Театрай уралиг
Театрай жэлэй шухала удхатай һара үдэрнүүд
23 мая 2019
700
Энэ тэмдэглэл соогоо Ород гүрэнэй театрай түүхэдэ шухала удхатай ямар ехэ ойн баяр энэ жэлдэ тудалданаб гэжэ хөөрэлдэе.
Ород гүрэнэй домог суута Мариинска театр 1860 ондо нээгдэһэн түүхэтэй. Энэ театрай балетмейстер Мариус Петипа (1818-1910) ород баледэй хүгжэн һалбарха хэрэгтэ тон ехэ үүргэ дүүргэһэн юм. Дэлхэйн уран хатарай түүхэдэ ехэ нүлөө үзүүлһэн энэ хүн бүхыдөө 50 балет найруулжа табиһан, тэрэ тоодо А.Глазуновай хүгжэмдэ зохёон найруулагдаһан суута «Раймонда» балет.
Бэлигтэй балетмейстерэй һургаһан олон бэрхэ шабинарай дунда эгээл ехээр суурхаһан Анна Павлова (1881-1931) болоно. 120 жэлэй саана, 1899 ондо Мариинска театрай тайзан дээрэ түрүүшынхиеэ гараад, тэрэ 1913 он болотор «Баядерка», «Жизель», «Конек-Горбунок», «Щелкунчик», «Дон Кихот», «Фараоной басаган», «Жэлэй дүрбэн саг» баледүүдтэ хатаржа, уян бэлигынь ошотон толотоо бэлэй. 1907 ондо Сен-Сансын хүгжэм дээрэ балетмейстер Михаил Фокинай найруулһан «Хун шубуун» гэһэн этюд Анна Павлова гүйсэдхэжэ, гайхамшаг энэ бүтээлынь ород хатарай һургуулиин уянгата бэлгэ тэмдэг болоһон юм. Европын, Америкын, Австралиин хотонуудта тэрэ ород баледэй элшэн сайд боложо, солото уран бэлигээ харуулаа.
Алдарта хатаршан, балетмейстер, шэнэ түхэлэй хатар дэлгэрүүлэгшэ Вацлав Фомич Нижинскиин (1889-1938) түрэһөөр 130 жэлэй ой гүйсэнэ. С.П.Дягилевай труппын бүридэлдэ домог суута Ород сезонуудта хабаадаа. И.Стравинскиин «Нангин хабар», Р.Штраусай хүгжэм дээрэ «Тиль Уленшпигель» гэжэ баледүүдые зохёон найруулһан габьяатай.
Ородой солото балеринэ Галина Уланова (1910-1998) 90 жэлэй саана түрүүшынхиеэ нэгэ доро Одеттэ ба Одиллия боложо, П.Чайковскиин «Хун шубуута нуур» гэжэ гайхамшаг зүжэгтэ хатарһан түүхэтэй. С.Прокофьевой «Ромео ба Джульеттэ» (1940) баледтэ эдир хонгор Джульеттын парти ялас гэмэ һайханаар хатаржа, бүхы дэлхэйдэ суурхаһан юм. Европын бүхы шахуу ниислэлнүүдтэ, Америкэ болон Хитадта тэрэнэй уран бэлигтэ һүгэдэн угтадаг байгаа. 1959 ондо Москвада Буряад-Монголой АССР-эй искусство болон литературын декадада харуулагдаһан «Агуу Гоохон Ангар дүүхэй» баледые Галина Уланова ехэ һайшааһан, Лариса Сахьяновагай уран бэлигтэ үндэр сэгнэлтэ үгэжэ, буряад балериные дэмжэһэн, үдэ жэгүүр нэмээһэн юм. Алдар солото Г.Уланова 1960 ондо һүүлшынхиеэ түрэл Ехэ театрайнгаа тайзан дээрэ «Шопениана» баледтэ хатараа һэн. Стокгольмдо суута балеринын нэрэ соло хүндэлһэн хүшөө 35 жэлэй саана, 1984 ондо табигдаһан байна.
Мариинска театрай тайзан дээрэ М.Мусоргскиин оперодо Борис Годунов хаанай, Игорь тайжын («А.Бородинай «Игорь тайжа»), А.Рубинштейнэй Демонэй партинуудые эгээн түрүүн ялас гэмээр гүйсэдхэһэн дуушан, театрай солист болон режиссер Иван Александрович Мельников (1832-1906) болоно.
А.Бородинай «Игорь тайжа» гэжэ оперые манай Буряадай тайзан дээрэ түрүүшынхиеэ 60 жэлэй саана, 1959 ондо табиһан байна. Игорь тайжын партиие Владимир Манкетов, Кончагай ролиие Лхасаран Линховоин гайхалтай үнэншэмөөр гүйсэдхэжэ, энэ оперо үндэһэн уралигай хүгжэлтын үндэр жэшээ болоо бэлэй.
Мариинска театрай алдарта түүхые мүнөө үедэ Валерий Гергиевэй уран хүтэлбэри доро үндэр бэлигтэй зохёохы ажалтан үргэлжэлүүлжэ, шэнэ нэрэнүүдые хуудаһандань бэшэнэ. В.Гергиевэй үүсхэлээр эмхидхэгдэһэн Пасхын хүгжэмтэ фестивалиин үедэ энэ жэл заншалта ёһоор дэлхэйн хүгжэмтэ баялигай дээжэ бүтээлнүүдэй тоодо ород композиторнууд М.Мусоргскиин, Н.Римский-Корсаковой зохёолнууд һүр жабхалантайгаар гүйсэдхэгдэһэн байна.
Дэлхэйн суута оркестрнүүдые хүтэлхэ эрхэдэ хүртэдэг суута энэ дирижер залуу бэлигтэй дуушадые ехэ дэмжэдэг юм. Манай буряад дуушад Валентина Цыдыпова, Аюна Базаргуруева, һүүлэй үедэ ехэтэ суурхаһан монгол дуушан Ариунбаатар Ганбаатар алдар домогто театрай тайзан дээрэ дуулаха аза талаантай байба. Гэбэшье Ариунбаатар Ганбаатар, Аюна Базаргуруева Улаан-Үдынгөө оперно театрай түрэл болоһон тайзаниие мартангүй, энэ хабар шэнээр найруулагдаһан Дж.Пуччиниин «Тоска» зүжэгтэ амжалтатай хабаадалсаа гээд һануулая.
Санкт-Петербургын соёлой алдарта гуламта — Ехэ драматическа театрай (БДТ) байгуулагдаһаар 100 жэлэй ой гүйсэбэ. 1919 ондо хубисхалта засагай дурадхалаар элитэ зохёолшод, поэт А.Блок, уран зохёолшо М.Горький хубисхалай халуун дүлэтэ удха харагшадта хүргэхэ зорилготой шэнэ түхэлэй театр байгуулха гэжэ шиидээ һэн. Оюун бэлигтэй драмын актриса В.Комиссаржевская (1896 онһоо Александринска театрта, 1904 онһоо өөрынгөө театрта наадаа) символис удхатай М.Метерлинкын, Л.Андреевэй зүжэгүүдые найруулдаг һэн. Тэрэнэй һургаһан бүлэг артистнууд энэ түүхэтэ хэрэг бэелүүлхэдэ хабаадалсаа бэлэй.
Зохёохы шэнэ арга дүрэнүүдые хэрэглэһэн туршалгын гуримаар А.Блогой, М.Горькиин зүжэгүүдые шэнэ театрай тайзан дээрэ алдар суута режиссер В.Э.Мейерхольд табиһан юм. Эдэ туршалганууд шэнэ 20 зуун жэлэй театрай эшэ үндэһэ табиха хуби заяатай байгаа.
Тус театрай хүгжэлтэдэ алдар суута режиссер Г.Товстоноговой зохёохы бэлиг ехэтэ нүлөөлөө. Тэрэнэй хүтэлбэри доро Россида, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ олон артистнуудай: Кирилл Лавров, Иннокентий Смоктуновский, Ефим Копелян, Сергей Юрский, Олег Басилашвили, Алиса Фрейндлих болон бусадай уран бэлиг урган һалбараа. Театр Г.А.Товстоноговой нэрые зүүжэ ябана.
В.Ф.Комиссаржевскаягай нэрэмжэтэ студи, удаань драмын театр байгуулхын тула бүхыгөөрөө оролдоһон хүн Федор Федорович Комиссаржевский (1882-1954) болоно. Бэлигтэй режиссер, багша, театрай теоретик Ф.Ф.Комиссаржевский 1919 онһоо хилын саана ажаһууһан юм. В.Ф.Комиссаржевскаягай нэрэ зүүһэн гүрэнэй театр Ленинградые фашис дайсадай бүһэлөөд байха үедэ, 1942 ондо нээгдэһэн түүхэтэй. Константин Симоновай «Русские люди» гэжэ зүжэг тиихэдэ театрай тайзан дээрэ табигдажа, агууехэ хотые хамгаалгын шэн габьяатай түүхэдэ ороо бэлэй.
90 жэлэй саана элитэ театрай болон уран һайханай ажал ябуулагша Сергей Павлович Дягилев (1872-1929) наһанһаа нүгшэһэн юм. Уран зурааша А.Бенуатай хамта «Мир искусства» гэжэ нэгэдэл байгуулаа, иимэл нэрэтэй сэтгүүлэй редактораар хүдэлөө. Ород уралигай үзэсхэлэнүүдые дэлгэжэ, Ород сезонуудые хилын саана эмхидхэһэн габьяатай. 1911 ондо байгуулагдаһан «Ород балет» гэжэ нэрэтэй труппань тэрэнэй наһа баратар хилын саанахи харагшадые ород баледэй алдар солото бүтээлнүүдтэй танилсуулдаг байһан юм.
Россиин Театрай жэлэй түүхэтэ һара үдэрнүүдэй зарим тэдыень нэрлэбэбди. Энээнһээ гадна манай Буряад ороной театрнуудай түүхэтэй, бэлиг түгэлдэр артистнуудай хуби заяантай холбоотой һонин үйлэ ушарнууд тухай саашадаа мэдээсэжэ байхабди.❚
Хэрэглэгдэһэн литература
1.Энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона. Современная версия. — М., 2007.
2.Россия. Иллюстрированная энциклопедия. — М., 2008.
Бэлигтэй балетмейстерэй һургаһан олон бэрхэ шабинарай дунда эгээл ехээр суурхаһан Анна Павлова (1881-1931) болоно. 120 жэлэй саана, 1899 ондо Мариинска театрай тайзан дээрэ түрүүшынхиеэ гараад, тэрэ 1913 он болотор «Баядерка», «Жизель», «Конек-Горбунок», «Щелкунчик», «Дон Кихот», «Фараоной басаган», «Жэлэй дүрбэн саг» баледүүдтэ хатаржа, уян бэлигынь ошотон толотоо бэлэй. 1907 ондо Сен-Сансын хүгжэм дээрэ балетмейстер Михаил Фокинай найруулһан «Хун шубуун» гэһэн этюд Анна Павлова гүйсэдхэжэ, гайхамшаг энэ бүтээлынь ород хатарай һургуулиин уянгата бэлгэ тэмдэг болоһон юм. Европын, Америкын, Австралиин хотонуудта тэрэ ород баледэй элшэн сайд боложо, солото уран бэлигээ харуулаа.
Анна Павлова
Анна Павлова
Алдарта хатаршан, балетмейстер, шэнэ түхэлэй хатар дэлгэрүүлэгшэ Вацлав Фомич Нижинскиин (1889-1938) түрэһөөр 130 жэлэй ой гүйсэнэ. С.П.Дягилевай труппын бүридэлдэ домог суута Ород сезонуудта хабаадаа. И.Стравинскиин «Нангин хабар», Р.Штраусай хүгжэм дээрэ «Тиль Уленшпигель» гэжэ баледүүдые зохёон найруулһан габьяатай.
Ородой солото балеринэ Галина Уланова (1910-1998) 90 жэлэй саана түрүүшынхиеэ нэгэ доро Одеттэ ба Одиллия боложо, П.Чайковскиин «Хун шубуута нуур» гэжэ гайхамшаг зүжэгтэ хатарһан түүхэтэй. С.Прокофьевой «Ромео ба Джульеттэ» (1940) баледтэ эдир хонгор Джульеттын парти ялас гэмэ һайханаар хатаржа, бүхы дэлхэйдэ суурхаһан юм. Европын бүхы шахуу ниислэлнүүдтэ, Америкэ болон Хитадта тэрэнэй уран бэлигтэ һүгэдэн угтадаг байгаа. 1959 ондо Москвада Буряад-Монголой АССР-эй искусство болон литературын декадада харуулагдаһан «Агуу Гоохон Ангар дүүхэй» баледые Галина Уланова ехэ һайшааһан, Лариса Сахьяновагай уран бэлигтэ үндэр сэгнэлтэ үгэжэ, буряад балериные дэмжэһэн, үдэ жэгүүр нэмээһэн юм. Алдар солото Г.Уланова 1960 ондо һүүлшынхиеэ түрэл Ехэ театрайнгаа тайзан дээрэ «Шопениана» баледтэ хатараа һэн. Стокгольмдо суута балеринын нэрэ соло хүндэлһэн хүшөө 35 жэлэй саана, 1984 ондо табигдаһан байна.
Мариинска театрай тайзан дээрэ М.Мусоргскиин оперодо Борис Годунов хаанай, Игорь тайжын («А.Бородинай «Игорь тайжа»), А.Рубинштейнэй Демонэй партинуудые эгээн түрүүн ялас гэмээр гүйсэдхэһэн дуушан, театрай солист болон режиссер Иван Александрович Мельников (1832-1906) болоно.
А.Бородинай «Игорь тайжа» гэжэ оперые манай Буряадай тайзан дээрэ түрүүшынхиеэ 60 жэлэй саана, 1959 ондо табиһан байна. Игорь тайжын партиие Владимир Манкетов, Кончагай ролиие Лхасаран Линховоин гайхалтай үнэншэмөөр гүйсэдхэжэ, энэ оперо үндэһэн уралигай хүгжэлтын үндэр жэшээ болоо бэлэй.
Валерий Гергиев
Валерий Гергиев
Мариинска театрай алдарта түүхые мүнөө үедэ Валерий Гергиевэй уран хүтэлбэри доро үндэр бэлигтэй зохёохы ажалтан үргэлжэлүүлжэ, шэнэ нэрэнүүдые хуудаһандань бэшэнэ. В.Гергиевэй үүсхэлээр эмхидхэгдэһэн Пасхын хүгжэмтэ фестивалиин үедэ энэ жэл заншалта ёһоор дэлхэйн хүгжэмтэ баялигай дээжэ бүтээлнүүдэй тоодо ород композиторнууд М.Мусоргскиин, Н.Римский-Корсаковой зохёолнууд һүр жабхалантайгаар гүйсэдхэгдэһэн байна.
Дэлхэйн суута оркестрнүүдые хүтэлхэ эрхэдэ хүртэдэг суута энэ дирижер залуу бэлигтэй дуушадые ехэ дэмжэдэг юм. Манай буряад дуушад Валентина Цыдыпова, Аюна Базаргуруева, һүүлэй үедэ ехэтэ суурхаһан монгол дуушан Ариунбаатар Ганбаатар алдар домогто театрай тайзан дээрэ дуулаха аза талаантай байба. Гэбэшье Ариунбаатар Ганбаатар, Аюна Базаргуруева Улаан-Үдынгөө оперно театрай түрэл болоһон тайзаниие мартангүй, энэ хабар шэнээр найруулагдаһан Дж.Пуччиниин «Тоска» зүжэгтэ амжалтатай хабаадалсаа гээд һануулая.
Санкт-Петербургын соёлой алдарта гуламта — Ехэ драматическа театрай (БДТ) байгуулагдаһаар 100 жэлэй ой гүйсэбэ. 1919 ондо хубисхалта засагай дурадхалаар элитэ зохёолшод, поэт А.Блок, уран зохёолшо М.Горький хубисхалай халуун дүлэтэ удха харагшадта хүргэхэ зорилготой шэнэ түхэлэй театр байгуулха гэжэ шиидээ һэн. Оюун бэлигтэй драмын актриса В.Комиссаржевская (1896 онһоо Александринска театрта, 1904 онһоо өөрынгөө театрта наадаа) символис удхатай М.Метерлинкын, Л.Андреевэй зүжэгүүдые найруулдаг һэн. Тэрэнэй һургаһан бүлэг артистнууд энэ түүхэтэ хэрэг бэелүүлхэдэ хабаадалсаа бэлэй.
Зохёохы шэнэ арга дүрэнүүдые хэрэглэһэн туршалгын гуримаар А.Блогой, М.Горькиин зүжэгүүдые шэнэ театрай тайзан дээрэ алдар суута режиссер В.Э.Мейерхольд табиһан юм. Эдэ туршалганууд шэнэ 20 зуун жэлэй театрай эшэ үндэһэ табиха хуби заяатай байгаа.
Тус театрай хүгжэлтэдэ алдар суута режиссер Г.Товстоноговой зохёохы бэлиг ехэтэ нүлөөлөө. Тэрэнэй хүтэлбэри доро Россида, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ олон артистнуудай: Кирилл Лавров, Иннокентий Смоктуновский, Ефим Копелян, Сергей Юрский, Олег Басилашвили, Алиса Фрейндлих болон бусадай уран бэлиг урган һалбараа. Театр Г.А.Товстоноговой нэрые зүүжэ ябана.
В.Ф.Комиссаржевскаягай нэрэмжэтэ студи, удаань драмын театр байгуулхын тула бүхыгөөрөө оролдоһон хүн Федор Федорович Комиссаржевский (1882-1954) болоно. Бэлигтэй режиссер, багша, театрай теоретик Ф.Ф.Комиссаржевский 1919 онһоо хилын саана ажаһууһан юм. В.Ф.Комиссаржевскаягай нэрэ зүүһэн гүрэнэй театр Ленинградые фашис дайсадай бүһэлөөд байха үедэ, 1942 ондо нээгдэһэн түүхэтэй. Константин Симоновай «Русские люди» гэжэ зүжэг тиихэдэ театрай тайзан дээрэ табигдажа, агууехэ хотые хамгаалгын шэн габьяатай түүхэдэ ороо бэлэй.
90 жэлэй саана элитэ театрай болон уран һайханай ажал ябуулагша Сергей Павлович Дягилев (1872-1929) наһанһаа нүгшэһэн юм. Уран зурааша А.Бенуатай хамта «Мир искусства» гэжэ нэгэдэл байгуулаа, иимэл нэрэтэй сэтгүүлэй редактораар хүдэлөө. Ород уралигай үзэсхэлэнүүдые дэлгэжэ, Ород сезонуудые хилын саана эмхидхэһэн габьяатай. 1911 ондо байгуулагдаһан «Ород балет» гэжэ нэрэтэй труппань тэрэнэй наһа баратар хилын саанахи харагшадые ород баледэй алдар солото бүтээлнүүдтэй танилсуулдаг байһан юм.
Россиин Театрай жэлэй түүхэтэ һара үдэрнүүдэй зарим тэдыень нэрлэбэбди. Энээнһээ гадна манай Буряад ороной театрнуудай түүхэтэй, бэлиг түгэлдэр артистнуудай хуби заяантай холбоотой һонин үйлэ ушарнууд тухай саашадаа мэдээсэжэ байхабди.❚
Хэрэглэгдэһэн литература
1.Энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона. Современная версия. — М., 2007.
2.Россия. Иллюстрированная энциклопедия. — М., 2008.