Буряад театрай нэрэ солотон Чойжи-Нима Гениновэй хуби заяан гайхалтай һонин юм. 1925 ондо, 18 наһатайдаа тэрэ дасанһаа гаража ошоһон байна. Шэнэ эрхэ байдалай эршэ ехэтэй суранзан хүсэндэ абтажа, али болохо аргаар үзэг бэшэгтэ һураха гэжэ оролдоо. Мэдээжэ багша Д.Донгидон тэрэниие дэмжэжэ, Хориин ШКМ һургуулида ороходонь туһалаа һэн. Һүбэлгэн хурса ухаатай байһыень залуу багша Х.Намсараев абаһаар элирүүлжэ, тэрэ үеын гүйсэд бэшэ дунда һургуулиин программаар түргэн болзорто һуража гарахадань туһалаа бэлэй. Эхинһээ иимэ үндэр бэлигтэнэй үреэл дэмжэлгэдэ хүртэһэн залуу хүбүүн урма зоригтойгоор наһанайнгаа хэрэг шэлэн дабшаа һэн.
Буряад-Монголой драматическа театрай түрүүшын труппын бүридэлдэ абтаһан 15 залуу артистнуудай тоодо Н.Балданогой «Таһалдал» гэжэ зүжэгөөр үндэһэн театрай түүхые эхилһэн габьяатай. Дунда шадалтай Гарма Санжиевай роль үнэншэмэ бэрхээр наадаһан байна. Саашадаа актер театрай шэнэ зүжэг бүхэндэ наададаг һэн. Эдирхэн хүбүүншье, үндэр наһатай үбгэжөөлшье боложо наадаха арга шадалтай байгаа бшуу. Шүрбэһэлиг нарин нугархай бэетэй артист режиссерой ямаршье техническэ даабари ядамаггүй дүүргэжэрхидэг һэн.
Бэлигтэй актер А.Шадаевай «Мэргэн» зүжэгтэ Мүлөөнэй, Н.Балданогой «Олоной нэгэн» зүжэгтэ лама Базар-Садын рольнуудые гайхама тодо хурсаар наадажа шалгарһан юм.
1936 ондо СССР-эй ниислэл Москва хотодо Буряад-Монголой эрхим ажалшадай, уран бэлигтэнэй делегациин бүридэлдэ Ч.Генинов ошолсоһон габьяатай. Кремльдэ болоһон Совет Правительствын хүтэлбэритэй уулзалгые алдарта артист сэдьхэлээ хүлгэн дурсадаг байгаа. Тиихэдэ Чойжи-Нима Генинов гүрэн түрын үндэр шагналда — Ажалай Улаан Тугай ордендо хүртэһэн юм. Тэрэл үеэр Ч.Генинов М.Шамбуева хоёрой дуулаһан буряад арадай дуунууд Москвада пластинка дээрэ бэшэгдээд, үргэн тэнюун Буряад ороной зон хужарлан шагнадаг болоо бэлэй.
Үндэһэн буряад театрай һуури табиха аргагүй хүндэ ажалай эхиндэ хабаадалсаха хүндэтэй эрхэ тэрээндэ тудалдаа һэн. «Баир» хүгжэмтэ драмада Хутармаанай роль гүйсэдхэхэдэнь, тэрэнэй хуур дээрэ наадаха шадабаринь, буряад арадай дуунуудые жэнхэни ёһоор дуулаха, үльгэр түүрээлгые һайн мэдэхэ уран арга шадабаринь ехэтэ туһалаа бэлэй. Буряад үльгэрэй шэдитэ оронһоо шэнэ сагта гэнтэ буужа ерэһэн үльгэршэн мэтээр тэрэ тайзан дээрэ харагдаа һэн. Энэл арга шадабаринь һүүлдэ «Энхэ Булад-баатар» гэжэ түрүүшын буряад оперодо үльгэршэн үбгэнэй роль наадахадань туһатай байһан юм.
Гуша гаран жэлэй туршада буряад театрта хүдэлхэ үедөө Чойжи-Нима Генинов 80 гаран роль гүйсэдхэһэн юм. Хуур дээрэ наадажа һураха заабари ном хэблүүлээ һэн. Бэлигтэй зүжэгшэн, ёһотой буряад дуушан байхаһаа гадна, өөрөө дуу зохёодог бэлэй.
1950-яад оноор зүжэгүүдые зохёодог болоо һэн. Нэгэ акттай 6 зүжэг, «Соелма, Баташулуун» гэһэн домогто зүжэг бэшэһэн драматург гэжэ Ч.Генинов буряад театрай түүхэдэ оронхой. 1960-аад оной эхеэр найруулагдаһан «Соелма, Баташулуун» зүжэгынь хэдэн арбаад жэл соо театрай репертуарта хүндэтэй һуури эзэлдэг һэн.
Энээнһээ гадна залуу зүжэгшэдтэ туһа болохо зорилготой «Уран үгэ тухай. Тэмдэглэл» гэһэн буряад театрай түүхэдэ түрүүшын заабари ном хэблүүлһэн байна. Түрэл хэлэнэйнгээ дундаршагүй баялигые зүбөөр хэрэглэжэ, сэхэ сэбэрээр, уран гоёор хэлэжэ һурахада ехэ аша туһатай ном болоо һэн.
Хүн талаараа ехэ сагаан, сэбэр һайхан сэдьхэлтэй байһыень Ц.Шагжин дурсажа бэшээ бэлэй. Зохёохы ажалдаа бүхыгөөрөө «шэнгэжэ» ороод, ажабайдалай жэжэ божо юумэ анхардаггүй, мартамхай, алмайранги абари зан тухайнь театрай ажалшадай дунда тараһан ябаган хошон зугаа һүүлэй һүүлдэ үльгэр домог мэтэ хэлсэгдэдэг болоо бэлэй. Нэгэшье хорогүй, дулааханаар өөгшөөһэн хошон зугаа һэн. Юундэб гэхэдэ, амаргүй ехэ бэлигэйнь түлөө, һайн һайхан абари зангайнь түлөө Буряад театрта Чойжи-Нима Гениновые айхабтараар хүндэлдэг байгаа бшуу.
1965 ондо үнэхөөр арадай артист Ч.Г.Генинов наһанһаа нүгшэһэн юм. 2007 ондо түрэл театрнь үндэр нэрэ солото зүжэгшэнэй 100 жэлэй алтан ой үргэнөөр тэмдэглээ һэн. Арадай гүн сооһоо урган гараһан уран бэлигынь зон түмэнэй оюун һайхан баялиг боложо түүхэдэ мүнхэрөө.
Хэрэглэгдэһэн литература
1. Ц.Шагжин. Чойжи-Нима Генинович Генинов. — «Байкал», 1984, № 4.
2. В.Найдакова. Театральные портреты. — Улан-Удэ, 1984.
Ч.Генинов өөрын һанаагаар хуур, лимбэ дээрэ наадажа һураһан юм. Тэрэ үедэ нютаг нуга бүхэндэ залуушуул дуу, хатарай наада бэлдэжэ, олоной урда харуулдаг байгаа. Хориин һургуулиин багшанар түрэлхиин уран бэлигтэй Чойжи-Нима хүбүүе театральна студида һурахыень зууршалаа бэлэй.
Театрай артистын мэргэжэлдэ бүхы хүсэл һаналаа зорюулан, шэнэ эрдэм мэдэсэ хомхойгоор бэедээ шэнгээн һураа. Тайзан дээрэ бэеэ абаха, хүл гараа хүдэлгэхэ шадабариин, уран үгын, дуунай хэшээлнүүд, этюд зохёохо, һуралсалай зүжэгүүдые бэлдэхэ талаар мэргэжэлээ мүлилгын нарин ажал тэрэнэй дурые буляаһан, сэдьхэл зүрхыень эзэлһэн юм. Эгээл тиихэдэ тэрэнэй түрэлхиин оюун бэлиг элирэн харагдаа.
Буряад-Монголой драматическа театрай түрүүшын труппын бүридэлдэ абтаһан 15 залуу артистнуудай тоодо Н.Балданогой «Таһалдал» гэжэ зүжэгөөр үндэһэн театрай түүхые эхилһэн габьяатай. Дунда шадалтай Гарма Санжиевай роль үнэншэмэ бэрхээр наадаһан байна. Саашадаа актер театрай шэнэ зүжэг бүхэндэ наададаг һэн. Эдирхэн хүбүүншье, үндэр наһатай үбгэжөөлшье боложо наадаха арга шадалтай байгаа бшуу. Шүрбэһэлиг нарин нугархай бэетэй артист режиссерой ямаршье техническэ даабари ядамаггүй дүүргэжэрхидэг һэн.
Бэлигтэй актер А.Шадаевай «Мэргэн» зүжэгтэ Мүлөөнэй, Н.Балданогой «Олоной нэгэн» зүжэгтэ лама Базар-Садын рольнуудые гайхама тодо хурсаар наадажа шалгарһан юм.
1936 ондо СССР-эй ниислэл Москва хотодо Буряад-Монголой эрхим ажалшадай, уран бэлигтэнэй делегациин бүридэлдэ Ч.Генинов ошолсоһон габьяатай. Кремльдэ болоһон Совет Правительствын хүтэлбэритэй уулзалгые алдарта артист сэдьхэлээ хүлгэн дурсадаг байгаа. Тиихэдэ Чойжи-Нима Генинов гүрэн түрын үндэр шагналда — Ажалай Улаан Тугай ордендо хүртэһэн юм. Тэрэл үеэр Ч.Генинов М.Шамбуева хоёрой дуулаһан буряад арадай дуунууд Москвада пластинка дээрэ бэшэгдээд, үргэн тэнюун Буряад ороной зон хужарлан шагнадаг болоо бэлэй.
Үндэһэн буряад театрай һуури табиха аргагүй хүндэ ажалай эхиндэ хабаадалсаха хүндэтэй эрхэ тэрээндэ тудалдаа һэн. «Баир» хүгжэмтэ драмада Хутармаанай роль гүйсэдхэхэдэнь, тэрэнэй хуур дээрэ наадаха шадабаринь, буряад арадай дуунуудые жэнхэни ёһоор дуулаха, үльгэр түүрээлгые һайн мэдэхэ уран арга шадабаринь ехэтэ туһалаа бэлэй. Буряад үльгэрэй шэдитэ оронһоо шэнэ сагта гэнтэ буужа ерэһэн үльгэршэн мэтээр тэрэ тайзан дээрэ харагдаа һэн. Энэл арга шадабаринь һүүлдэ «Энхэ Булад-баатар» гэжэ түрүүшын буряад оперодо үльгэршэн үбгэнэй роль наадахадань туһатай байһан юм.
Гайхамшаг тэрэ үедэ суута артист Ж.Тумуновай «Сэсэгмаа» зүжэгтэ баян Дамбын, Н.Балдано М.Эдель хоёрой «Эржэн» гэжэ уянгата зүжэгтэ Намжилай рольнуудые наадажа, дүрэ бүхэниинь харагшадай һонирхол татаһан, мэргэжэлтэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн юм. Тиигэжэ 1938 ондо БМАССР-эй габьяата артистын, 1940 ондо РСФСР-эй габьяата артистын хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртөө һэн.
Актерой уран бэлигэй орьёл болоһон ажалынь хадаа, Х.Намсараевай «Тайшаагай ташуур» гэжэ суута зүжэгтэ Гүрэмбэ ламын дүрэ, Ц.Шагжинай «Будамшууда» Һорнии баянай, энэл авторай «Түрүүшын жэл» зүжэгтэ Пэлхэндэйн дүрэнүүд болоно.
Энээнһээ гадна ехэ олон оршуулагдаһан зүжэгүүдтэ — В.Шекспирэй, Ф.Шиллерэй, А.Островскиин бүтээлнүүдтэ тад ондоо саг үеын, ондоо гүрэн түрын, ондоо яһатанай зан заншал, аяг абари зураглаһан хадуугдама дүрэнүүдые мүндэлүүлжэ шададаг байгаа.
Гуша гаран жэлэй туршада буряад театрта хүдэлхэ үедөө Чойжи-Нима Генинов 80 гаран роль гүйсэдхэһэн юм. Хуур дээрэ наадажа һураха заабари ном хэблүүлээ һэн. Бэлигтэй зүжэгшэн, ёһотой буряад дуушан байхаһаа гадна, өөрөө дуу зохёодог бэлэй.
1950-яад оноор зүжэгүүдые зохёодог болоо һэн. Нэгэ акттай 6 зүжэг, «Соелма, Баташулуун» гэһэн домогто зүжэг бэшэһэн драматург гэжэ Ч.Генинов буряад театрай түүхэдэ оронхой. 1960-аад оной эхеэр найруулагдаһан «Соелма, Баташулуун» зүжэгынь хэдэн арбаад жэл соо театрай репертуарта хүндэтэй һуури эзэлдэг һэн.
Энээнһээ гадна залуу зүжэгшэдтэ туһа болохо зорилготой «Уран үгэ тухай. Тэмдэглэл» гэһэн буряад театрай түүхэдэ түрүүшын заабари ном хэблүүлһэн байна. Түрэл хэлэнэйнгээ дундаршагүй баялигые зүбөөр хэрэглэжэ, сэхэ сэбэрээр, уран гоёор хэлэжэ һурахада ехэ аша туһатай ном болоо һэн.
Хүн талаараа ехэ сагаан, сэбэр һайхан сэдьхэлтэй байһыень Ц.Шагжин дурсажа бэшээ бэлэй. Зохёохы ажалдаа бүхыгөөрөө «шэнгэжэ» ороод, ажабайдалай жэжэ божо юумэ анхардаггүй, мартамхай, алмайранги абари зан тухайнь театрай ажалшадай дунда тараһан ябаган хошон зугаа һүүлэй һүүлдэ үльгэр домог мэтэ хэлсэгдэдэг болоо бэлэй. Нэгэшье хорогүй, дулааханаар өөгшөөһэн хошон зугаа һэн. Юундэб гэхэдэ, амаргүй ехэ бэлигэйнь түлөө, һайн һайхан абари зангайнь түлөө Буряад театрта Чойжи-Нима Гениновые айхабтараар хүндэлдэг байгаа бшуу.
1965 ондо үнэхөөр арадай артист Ч.Г.Генинов наһанһаа нүгшэһэн юм. 2007 ондо түрэл театрнь үндэр нэрэ солото зүжэгшэнэй 100 жэлэй алтан ой үргэнөөр тэмдэглээ һэн. Арадай гүн сооһоо урган гараһан уран бэлигынь зон түмэнэй оюун һайхан баялиг боложо түүхэдэ мүнхэрөө.
Хэрэглэгдэһэн литература
1. Ц.Шагжин. Чойжи-Нима Генинович Генинов. — «Байкал», 1984, № 4.
2. В.Найдакова. Театральные портреты. — Улан-Удэ, 1984.