Амар мэндэ ябаа һаа, РСФСР-эй габьяата артист Цыден-Дамба Пурбуевич Пурбуев энэ жэл 85 наһаяа тэмдэглэхэ һэн. Холын 1958 ондо ЛГИТМиК дүүргэһэн түрүүшын буряад студиин оюутад, тэрэ тоодо Ц-Д.Пурбуев, эрхим һайн сэгнэлтэнүүдтэй дипломуудаа баряад, Буряад драмын театрай богоһо алхажа ороо бэлэй.
1960-аад онуудай эхеэр Буряад театрай тайзан дээрэ хэдэн аргагүй һонин найруулганууд нара хараа бэлэй. Тэдэнэй нэгэн Ц.Шагжинай «Һэшхэл» гэжэ зүжэг болоно. Буряад театрта дуратайшуулай хүлеэжэ ядан угтадаг суута артистнууд В.Халматовай (Зоригто), Ч.Гениновэй (Пэлхэндэй) хажууда залуу халаанай түлөөлэгшэд В.Амханова (Саран), Г.Бутуханов (Солбон), Ц.-Д.Пурбуев (Цокто), Д.Гомбодоржиев (Тээхэр) гэгшэд энэ зүжэгтэ ялас гэмэ тодоор, хадуугдамаар наадажа шадаа бшуу.
1963-1964 оной театральна хаһада Буряад театр К.Треневой «Любовь Яровая» зүжэг табиһан байна. Ород драмтеатрай режиссер А.Никитинэй энэ найруулга түрүүшынхиеэ буряад хэлэн дээрэ, тайзанай шэмэглэлгүй шахуу, һурамхи бэшэ, тиимэ гэлэй гэһэн (условно) шэнэ аргаар бүтээгдэһэн юм. Хооһон тайзан дээрэ улаан, сагаан үнгэтэй хоёр пирамида тодхоотой, эдэ байгуулгануудай хоорондо зүжэгэй бүхы үйлэ үнгэрһэн байгаа. Н.Шагдарова — Яровая, Ф.Сахиров — Яровой, Ц.-Д.Пурбуев — улаантанай командир Кошкин, В.Амханова — Панова, Ж.Иванов — Чир, Д.Жалсараев — Елисатов, С.Будажапов — Грозной, М.Степанова, В.Халматов — Горностаевтан боложо наадахадаа, үнэншэмэ шарайтай, абари зантай геройнуудые мүндэлүүлээ бэлэй. Театрай ехэ амжалта болоһон энэ зүжэг репертуартань нилээн үни байһан түүхэтэй.
1967-1968 оной хаһада режиссер Ф.Сахиров Шекспирэй «Лир хаан» трагеди найруулаа һэн. Буряад театрай зохёохы амжалта, хүгжэлтын шэнэ, дээдэ шата болоһон түүхэтэ зүжэг. Цыден-Дамба Пурбуев гайхамшаг энэ зүжэгтэ сэбэр шарайтай аад, мэхэтэй, һэшхэлгүй хара сэдьхэлтэй Эдмундын роль гүйсэдхэһэн байна.
«Дуран тухай домог» зүжэгтэ хэрзэгы, хомхой, хара мэхэшэн Карабай үбгэнэй дүрэ хүлеэгдээгүй хурсаар наадажа шалгараа һэн. Островскиин «Доходное место» зүжэгтэ дээдэ тушаалтай алба хаагша Вишневскиин роль баһал үндэр туйлалта болоо бэлэй.
Хүнэй сэбэр һайхан зан абари, энэрхы сагаан сэдьхэл зураглаһан олохон дүрэнүүдые бүтээгээ: Байтемир («Тополек мой в красной косынке»), Сүхэ-Баатар («Ээдрээ»), Х.Намсараевай туужын удхаар найруулагдаһан зүжэгтэ Цыремпил болон бусад.
Бүришье олон зүжэгүүдтэ наадаха байгаа. Гэбэшье 1987 ондо театрай захирал Ц.А.Балбаров бэеынгээ муудаһан ушарһаа тушаалһаа болижо, Цыден-Дамба Пурбуевич Пурбуевые өөрөө энэ тушаалда зууршалһан юм.
Хубилган шэнэдхэлгын худхаляатай, хуймаатай үедэ, гүрэн түрын экономикын, зоной һуудал байдалай доройтоһон хүндэ гэгшын сагта тэрэ энэ харюусалгатай ажал бэе дээрээ даажа абаа бэлэй. 1995 он болотор Ц.-Д.Ц.Пурбуев театрай ажал хэрэгүүдые мэргэн ухаатайгаар, болгоомжотой наринаар ябуулхые оролдоо.
Зундаа театр гастрольдо гараха гэхэдэнь, зочид буудалай, харгын гаргаша даашагүй үнэтэй, холын аймагуудта, хоёр тойрогуудта хүрэжэ ошохо аргагүй хүндэ байдалтай һэн. Актернуудай дурсалгаар, 1994 ондо арай гэжэ Агада гастрольдо ерэхэдэнь, хүдөөгэй малшад түлэхэ мүнгэгүй, зүжэг харахын түлөө үндэгэ, тоһо, өөхэ, мяха асаржа үгэдэг байгаа...
РСФСР-эй габьяата артист Ц.-Д.Пурбуев буурал сагаан үбгэдые, хурса мэргэн ухаатаниие һүүлэй үедэ наадаһан юм: үльгэршэн (" Арадай баатар Гэсэрхан«), автор («Төөригдэһэн хуби заяан»), Абдула («Выходили девки замуж»), найрые хүтэлэгшэ («Чингисхан»).
Захиралай тушаал даажа байхадаа, 1991 ондо Буряад театрай ордон соо Монгол туургата арадуудай нэгэдүгээр уласхоорондын наадан-фестиваль угтажа абаа бэлэй. Мүнгэн һангай ехээр дуталдажа байбашье, театрай ёһотой һайндэр боложо үнгэрөө һэн. Москваһаа Россиин СТД-гэй түлөөлэгшэд, МНР-һээ хоёр театр, Хальмагай театр ерээ һэн.
Ехэ нааданай үедэ дүрбэн зүжэг, тэрэ тоодо Б.Эрдынеевэй «Дамдин лама», харуулагдажа, удаань зүбшэн хэлсэгдэһэн юм. Программаһаа гадуур К.Гоцциин «Король-олень» зүжэг (найруулагша Ц.Бальжанов) харуулагдаа һэн.
Монгол туургата арадуудай театрай уралиг хүгжөөхын тула мүнөө үеын эрилтэнүүдтэ харюусама үндэр мэргэжэлтэ бэлэдхэл, зохёохы бэдэрэлгэнүүд, шэнэ туйлалтанууд хэрэгтэй гэжэ тус хуралдаанда хэлсээ бэлэй.
Ц.-Д.П.Пурбуев Буряад театрай нэрэ соло олон жэлдэ үргэжэ ябаһан бэлигтэйшүүлэй нэгэн гэжэ түүхэдэ оронхой.❚
Цыден-Дамба Пурбуев
Цыден-Дамба Пурбуев
Үндэр сэхэ бэетэй, сэбэр шарайтай Цыден-Дамба Пурбуевта найруулагшад гол түлэб зоригтой баатарнуудай, романтическа геройнуудай, инаг нүхэрэй роль дурадхадаг байгаа. Тиигэжэ А.Грибоедовэй зүжэгтэ Молчалин, В.Шекспирэй зүжэгтэ Люченцио, В.Халматовай Баташулуун, Ш.-Н.Цыденжаповай Арья, Х.Намсараевай Тарба Жигжитов бэлигтэй артистын нюур шарайтай буряад театрай тайзан дээрэ дүшэ гаран жэлэй туршада оршоһон юм. Ганса эдэ геройнуудые бэшэ, бусад олон дүрэнүүдые бүтээһэн гээшэ ааб даа.
1960-аад онуудай эхеэр Буряад театрай тайзан дээрэ хэдэн аргагүй һонин найруулганууд нара хараа бэлэй. Тэдэнэй нэгэн Ц.Шагжинай «Һэшхэл» гэжэ зүжэг болоно. Буряад театрта дуратайшуулай хүлеэжэ ядан угтадаг суута артистнууд В.Халматовай (Зоригто), Ч.Гениновэй (Пэлхэндэй) хажууда залуу халаанай түлөөлэгшэд В.Амханова (Саран), Г.Бутуханов (Солбон), Ц.-Д.Пурбуев (Цокто), Д.Гомбодоржиев (Тээхэр) гэгшэд энэ зүжэгтэ ялас гэмэ тодоор, хадуугдамаар наадажа шадаа бшуу.
1963-1964 оной театральна хаһада Буряад театр К.Треневой «Любовь Яровая» зүжэг табиһан байна. Ород драмтеатрай режиссер А.Никитинэй энэ найруулга түрүүшынхиеэ буряад хэлэн дээрэ, тайзанай шэмэглэлгүй шахуу, һурамхи бэшэ, тиимэ гэлэй гэһэн (условно) шэнэ аргаар бүтээгдэһэн юм. Хооһон тайзан дээрэ улаан, сагаан үнгэтэй хоёр пирамида тодхоотой, эдэ байгуулгануудай хоорондо зүжэгэй бүхы үйлэ үнгэрһэн байгаа. Н.Шагдарова — Яровая, Ф.Сахиров — Яровой, Ц.-Д.Пурбуев — улаантанай командир Кошкин, В.Амханова — Панова, Ж.Иванов — Чир, Д.Жалсараев — Елисатов, С.Будажапов — Грозной, М.Степанова, В.Халматов — Горностаевтан боложо наадахадаа, үнэншэмэ шарайтай, абари зантай геройнуудые мүндэлүүлээ бэлэй. Театрай ехэ амжалта болоһон энэ зүжэг репертуартань нилээн үни байһан түүхэтэй.
1967-1968 оной хаһада режиссер Ф.Сахиров Шекспирэй «Лир хаан» трагеди найруулаа һэн. Буряад театрай зохёохы амжалта, хүгжэлтын шэнэ, дээдэ шата болоһон түүхэтэ зүжэг. Цыден-Дамба Пурбуев гайхамшаг энэ зүжэгтэ сэбэр шарайтай аад, мэхэтэй, һэшхэлгүй хара сэдьхэлтэй Эдмундын роль гүйсэдхэһэн байна.
«Дуран тухай домог» зүжэгтэ хэрзэгы, хомхой, хара мэхэшэн Карабай үбгэнэй дүрэ хүлеэгдээгүй хурсаар наадажа шалгараа һэн. Островскиин «Доходное место» зүжэгтэ дээдэ тушаалтай алба хаагша Вишневскиин роль баһал үндэр туйлалта болоо бэлэй.
Хүнэй сэбэр һайхан зан абари, энэрхы сагаан сэдьхэл зураглаһан олохон дүрэнүүдые бүтээгээ: Байтемир («Тополек мой в красной косынке»), Сүхэ-Баатар («Ээдрээ»), Х.Намсараевай туужын удхаар найруулагдаһан зүжэгтэ Цыремпил болон бусад.
Бүришье олон зүжэгүүдтэ наадаха байгаа. Гэбэшье 1987 ондо театрай захирал Ц.А.Балбаров бэеынгээ муудаһан ушарһаа тушаалһаа болижо, Цыден-Дамба Пурбуевич Пурбуевые өөрөө энэ тушаалда зууршалһан юм.
Хубилган шэнэдхэлгын худхаляатай, хуймаатай үедэ, гүрэн түрын экономикын, зоной һуудал байдалай доройтоһон хүндэ гэгшын сагта тэрэ энэ харюусалгатай ажал бэе дээрээ даажа абаа бэлэй. 1995 он болотор Ц.-Д.Ц.Пурбуев театрай ажал хэрэгүүдые мэргэн ухаатайгаар, болгоомжотой наринаар ябуулхые оролдоо.
Зундаа театр гастрольдо гараха гэхэдэнь, зочид буудалай, харгын гаргаша даашагүй үнэтэй, холын аймагуудта, хоёр тойрогуудта хүрэжэ ошохо аргагүй хүндэ байдалтай һэн. Актернуудай дурсалгаар, 1994 ондо арай гэжэ Агада гастрольдо ерэхэдэнь, хүдөөгэй малшад түлэхэ мүнгэгүй, зүжэг харахын түлөө үндэгэ, тоһо, өөхэ, мяха асаржа үгэдэг байгаа...
Тэрэ үедэ арадай һайндэр Сагаалган Буряад Уласта һэргээгдэжэ, харагшадайнгаа хужарта Буряад драмын театр үргэн дэлисэтэй найр наада эмхидхэдэг болоо бэлэй.
Арадайнгаа жэнхэни ёһо заншал баримталан, театрай үмэнэ үндэр һан бунгаа табижа, лама санаартанай маани мэгзэм уншалгаар наадаяа эхилдэг һэн. Һара шахуу театрай байшан соо зон үймэлдэжэ, һайндэрэй зүжэг хараха дуратайшуулда һууха һуури дуталдажа байдаг һэн. Энэ һайн һайхан заншал мүнөөшье үргэлжэлһөөр.
РСФСР-эй габьяата артист Ц.-Д.Пурбуев буурал сагаан үбгэдые, хурса мэргэн ухаатаниие һүүлэй үедэ наадаһан юм: үльгэршэн (" Арадай баатар Гэсэрхан«), автор («Төөригдэһэн хуби заяан»), Абдула («Выходили девки замуж»), найрые хүтэлэгшэ («Чингисхан»).
Захиралай тушаал даажа байхадаа, 1991 ондо Буряад театрай ордон соо Монгол туургата арадуудай нэгэдүгээр уласхоорондын наадан-фестиваль угтажа абаа бэлэй. Мүнгэн һангай ехээр дуталдажа байбашье, театрай ёһотой һайндэр боложо үнгэрөө һэн. Москваһаа Россиин СТД-гэй түлөөлэгшэд, МНР-һээ хоёр театр, Хальмагай театр ерээ һэн.
Ехэ нааданай үедэ дүрбэн зүжэг, тэрэ тоодо Б.Эрдынеевэй «Дамдин лама», харуулагдажа, удаань зүбшэн хэлсэгдэһэн юм. Программаһаа гадуур К.Гоцциин «Король-олень» зүжэг (найруулагша Ц.Бальжанов) харуулагдаа һэн.
Монгол туургата арадуудай театрай уралиг хүгжөөхын тула мүнөө үеын эрилтэнүүдтэ харюусама үндэр мэргэжэлтэ бэлэдхэл, зохёохы бэдэрэлгэнүүд, шэнэ туйлалтанууд хэрэгтэй гэжэ тус хуралдаанда хэлсээ бэлэй.
Ц.-Д.П.Пурбуев Буряад театрай нэрэ соло олон жэлдэ үргэжэ ябаһан бэлигтэйшүүлэй нэгэн гэжэ түүхэдэ оронхой.❚