Түрүүшын түбэг бэрхэшээлтэй алхамууд

Бүхы Ород Уласай хэмжээндэ Театрай жэл тэмдэглэгдэнэ гээшэ ааб даа. Буряад арадайнгаа үндэһэн соёлой, хүгжэмэй болон хатарай дээжэ бэедээ шэнгээһэн оперын, баледэй алдарта зохёолнуудые тайзан дээрэ мүндэлүүлжэ, бүхы гүрэн түрын, дэлхэйн олон оронуудай харагшадай анхаралда, сэгнэлтэдэ табижа, үндэр мэргэжэл шадабарияа гэршэлһэн алдарта манай уран бэлигтэн тухай, тэдэнэй гайхамшаг ажал хэрэг тухай дурсан хөөрэлдэе.


1923 оной майн 30-да Дээдэ-Үдэ хото ниислэлтэйгээр Буряад-Монголой АССР-эй байгуулагдаһанай һүүлээр соёл гэгээрэлэй үргэн дэлисэтэй ажал бурьялаа һэн. 1925 оной намар Буряадай эрдэмэй хорооной (Буручком) дэргэдэ уран һайханай таһаг репертуарна зүблэлтэй хамта нээгдэнэ. Буручкомой гэшүүн П.Н.Дамбинов (Солбонэ Туяа) таһагые даагшаар томилогдоһон байна. Шэнэ эмхи зургаанай оролдолгоор үндэһэн театр байгуулгын, мэргэжэлтэ хүгжэмэй болон уран зурагай хүгжэлтын эшэ үндэһэн бии болоһон юм.

Тэрэ үедэ Дээдэ-Үдэдэ, гуша гаран мянган зоной ажаһуудаг хотодо, мэргэжэлтэ театр үгы байгаа. Тээ урид, 1920 ондо Ленинэй университедэй дэргэдэ өөрын репертуартай театрай студи эмхидхэдхэжэ, энээнэй һуури дээрэ ород драмын театр байгуулха гэһэн туршалга урагшагүйдөө бэлэй. Москваһаа болон бусад түбэй хотонуудһаа гастрольдо ерэһэн театрнуудай зүжэгүүдые хаража, ниислэл хотын зон бахаа ханаадаг байгаа.

БМАССР-эй арадай гэгээрэлэй комиссар Б.Барадин болон П.Дамбиновай оролдолгоор буряад хэлэн дээрэ зүжэг табиха, наадаха арга бэлигтэй, дүршэлтэй хүнүүдые элирүүлгын, Буряадай педтехникумэй һурагшадай болон Зүблэлтэ болон партиин эмхи зургаануудай хүтэлбэрилэгшэдые бэлэдхэлэй һургуулида (Совпартшкола) һурагшадай зэргэһээ шэлэн абалгын хүшэрхэн ажал бэелүүлэгдэдэг һэн. Тэрэ үедэ һайн дуранай артистнуудай бэлдэһэн буряад зүжэгүүдые гансал Дээдэ-Үдэдэ бэшэ, мүн хүдөө аймагуудта ябажа харуулдаг һэн.


Талаан боложо, буряад арадай хүгжэмтэ соёл шэнжэлхэеэ Б.П.Сальмонт түрүүтэй бүлэг хүгжэмшэ-этнографууд Москваһаа ерэһэн байна. Буручкомой зууршалгаар эдэ хүгжэмшэд зургаан һарын һуралсал эмхидхээ һэн. Хүгжэмдэ һэдэбтэй зоной олон байһан ушарһаа тус курсанууд юһэн һарын болгогдоо бэлэй.

Бурпедтехникумэй бэлигтэй оюутадые шэлэжэ абаад, хүгжэмэй эхин шадабарида, буряад болон ород инструментнүүд дээрэ наадажа һургаһан юм. Концертнэ программа бэлдээд, аймагуудаар ябаха үедөө урданай дуунуудые ноототойгоор бэшэжэ абадаг һэн. Энэ ехэ ажал Солбонэ Туяагай харгалзалга доро үнгэрдэг бэлэй.

Эндэ һуража гараһан залуушуул сооһоо 12 хүн, тэрэ тоодо И.Мадаев, С.Дылыков, А.Ильин, А.Очиров, Н.Таров гэгшэд нэгэ гү, али хоёр инструмент дээрэ наадаха аргатай мэргэжэлтэ хүгжэмшэд болоод, Б.Сальмонтын хүтэлбэрилдэг буряад инструментнүүдэй оркестрэй үндэһэ һуури табиһан юм. Саг үргэлжэ хүдөө аймагуудаар гастрольдо ябажа, дуу хатараа, буряад зүжэгүүдээ харагшадта бэлэглэдэг түрүүшын бүлэг артистнуудай зэргэдэ үндэһэн театрай ерээдүй гайхамшаг бэлигтэн Мария Шамбуева, Гомбожап Цыдынжапов оролсодог һэн.

1929 ондо хүгжэмтэ энэ бүлэг Үндэһэн искусствын байшанай хүгжэмтэ студиин бүридэлдэ абтаһан юм. Пианист, дирижер, композитор, Москвагай консерваториин профессор П.М.Берлинский студиин гэшүүдтэ багшалдаг байгаа. Иимэ нэрэ солото багшанарай мэргэжэл хэшээлдэ хүртэһэн түрүүшын буряад уран бэлигтэн саашадаа театрай уралигай үндэр дабаануудые зоримгой дабан дабшаа бэлэй.

Буручкомой Уран һайханай таһаг 1926 ондо репертуарна зүблэлэй шэлэһэн олон зохёолнууд сооһоо Ч.-Лх.Базароной «Таряан», «Хаарташан» зүжэгүүдые, Б.Барадинай ба Д.-Р.Намжилоной «Жигдэн», «Харанхы байдал» (Д.-Р.Намжилон), И.Дадуевай «Һураһан — далай, һураагүй — балай» гэжэ зүжэгүүдые хуушан монгол хэлэн дээрэ барлахые дурадхаһан юм. Ямар хэлэн дээрэ түрүүшын зүжэгүүд найруулагдаха ёһотойб гэһэн асуудал гаража ерээ. Энэ талаар тэрэ үеын ажал ябуулагшад эб нэгэн бэшэ, олон хараа бодолтой һэн. Тэрэл 1929 ондо буряад хэлэ бэшэг лата үзэгтэ оруулагдаһан гээд һануулая. Нэгэн ниитэ литературна хэлэнэй хүндүүлхэй асуудал тэрэ гэһээр хэлсэгдэжэл байгаа, мүнөөшье, XXI зуун жэлэй эхиндэ, хэлсэгдэһэн зандаа...

Уласай буряад театрай байгуулалтын ажалые хүтэлэгшэд арадай үндэһэн соёлой нөөсэ баялигта ямараар хандаха ёһотойб, ямарыень шэнэ эрхэ байдалда хэрэглэхэб, ямарһаань арсахаб гэхэ мэтын тон бэрхэшээлтэй асуудалнуудые шиидхэхэ ёһотой байгаа. Теориин талаһаа энэ асуудал шиидхэхэ тухай эгээн түрүүн Б.Барадин бодолгото болоо һэн. 1924 оной «Жизнь Бурятии» гэжэ сэтгүүлэй 6-дахи дугаарта хэблэгдэһэн «Вопросы сценического искусства бурят-монголов» гэжэ статья соогоо өөрынгөө һанамжа тэрэ тодорхойлоо. Үндэһэн театр байгуулхадаа буряад арадай соёлой эрдэни зэндэмэни болохо зүйлнүүдые заатагүй хараада абаха хэрэгтэй. Нэн түрүүн, буряад бөөнэрэй түрэлхиин оюун бэлиг хараада абаха: бөөгэй уран үгэ ( бөөгэй дурдалгануудые ябууд зохёохо бэлиг), хүгжэмэй болон хатарай уран бэлигыень. Юунтэйшье жэшэхээр бэшэ, дабтамаар бэшэ, ябууд зуура бэелдэг энэ үзэгдэлые уран һайханай талаар шэнжэлжэ, ерээдүйдэ үндэһэн театрай зохёолнуудта таатай ушарта хэрэглэжэ болохоор. Мүн туршалга ябуулжа болоно.


Энээнһээ гадна автор дасан дугануудта болодог Цамай наадан дээрэ тогтожо, үнгэтэ һайхан талыень үндэрөөр сэгнээ һэн. Түбэд ба монгол эхэ бэшэгүүд дээрэ үндэһэлһэн урданай түүхэтэй, гүн удхатай энэ нааданиие алгад гаража болохогүй. Гэбэшье энэ ехэ баялигые эдлэхын тула тусхай бэлэдхэл хэрэгтэй гэжэ Б.Барадин онсолоо. Эрдэмтэн уридшье Цамай нааданиие шэнжэлһэн байха юм: 1909 ондо «Зап.ИРГО» гэжэ суглуулбари соо тэрэнэй бэшэһэн «Цам Миларайбы» гэжэ статья гараа һэн.

Буряадай элитэ хүбүүдэй нэгэн Солбонэ Туяа 1926, 1927 онуудай туршада Буручкомой таһагай зүблөөнүүдтэ үгэ хэлэхэдээ, мүн сонинуудай хуудаһануудта хэблэгдэһэн «Беседы по вопросам искусства», «Искусство бурятских дацанов» гэжэ статьянуудтаа Б.Барадинай хараа бодолнуудта дүтэрхы шугам баримталдаг байһанаа гэршэлээ һэн.

1927-1928 онуудай туршада Дээдэ-Үдэдэ соёлой талаар хэдэн һонирхолтой үйлэ хэрэг болон байна. Хитадта ошохо замдаа Айседора Дункан хатар наадаяа харуулаа, Москвагай «Синяя блуза» театрай, гадна В.Мейерхольдын зүжэгүүдээ найруулһан Хубисхалай театрай гастрольнууд болоо һэн. Нүүдэл гуримаар хүдэлдэг «Творчество» гэжэ театрай дэргэдэ ород театр Дээдэ-Үдэдэ байгуулжа туршаа, теэд энэнь бүтээгүй. Гансал 1928 оной намар Уласхоорондын Улаан стадионой Оргтеатрай (хүтэлэгшэнь Е.П.Просветов) гастрольдо ерэхэдэнь, хэдэн жэлэй туршада хотодомнай байрлаад, саг үргэлжын ород театр байгуулхада туһалхыень баадхаһан юм. Энэл театрай һуури дээрэ буряад артистнуудые бэлдэхэ арга боломжо дүүрэн хэрэглэхые Е.П.Просветов дурадхаа бэлэй. Тиигэжэ ехэ ажалай эхин табигдаа һэн.

Хаа хаанаһаа сугларжа, бэлэдхэл гараһан бэлигтэй буряад басагад, хүбүүдые шэлэжэ абалгын харалган 1929 оной апрель соо болобо. Наркомпросой дэргэдэ байгуулагдаһан театральна студида эгээн эрхим гэжэ тоологдоһон 12 хүн, тэдэнэй тоодо буряад театрай ерээдүй одод — Н.Гендунова, Ч.Генинов, Ж.Пагбаин, У.Болдонова болон бусад абтаба. Оргтеатрай артистнууд М.Н.Святская, Н.Е.Невельский студиие хүтэлһэн юм.

Тэрэл жэлэй зун оюутад Н.Невельскиин ударидалга доро Сэлэнгын аймагта һуралсалаа ябуулхаяа гараба. Тамчын дасанда Цамай нааданда бэлэдхэл яажа үнгэрдэг байһые, ламанарай пантомима, хатарайнь хүдэлсэ бүхэниие анхаралтайгаар шэнжэлһэн байна.

Энээнһээ гадна тодо һайнаар дуугарха, дуулаха талаар, акробатикын хэшээлнүүдые абадаг һэн. Июль-август һара соо ерээдүй артистнууд буряад угалза хээнүүдэй, костюмуудай, багуудай, шэмэг зүүдхэлнүүдэй, лама санаартанай гутал, хубсаһанай зүйлнүүдэй 100 гаран зурагуудые бүтээһэн, шажан мүргэлэй 300 гаран эд зүйл суглуулһан байха юм.


Хэрэглэгдэһэн литература

1.Найдаков В.Ц. Бурятская драматургия.- Улан-Удэ, 1959.
2.Найдакова В.Ц. Бурятский советский драматический театр. — Улан-Удэ, 1974.