхань гансал хэлэгдээд дүүрэхэ бэшэ, тэрэ хэлэлгынь доторой эршэ хүсөөр нэбтэрэн, тайзан дээрэ мотор-хүнүүдэй хүдэлхэнь мүн лэ тэндэһээ нүлөөтэй.
Драма урлагшын һорилгын заагдаһан агшангууд нааданай оньһоной, драмые уран зохёолой ондоо зүйлнүүдһээ илгалгын, драма урлагшын театрай далай мэтэ гүн руу шунгалгын гол шухала зүйлнүүд болоно. Эндэ гэхэдэ, драма урлагшын хүмүүжэлгэ гансал эдэ мэтэ агшангуудаар хизаарлагданагүй; тэрэнэй мэдэрэлнүүдэй, дүршэлэй, мэдэсын «багажа» байгуулга – эндэ дурдалтагүй ажалайнь үргэн харгы соо, зохёохы уран бэлигтэнэй ямаршье замай дэбжэлтэ болон, хамаг зүйлнүүд багтана.
Эндэ дэлхэйн драма урлалгые шэнжэлгын аймагай нэгэ хуби тухай халта дайрабал, ородой ба баруун Европын драмын урлалай айхабтар сэнтэйе һанаандаа абабашье, Ази түбиин, илангаяа, Хитадай драмын урлалда, мүн буряад-монголой уран зохёолшодто анхаралаа хандуулхаар. Минии һанахада, гайхалтай һайхан хитадай театрта хамаг арга түхэлөөрөө жэншэдгүй драмын урлал байха гэжэ онсолхоор. Хаанай хүбүүдэй гашуудалта үйлэнүүд, үльгэрэй баатарнуудай баатаршалга, гуа арюун, хан түрэлтэ гүнжэнүүд, баяшуулай дангина хүүхэд – эдэ бүгэдэ бидэндэ удхаараа хэрэгтэй бэшэ, Даниин хун тайжын уйдхар гү, али Борис Годуновай уур хилэн хэды шэнээн манда хэрэгтэйб, тэрэл гээшэ. Теэд хитадуудай һайн талынь абажа, шэнжэлжэ, һуралсалай ном соошье абамаар зүйлнүүдэй олдохо байһаниинь ямаршье һэжэггүй. Буряад-монголой драмын урлалай урда жэгдээр хүдэлхэ театртай болохын түлөө дайшалхы үүргэ дүүргэхээр байна. Заатагүй гараха һургуулиин хаһые ухаатайгаар үнгэргэжэ, нааданай оньһондо ехээр дашууран, үндэһэтэ эхи узуураа мартаагүй бол һайн бэлэй. Тиин эндэ азиадуудай дүршэл европейскэ шадабаритай холбогдон, хүлеэгдээгүй һонин үрэ дүн үгэхэ гэжэ һанамаар лэ.
2. Хүгжэм. Театрайшэнэ мэргэжэлтэд өөһэдынгөө зүжэгүүдые ехэнхидээ хүгжэм дээрэ табидаг, гэхэ зуура хүгжэмынь хамһабариин үүргэһээ гаража, эдэбхитэйгээр оруулагдан, зүжэгэй гол наадаха нюурнуудтай зэргэ ябалсажа байдаг болонхой. Тус һэдэлгэнь театрые анханайнь түхэлдэ бусаана, түүхэдэ мэдээжэ (жэшээнь, антична трагеди), мүн европейцүүдэй “хариин жэгтэй” (үнгэтэ) гэгдэдэгшье, театрай жэшээтэ зүжэгүүдтэл манай үе хүрэтэр ерэһэн арадай нааданууд аялга хүгжэм дээрэ найруулагданхай.
Буряад-Монголой урда өөрын хүгжэмтэ соёл байгуулха зорилго табигдаха зэргэтэй. Энээн дээрэ ажал ябуулагдажа захаланхай. Театрай хүгжэмэй шугам зурлаа хүгжэмэй хамтын ехэ далайда үргэн урасхалаар шудхан орохол. Хүгжэмэй ажалай зорилгонуудай байгуулгын хүндэ ажал бэелүүлхэдээ, театр өөрынгөө хүгжэмдэ хандасые байгуулан бүрилдүүлхэ сагтаа бэлэн дүнгүүдые хүлеэнгүй, тус асуудалаа саашань ябуулха, эршэдүүлхэ эдэбхи гаргаха зэргэтэй.
Мүнөө нэгэ хэды агшамуудтань халта тогтоод туршаһууб. Театрай хүгжэм гэжэ юун гээшэб? Энэ болбол өөрөө театрта хүгжэмбэшэдэг гү, али ондоошье зохёогшодой хүгжэмтэ зүжэглэлтэй танилсуулгын, харуулгын арга боломжонуудые эмхидхэдэг хүгжэмэй мэргэжэлтэн болоно. Театрта хүгжэмэй хабаадалгын түхэлнүүд удаадахи янзануудтай байдаг:
А. Оперо ба хүгжэмтэ драма. Бүхыдөө хүгжэмэй соёлой һалбаринууд - дуулаанба оркестрэй (симфоническэ) хүгжэм – дээрэ байгуулагдаһан хоолойн дуулаае тайзан дээрэ харуулга болоно. Драмын урлалай үйлэ болбол – оперын либрэттэ (зохёолой үгэ)бүрилдүүлгэ; зохёон табигша ба наадагшадта – тус хүгжэмтэ зохёолые эли тодоор, этигэмээр наадалга; уран зураашада – зүжэгые тааруугаар шэмэглэлгэ. Зүгөөр оперо юуншье һаа театрта гэжэ зорюута зохёогдоһон зүйл хадаа, тэрэ хүгжэмэй ондоо һалбаринуудһаа, драмын урлалай уран зохёолой бэшэ хубинуудһаа илгардаг мэтэ, мүн лэ өөрын илгаатай. Бидэ нэгэ хэды сагай үнгэрһэн хойно буряад-монголнуудай зохёоһон гү, үгышье һаа, буряад-монгол удхатай оперын зохёолнууд бии болохогүй гэжэ хэлэхэ аргагүйбди. Буряад-монголой театрай зорилгонууд сооһоо оперын хүсэнүүдые ба оперын зүжэгүүдые зуража хаяха ямаршье үндэһэн бидэндэ байхагүй.
Б. Опереттэ, шог зүжэг ба дуутай шог зүжэг. - ехэнхидээ драмын зүйлнүүдһээ бүридэһэн: дуун ба хөөрөөн эндэ адлихан һууринуудые эзэлнэ. Зүжэг харуулгын эдэ түхэлнүүд аргагүй һонирхолтойшье, театрай соёлой хүгжэлтэдэ шухаланүлөөтэйшье, тэдээн соо олондо хабаатай һонирхуулма зүйлнүүд олдохо (олоной һонорто табигдаха шог ёгтото зүжэгые бэелүүлгэ), мүн тогтоһон гуримай (баян дүршэл, абяанай ба харалгын арга боломжо), мүн зүжэгшэнэй туһада гүнзэгы хүмүүжүүлхы үүргэ (драмын нааданда, дуунда ба хатарта зүжэгшэнэй бэлигынь дадхаагдан хурсадана).
Хүгжэмтэ шог зүжэгэй шухала зүйлнүүд гэбэл – бадагууд ба анекдодууд. Бадагууд гансата хүгжэмтэ хүсэнүүдээр театрай зорилгонууд дотор, тэрэ зуура түбэй театрташье, мүн бүлгэмүүдэй ажалдашье оруулагдажа, хүгжэм зохёогшын театрайнгаа арга боломжонуудые дүүрэн эдлэхэ аша үрэтэй хэрэг гарана. Хүгжэмтэ түхэлдэ олон янзанууд хэрэгтэй, тиибэл, зохёолойнь ажал (текстнүүд) гүнзэгышье, дүүрэншье удхатай болохо һэн, харин ганса ябаган дуугаар (частушкаар) хамагые һолижо, хамагые харуулжа шадахабди гэжэ һаналтагүй.
В. Амяараа хатарнууд, дуунууд ба драмын хүгжэмтэхасардалга (оркестрэй хүгжэм ба элдэб янзын абяанай ордоһолоон). Драма соохи хүгжэмэй үлүү элбэг байхада, драма түхэлөөрөө ондоо болошоногүй, зүгөөр драмынгаа харуулгын байгуулалтые нөөхи зандань үлээжэ, зүжэгэй сохисые баяжуулна, хэлэлгые олон янзын зэргэ абяан болгон,”хөөрэлдөөнэй” хоолой эмхидхэжэ, абяануудай гайхуулма үйлэ (тэнгэриин дуун, һалхин гэхэ мэтые) бэелүүлхынь ударидана.
Буряад-монголхүгжэмэй өөрсэ янзатай байһаниинь (Буручкомой зүгһөө А. Инкижиновай хэһэн элидхэл соохи зүбөөр тэмдэглэһэн гол бодолнууд) арсалтагүй. Театрай ба хүгжэмэй асуудалнууд шадаал һаа нэгэһабатай байха зэргэтэй. Театрай ажалшадай бүрилдэлдэ заатагүй хүгжэмэй хүтэлбрилэгшэ, хүгжэм зохёогшо байха, тиин тэдэнэр театрай зүгһөө хэдэн захилнуудые абаха, мүн театрай штадта жэл, хоёр жэлһээ үнгэрэнгүй оркестр оруулагдаха хэрэгтэй. Хүгжэмтэ наадхуурнуудай бүридэл тухай хэлсэншьегүй, ерээдүйдэ европейскэ болон манай үндэһэтэнэй хүгжэмтэ наадхуурнуудтай байха гэжэ мүнөөшье таажа хэлэхээр.
3. Тайзанай байдал тааруулга. Энэ асуудал хоёр ондоо хубитай – тайзанай үргэлжэ байхахуби ба зүжэг бүхэндэ һэлгэн табигдаха зүйлнүүд.
А. Тайзанда үргэлжэ байдаг эдлэл, тодорхойлон хэлэбэл, тайзанай байдалай тааралдуулга театрайнгаа байһан байшангай түхэлһөө дулдыдадаг. Дээдэ-Үдэдэ бии байһан байшангууд театрай хүдэлмэридэ яашье таарахагүй шэнжэтэй. Тон бишыхан зүжэгхэнүүдые табихаар лэ хорообхонууд холын хараада орохоор бэшэ, шэнэлэгдэн түхеэрхын багаханшье арга боломжогүй, абяанайшье талаар тааруугүй. Тон түрүүшын дурадхаха юумэн гэхэдэ, мүнөөдэрэй эрилтэнүүдые гүйсэд хангажа шадамаар, шэнэ сагай дэбжэлтэнүүдтэ таарамаар эндэхи театрай байшангай барилгын асуудалые түргэн саг соо шиидхэхэ хэрэг болоно. Тус байшангай түсэб табигдахадаа, заатагүй ямар нэгэн хуушанай театрай байшангай түхэл (Москвагай Ехэ театрайшье һаань) һажаалтагүй, харин одоо үеын барилгануудай түхэл шэнжэдэ анхаралаа хандуулан, театрай ажал хүдэлмэриин урагшатай ябахые хараалбал һайн. Хубисхалай урдуурхи соёлой эрилтэдэ тааруулагдан, СССР гүрэнэй бүхы театрнууд баригданхай гэжэ ойлгохо хэрэгтэй, тиимэһээ мүнөөдэрэйнгээ эрилтэнүүдтэ зохилдуулалтай. Гэхэ зуура, мүнөө барихатеатраймнай байшан мэдээжэ нэгэ хэды саг соо баригдажа дүүрэхэ, сагай ошожол байха хадань тайзанайнгаа оньһо бүри орёо болгожол, дээшэлүүлжэл байлтай. Эдэ бүгэдэ хоёрдохи асуудалтаймнай холбоотой байха.
Б. Тайзанай эдлэлтэ шэмэглэл, үгы гэбэл, зурааша-шэмэглэгшын ба зохёон бүтээгшын хүдэлмэри болоно. Театрай соёлой шэнэ урасхалнууд тайзан дээрэхи бодото байдал харуулгые үндэһөөрнь усадхаа, нэн түрүүн зураашын ажалые. Бодото байдал харуулгын шухала зүйлынь – тон адляар буулгажа зуралга. Бодото байдал харагдааша соонь харуулхын тула асари томо холстнууд дээрэ байгаалиин үзэгдэлнүүд, хотонуудай үйлсэнүүд, ордонгуудай хананууд гэхэ мэтэ шэг соонь зурагдажа, харагшадай һууһан танхимые тайзанһаа рампаар таһалха болоод, үшөө “дүрбэдэхи хана” тухай (тайзан гурбан ханатай) һэмээхэн бодомжлогдодогшье байгаа бэзэ, бодото байдалда гурбан ханатай гэрэй байдаггүй хадань.
Театр, өөрынгөө удхаар бодотооор бэшэ, миин юрэ харуулдаг хадаа, тайзанай халхабшануудай ба арын томо-томо зурагуудые оторо һандаргажа, гэрнүүдэй хоолсто ханануудые, хабсагайнуудые дорьбоожо, харалгын үйлын ябасые зон руу дүтэ болгохые, хажуу тээшэнь үргэдхэхые баадхажа байгаа. Азиин арадуудай театрай үндэр шатын урлиг соёл бодото байдал һажаалгаһан зурагуудые зурахаяа хэзээдэшье оролдоогүй, Баруунай театрай соёлой шэнэлэлгэдэ өөһэдынгээ баян дүршэлһөө элбэгээр хубаалдаһан. Буряад-монгол театрай зураашадай ажал хубисхалша абаритай байжа, рампа, бүд һадаар хэгдэһэн халхабшанууд, зурагдаһан байгаали мэтэһээ, заха холын газарнуудта имагтал хабаатай театрай хуушан нобшоһоо һалахаяа эрмэлзэхэ хэрэгтэй.
Тайзан аренэ мэтэ, тэндэ үйлэ ябана, зүжэгэй табигдажа байһан талмайхан харагшадай танхимай алишье һууриһаа харагдажа байха зэргэтэй. Гэрэл дээрэһээнь, хажуу тээһээнь (ложонуудһаа), сэхэ урдаһаань (галеркаһаа) гаража, прожектор, тараамал һула гэрэл, тайзан дээрэхиие эндэ-тэндэнь гэрэлтүүлгэ гэхэ мэтэһээ эхилээд, гэрэлые мэти баримта сахижа, рампа ба софит носоожо байха бэшэ, харин зүжэгэй эдэбхитэй хабаадагша болгоходо болохо байна.
Тайзанай шэмэглэл ба зохёон бүтээлгэ үйлын ябасатай нягта холбоотой, мүн харагшадай танхимайшье хүдэлөөнтэй барисаатай байгдана. Арада үлгэгдэһэн хоолсто ба халхабшанууд хүшэгын нээгдэһээр табаншье минутын үнгэрөөгүйдэ, харагша тэдэнээр һонирхохоёо болишодог. Харагша өөрынгөө һанаан бодолой ниидэлгээр үгы юумые бии болгожо, харахаяа һанаһанаа хараха шадалтай байдаг, тиимэһээ тэдээндэ этигэмээр бэшэ эдлэл урдуурнь дэлгэһэнэй үлүү гэжэ хэлэхээр. Энэ мэтээр бодото байдал зураглаһан тайзанай шэмэглэлые буруушаахадаа, заатагүй футурист гүүлэхэеэ айһанай үлүү, заншалта театрнууд (хитад, италиин “мэнэ зохёогдон табигдаһан” гү, али Шекспирэй театр) тухай номуудые, хүнгэдхэһэн табилгатай хүдөөгэй тайзангуудай (клуб, уншалгын гэр гэхэ мэтэ) зүжэгүүд тухай брошюрануудые танда дурадхабал болохотой. Театрай зураашан гансал зохёон байгуулаг зураашан бэшэ, тэрэ эдлэлтэ,хэрэгсэлтэ тайзанай шэмэглэлэй эмхидхэгшэ болоод, “шэрын хабтагай” дээрэ театрай бүхы гэр болон шэмэглэл байгуулгын хамаг хэрэгсэлнүүд, үмэсхэлһөө эхилээд, гал сасаралга хүрэтэр, уһа сасаралгаһаа прожектор хүрэтэр булта байна гээшэ.
4. Зохёон найруулагша ба зүжэгшэн. Буряад-монгол театрай гол шухала хүсэн болохо эдэнэрэй хүмүүжүүлгэ нягта гэгшээр өөһэд дундаа холбоотой байха зэргэтэй, ерээдүйн найруулагшадые зүжэгшэдһээ илгажа, амяаран нэгэ бүлэг болгохо гээшэ дэмы хэрэг, юуб гэхэдэ, тэдэнэй бэлиг болон хараа бодол суг ажалай түрүүшын үеэр илгаатай байхаар гэжэ һанахаар аад, үнэн дээрээ энэ ехэнхидээ эндүүрэлтэй, тушаан болон ерэһэн бодол юм. Тэрээнһээ гадна, минии һанахада, найруулагша зүжэгшэнэй һургуули түгэс дүүргэхэ, үшөө саашань гурбан жэлэйтуршада тайзан дээрэ наадаһан хойноол найруулагшын цех руу орохо ёһотой. Найруулагшын ажалай шангадхаха түбынь – зүжэгшэдэй бүлэг болоно. Драма урлагшын, зураашын, хүгжэм зохёогшын ажал хүдэлмэриие ябуулдаг ба шалгадаг хүниинь найруулагша болоно, тэрэ дурадхалнуудые ба даабаринуудые тэдээндэ үгэнэ, ажалаа нэгэ шугамаар ябуулхаяа оролдоно, шалгана, текстынгээ удха, хүгжэм, эдлэл гэхэ мэтые зүжэгшэдэйнгээ наадаха ажалтай нэгэдүүлнэ. Зүгөөр тэрэ зүг шэг тэнсүүлэлгэнь арга дүршэлэйнь, найруулгынь оршом соо ороногүй.
Зүжэгшэдэй хамтарал найруулагшын ажалай шуһа мяхан гээшэ, тиимэһээ найруулагша зүжэгшэнэй мэргэжэлые хуудамайтайнь мэдэхэ ёһотой. Найруулан табигшын тон шухала үүргэнүүдэйнь нэгэн - “тайзанай багша” гээд нэрлэгдэнэ; зүжэгшэдэй хүдэлмэри зүжэгэй ами нэгэн түсэбөөр нэгэдүүлэгдэн, найруулагшань зүжэгшэдөө ойлгуулхын һайгаар, өөрынгөө жэшээгээр хайшан гээд наадахыень харуулха, дурадхаха болоно. Зүгөөр “баалалтын” аргаар эндэ амжалта туйлагдахагүй, харин зүжэгшын зүрхэ сэдьхэлэй утаһа жэнгирүүлэн уряалжа наадуулхаар арга шадал найруулагшын багажада байбал, хэрэг урагшатайгаар бүтэхэнь дамжаггүй.
Тэрэнтэй зэргэ һанаха юумэ гэхэдэ, үшөө энэ хоёрмэргэжэлэй өөһэд дундаа гүнзэгы илгаатай байһан ушарынь. Театр, хаана гансал гол зүжэгшэниинь бүхы найруулгаяа ябуулжа байнаб, тэрэ найруулан табигшагүй театр болоно, бэшэ зүжэгшэдынь юрэл гол зүжэгшэнэйнгээ нааданда уригдан, тэрэнэй ажалда хамжуулагдана. “Эрхилэгшэ” (“найруулагша” гэһэн үгын удха), мүн “хэрэг үйлэдэгшэ” (зүжэгшэ) бэе бэеһээ холо, хоёр захын газарай зон. Шэнэ театр тэдэниие бүрил һаа холодуулаа. Найруулан табигша зүжэгые зохёон тааруулга, хэн нэгэн найруулагшын зохёон табилга гэжэ тодорхойлон хараха үүргэтэй. Зүгөөр, зүжэг найруулан табигшын хараа шугам зүжэгтэ наадагшын үүргэ багаханшье зэргээр доро оруулаагүй. Мүнөө найруулан табигшын һургуули тушаа хэлсэхэдээ, түрүүшын зэргэдэ суг хамта ябахые заабал зүбтэй.
А. Мүнөөдэрэй найруулан табигшатухай. Мүнөө сагта театрай ажалай дэбжэлгые заатагүй хэрэгтэй зүйл гэхэ дээрээ, ерээдүй тээшэ хараалагдаһан тусхүдэлмэридөө эмхидхэлэй оншо олгожо, манай найруулан табигшын һорилгын арганууд тухай асуудал табиха байнабди, юуб гэхэдэ, тэрээндэ, нэгэ хэдыхэн зондо, хэрэгтэй эрдэмыень олгохын түлөө һургажа гаргахаар мүнгэ зөөри республикада үгы байхадань, тэрэ найруулагша өөрөө ном үзэжэ гараха баатай болоно.
Гол шухалань гэхэдэ – зүжэгэйнгээ байгуулгын аргануудай шухала дүршэл олохын тула тодо зорилго урдаа табижа (өөрын онсо хараагаар зүжэгөө шэнээр тайлбарилан), тайзан дээрэхи наада хубаарилан (мизансцена) зохёожо һураха зэргэтэй. Зүжэг бүхэн уран зохёолой театраар наадагдаха теорема болоно, тиин тэрэ найруулагшаар олондо нүлөөтэй байха талаһаа харагдажа (зүжэг харагшада элшэ түхөөмөөр гү), мүн зүжэг байгуулгын гадаада талынь үзэхэ харааһаа. “Энэ зүжэгнай муу муухайе шоолоно” гэжэ ойлгуулаад лэ, наадагшадтаа мэти үгыень сээжэлдүүлээд, ямар нэгэн хабаадаха нюурай абари шэнжэ олоһон болоод, хэн хаана байхаб, хэн хаанаһаа гарахаб, хайшаа ошохоб, ябахаб гэхэ мэтые тайлбарилаад байлган – найруулан табигша ямар бэ даа ажал бүтээгээ гэжэ хэлэхээр бэшэ. Иигэжэ хэлэхэдээ, бүлгэмэй, клубай ажал хараадаа абанагүйб, эндэ үндэһэн театр байгуулга тухай асуудал табигдана.
Найруулан табилга бүхэн театрай хамаг дүрсэлэн харуулдаг аргануудаар номнол тараадаг хадань, найруулан табигша тэрэниие ойлгожо, харагшадай танхим соо һуугшадай доторой байдалда шангаханаар нүлөөлхэ зүйл олоболыньболохотой. Тэрээнһээ гадна найруулан табилга театрай хамтаралайхидай ажамидаралда хүмүүжүүлгын нэгэ шата гээшэ. Өөрөөном үзөөд, найруулан табигша болошохогүй. Үндэһэн театрай түрүүшын жэлнүүд театртахи “варягуудай” (ерүүлнүүд) ударидалга доро үнгэрхэ байха. Хэниие урилтайб, хайшан гээд тэдэнэй ажалые шалгалтайб, яажа эндэхи, театраа бии болоһон сагһаань бөөмэйлэн, хосороонгүй байһан өөрын һургуулитамнай тэдэнһээ эрдэм мэдэсэ абажа үзэхэб – энэ мэтэ асуудалнууд дээрэ һайса бодожо үзэлтэй байна.
Нэнтүрүүн, ородой театрай хуушарһан, хүдөөлиг зүйлнүүдые дүтэ хүргэхэгүй бата хаалга табигдаха зэргэтэй. Залуу театраа одоо үеын, октябриин хубисхалай һүүлээр бии болоһон зүблэлтын шэнэ ород театрай гараад байһан үндэртэ гаргалсахаяа бодоё. Тэрээнтэй зэргэ мэдээжэ һорилгын хаһа соо хитадай театрай найруулан табигшые урижа хэрэглэмээр. “Москвагай” ба Хитадай шэнжэнүүд зэргэсэхэдээ, аймшагтай бэшэ. Хоёр театрнуудай оршонгоо шэнжэлэн харалганууд мүргэлдэхэ гэжэ һанахааршье һаа, хубисхалша ородой театр хитадайхиһаа холуур ошоһон зүргөөр гэшхэлнэгүй. Харин иимэ тааралдал бүхы Зүблэлтэ гүрэнэй театрай тогоондо айхабтар ехэ туһатай байха гэжэ һанагдана.
Үндэһэн театрые бии болгохо гэһэн гүнзэгы асуудал “варягуудай” урда табигдажа, буряад-монголой уран зохёолой, түүхын, һуудал байдалай баримтануудые шэнжэлэн абаха, мүн найруулгынгаа удха гаргахадаа, буряад-монголдо хабаатай арга янза бэдэрэн хэрэглэхэ. Баримтанууд тэдэниие болбосоруулгадашье нүлөөтэй, тиимэһээ тус асуудал шангаар табинтуу байжа, үндэһэн театрай байгуулгые түргэдүүлжэ, өөһэдын мэргэжэлтэдэй эхин булагтань байбал зохисотой. Тэрэ өөһэдөө һурагшадта практикантын (дадалшын), ассистентын (туһалагшын) ажалнуудые даалгажа байха хэрэгтэй. Харин тэдэндэ эсэшэ сусашагүйгөөр ажаллаха хэрэгтэй, театрай бодо бэеын хамаг бүхы хубинууудта үйлөөрөө болон оролсожо, ямаршье юумэ хэжэ һуража байбалынь, тэрэнь тэдэнэй мэргэжэлдэ удха шанар оруулхал.
Б. Зүжэгшэн. Театрай үйлэ ябуулгын гол зэмсэгынь зүжэгшэ болодог хадань, энэ асуудал зүб ойлголгоһоо театрай шиилдэнхэй зангилаа тайлдаха байна. Зүжэгшэ ямар аргаар харагшын сэдьхэл татанаб, тэрэнэй номнолой хүсэниинь хаанаһааб? Эндэ зүжэгшэн өөрынгөө хүн шанарай болбосоронги, һайжарууланги шэнжэнүүдые харуулна, тэрэ хүнэй эрхим һайн, үндэр жэшээ болон харагдаха зэргэтэй. “Хүн шанар” гэһэн ойлгосо абтахадаа, дүрсэлэн харуулгын соёлой бии байлгаһаа, бэеын, абяанай, сэдьхэл хүдэлэлгын (харагшада нүлөөлмэ эзэлүүдгүй хөөрэлгэн, түгэлдэр, тодо хурса байлган) тухай хэлэгдэнэ. Эрдэмтэн, улас түрын гэгээрүүлэгшэ,ухаалан зохёогшо, бэеын тамиршан, оньһо ухаалагша, сэрэгэй жанжан – эдэ бүгэдэ зохёогшодой тон доодын зэргэдэ тоологдоногүй, гэбэшье, зүжэгшэ эдэ олон янзын “нюурнуудые” дүрсэлэн харуулха болоходоо, байгаалиһаа үгтэһэн бэлигтэй, зүжэглэжэ олоһон дүршэлтэй байха ёһотой болоно. Тиин зүжэгшэ эдэ наадаха нюурнуудаа гансал магтана бэшэ, зүгөөр өөрынгөө сагтахи нүгөө тала баригшадай шүүмжэлэгшэнь болоходоо, зүжэгшын мэргэжэлэй шэрэхэ ашааниинь тон ехэ гээшэ.
Ажабайдал урлиг соёлые тэжээнэшье, мүн эрилтэ табинашье. Мэргэжэлтэ зүжэгшэнэй шарайда саг үеын өөрынгөө хүүгэдтэ дамжуулһан онсо шэнжэнүүд харагдадаг. Зүблэлтэ соёлой зүжэгшэн хододоо урматай дорюун, саб гэмэ, хүсэ шадалтай, шуран солбон байха, тодо хараа, мэргэжэлэй үндэртэ хүрэхэ хүсэл, эрдэм мэдэсэ, эрмэлзэл зориг өөртөө элсүүлжэ, өөрынгөө ажалһаа һайн нүлөө абажа байлтай.
Дээрэ хэлэгдээшэһээ үндэһэн театрай зүжэгшэнэй хүмүүжэлгэдэ таарама зүйлнүүд олдомоор, гансал удаадахи хэлэгдээшэдэ анхаралаа хандуулаарайт. Тон түрүүн зүжэгшэнэй наадалгын арга боломжые нарибшалан анхарха зүйлнүүд гэбэл – тэрэнэй бэе ба хоолой. Тэрэ ажалайнь эдлэл соо үндэһэн театраймнай һуури байрань элсэнэ. Энэ минии хэлээшые үлүү гарама гэжэ һанагдабашье, тэрэ зүб байха: театрай ажаябуулгын түбтэ зүжэгшын наадаһан ажал голлодог. Бэеын тамир, хатар, театрай хүдэлсэнүүдэй һорилго гэхэ мэтэ зүжэгшын махабод болбосоруулха, байгуулха. Уншалга, дуулалга, уран уншалга, абяа һажаалга – тэрэнэй хоолой. Тэрээндэ ажалайнгаа эдлэлдэ мэтээр хандаха хэрэгтэй.
Һорилгодо, оньһондо шүтэлгэн бодото байдал сэхээр зурагладаг театрайпиджаагтай сэхээтэнэй, хии үбшэнтэй хүнэй, уйдхарлаашанай оньһо түгэстэ, бэе-абяата “һүнэһэгүй” театр руу шэлжэлгэ модо үлүү гаратар нугаруулаан гэхээр бэшэ. Урданай нэгэ агууехэ эхэнэрдуушанай хэлэһээр – “һүнэһэн оньһон сооһоо түрэдэг”. Зүгөөр һүнэһэн тушаа – доро. Театрай агууехэ нүлөөтэ үүргэ тухай һанаха, илангаяа, үсөөхэн тоото арадтай орон соо бии болгогдожо байһан буряад-монголой театрай, тэрэнэй һайжаруулһан хүнэй дүрсэ байгуулан харуулха арга – бэлиг болон гоё һайханиие элсүүлһэн генетикын нэгэ һалаа, шэнэ хүнэй жэшээ.
Доторой эршэтэйгээр, сэдьхэлэй хөөрэлгөөр ба нүлөөлхэ аргатай зүжэгшын наадан өөрынгөө ябаха харгые бэдэржэ олохоёо тэгүүлнэ. “Доторой наадаар” зүжэглэлгэ (хара тамхи хэрэглэһэндэл зүрхөө хүдэлэлгэ, зохёохы галаар дэгжэн сасаралга), доторой байдалай хилэ эмдэн гаралга гэхэ мэтыенаадандаа шэлжүүлэн зүжэглэхые буруушаахаар. Минии һанахада, эрдэмтэдэй тус асуудал табилган хүнэй уураг тархи-һудаһа мэдэрэлэй ябасаһаа зүжэгшын наадан соо байдаг эдэ мэтэ нааданай үйлэ соохи үзэгдэлнүүдые гаргажа хаянагүй.
V.
Буряад-монголой театр урдаа олон һонин үйлэнүүдые үзэхэ, һайхан ерээдүйтэй байха. Европо ба Ази түбиин театрнуудай урлиг соёлһоо халан абаһан арга боломжо, дүршэл, нүлөөе хайлуулжа, шэнэ бодос абан зэбсэгжэхэл. Үндэһэн соёлой булад хайлуулдаг пеэшэн соо бололтогүй зүйл гарахагүй, энэ хайлуулганаар үндэһэтэнэй хүсэ шадал һэргэжэ, “һурагшын” хаһые шэнээр мүндэлһэн онсолиг өөрсэ шэнжэтэй соёл һэлгэн ерэхэл. Азиин театрнуудай соёл багшалалгын үүргэтэй байһан хадаа, сохом нүлөө үзүүлхэ (статья зохёогшын зоргоор бэшэ); үндэһэн театр бии болгожо байхадаа, үндэһэн театрайнгаа мэргэжэл дээшэлүүлхын тула оролдохо хэрэгтэ, мэти “һүүл” болоод ябахагүйгөө бодохо хэрэгтэй, хэдышье Дээдэ-Үдэ – Москва – Берлин – Париж – Пекин гэһэн харгы замуудые гаталжа ябабашье. Доторой хүгжэлтын дээрэ нэрлэгдэгшэ замуудһаа гадна, үшөө Буряад-Монголдо социалис cоёлой хүгжэлтөөр хүршэ, уг нэгэн соёлнуудтай харилсаха зэргэтэй. Өөрынгөө хараа бодолоор олон арадуудай хани барисаа баримталжа байбашье, соёл өөрынгөө арга дүршэлөөр үндэһэтэнэй шэнжэтэй. Театрай соёл нэгэ оньһоор, улас түрын ба юрын байдалай барисаагаар Хальмаг АССР, Монгол, Түбэд, Тана-Тувын республика худар нэбтэрээ. Хитадай Туркестан –харилсаа байгуулмаар хэрэг, гэхэ зуура, эндэ гансал Грузи ба Буряад-Монгол уласуудай театрнуудараа андалдан харалгадал, юрын андалдаанай харалга, танилсалга бэшэ, харин ямаршьеб үндэр зорилго, зохёохы ажалай эдэбхи эрмэлзэл, уг нэгэн арадуудай дундахи албанай харюусалга болоно гэжэ тодорхойлхоор. Тиин Буряад-Монголой театр тиишэ ошоходоо, өөһэдынгээ арадай шэнэ байдалай гүн сооһоо мүндэлһэн, үндэһэтэнэйнгээ шэнжэнүүдтэ таарама амжалта дэбжэлтэтэй ябаха ёһотой. Тиибэл, тус хүгжэлтынь тэмдэгүүд хүршэ, шуһан түрэл арадуудаймнай сэдьхэлдэ өөрын нүлөө үзүүлжэ, тэдэшье мүн амжалтануудые туйлажа, туһатайшье байхал.
“Буряадай ажабайдал” гэһэн сэтгүүл. № 3-4, 1929 оной.