Театрай уралиг
Агууехэ алдараар арад соогоо мүнхэрөөл
8 мая 2019
823
Цырен Галзутович Шагжин 100 жэлэй саана урин хабарай эдээхэн үдэрнүүдэй нэгэндэ алтан дэлхэйдэ мүндэлһэн бэлэй…
Тэрэ 1919 оной майн 5-да Загарайн аймагай Хара-Шэбэр нютагта түрэһэн юм.
Тиигэжэ, тэрэл үдэрынь, майн 5-да Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй академическэ драмын театрай ордон соо Буряадай АССР-эй арадай зүжэгшэн, РСФСР-эй соёл урлалай габьяата ажал ябуулагша Цырен Шагжинай алдарта ойн хүндэлэлдэ зорюулагдаһан тоглолто үнгэрөө. Цырен Галзутович буряад соёл урлалай гайхамшагта ажал ябуулагшадай нэгэн, бэлигтэй зүжэгшэн, найруулагша, киноактер, оршуулагша, уран зохёолшо, драматург, буряад арадай дуунуудые айхабтар гоёор гүйсэдхэгшэ байһан гэжэ аха наһатай харагшаднай мартаагүй дурсажа байдаг байна.
Цырен Шагжинай бүхы наһанайнь, ажалайнь намтар Буряад драмын театртай нягта холбоотой байһан. Тайзан дээрэ олон дүрэнүүдые байгуулхын хажуугаар, «Пржевальский», «Пора таежного подснежника», «Алитет уходит в горы» гэһэн Совет гүрэн соо мэдээжэ боложо, сууда гараһан кинонуудта наадаһан юм.
Үндэһэн буряад драматургиин алтан жасада ороһон «Будамшуу» гэжэ шогтой зугаатай зүжэгынь авторайнгаа нэрые суурхуулһан гэжэ булта мэдэнэбди. Тэрэнь Буряадай гүрэнэй Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ драмын театрай тайзан дээрэ табигдахаһаа гадна, Москвада, Татарстанда, Яхадта, Хакасида, Тывада, Хальмагта, мүн Монголдо табигдаһан байдаг. «Түрүүшын жэл», «Һэшхэл», «Хабарай дуун», «Шүдхэртэй сүндүүг», «Тангариг», «Галта джунгли» гэһэн зүжэгүүдыень харагшад халуунаар хүлеэжэ абадаг байгаа. Цырен Шагжинай зүжэгүүд ород, монгол, болгар, латыш, татар, адыгей болон бусад олон хэлэнүүдтэ оршуулагданхай.
Уран зохёолшо Цырен Шагжин рассказ, повестьнуудай хэдэн cуглyyлбaринуyдыe бэшэжэ хэблүүлһэн юм.
Цырен Галзутович Максим Горькийн нэрэмжэтэ уран зохёолой дээдэ һургуулиин дэргэдэхи Дээдэ курсада һуралсаа. 1952-1959 онуудта Буряад драмын, Буряадай оперо болон баледэй театрнуудай ахамад найруулагшаар хүдэлһэн намтартай.
Бэлигтэй драматургын зүжэгүүд мүнөөшье болотор харагшадай сэдьхэлые хужарлуулжа, баярлуулжа байһаар.
Тус тоглолто хадаа Цырен Шагжин тухай дэлгэс дээрэ багахан хөөрөөгөөр эхилээд, удаань «Хаанаһаа ябанаш, Будамшуу?» гэһэн шогтой наадаар үргэлжэлөө.
18 жэлэй туршада 1 000 гара дахин тайзан дээрэ наадагдаһан «Будамшуу» зүжэгһөө «Тогооной архихан», «Елбой ноён», «Пиглай Һорнии хоёр» гэһэн дуутай шуутай хэһэгүүд харуулагдаа. Буряад арадай алишье сагта мүнхэ байдаг шог зугаа, сэсэн мэргэниие тодо элеэр гаргажа, Оросой Холбооной арадай зүжэгшэд Марта Зориктуева, Нина Токуренова — Пигляйн дүрэ, Буряад Уласай арадай зүжэгшэн Сэнгэ Ломбоев — Будамшуугай дүрэ, Буряад Уласай арадай зүжэгшэн Баста Цыденов — Елбой ноёной, Буряад Уласай арадай зүжэгшэн Биликто Дамбаев Билдуугай дүрэ, тиихэдэ Буряад Уласай габьяата зүжэгшэн Солбон Субботин Һорниин дүрэ шадамар бэрхээр харуулжа, харагшадые баярлуулаа.
Цырен Шагжинай үнихэнэй наадагдаагүй байһан «Шүдхэртэй сүндүүг» гэһэн зүжэгһөө хэһэг Оросой Холбооной арадай зүжэгшэн Людмила Дугарова, Оросой Холбооной габьяата зүжэгшэн Чингис Гуруев, Буряад Уласай габьяата зүжэгшэд Баяр Бадмаев, Дарима Гылыкова гэгшэд абьяас бэлигэйнгээ аргаар амидыруулжа, харагшадай урманда дэлгээ.
Будамшуугай дүрэ Оросой Холбооной арадай зүжэгшэн Михаил Елбоновой одото дүрэ ха юм даа. Михаил Гомбоевич 14 жэлэй саана «Эдир Будамшуу» гэһэн хүүгэдэй мүрысөө эмхидхэһэн юм. Тус тоглолтодо уласхоорондын хэмжээнэй болоһон «Эдир Будамшуу» мүрысөөнэй хэдэн жэлнүүдэй илагшад — Буряад драмын театрай залуу зүжэгшэд Ангараг Чагдуров, Булат Самбилов, эстрадын дуушад Ринчин Турлаков, Баясхалан Базаржапов, Никита Спицын гэгшэд хабаадаа. Булта ирагуу һайхан дуунуудые дуулажа, харагшадай халуун альга ташалгада хүртөө. Баясхалан Базаржапов «Сельтисон» гэһэн шог ёгто номер харуулаа.
Цырен Шагжин тухай олон дулаан дурсалга, һанамжанууд хэлэгдээ. Михаил Елбонов элитэ буряад драматургын нангин дурасхаал болгон «Аба эжы хоёрни» гэһэн дуугаа дуулаа. «Будамшуу Гэрэл хоёрой дуэт» гурбан үеын зүжэгшэд гүйсэдхөө.
Загарайн дүрбэн тэгшэ бэлигтэй алдарта хүбүүн Цырен Галзутович Шагжинай мүнхэ дурасхаал сагай урасхалһаа элэжэ хосороогүй, мартагдаагүй. Буряад арадайнгаа соёл урлалай түүхэдэ аргагүй ехэ нүлөө үзүүлһэн ашань, гайхамшагта габьяань мүнөөдэр бүришье үнэтэй, сэнтэй, эрдэни мэтээр үзэгдэнэ...
«Будамшуу, Будамшуу нэрэтэйхэм даа,
Буряадхан орондоо нютагтайхам даа.
Бултандаа намайгаа мэдэхэлтэ даа,
Буруушан Будамшуу гэлсэнхэйлтэ даа...»
Иигээд лэ он жэлнүүдые ото һэтэ, олоной жаргалай түлөө тэмсэжэ, ябажал ябанал даа Будамщуумнай...
Цырен Шагжин
Цырен Шагжин
Тиигэжэ, тэрэл үдэрынь, майн 5-да Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй академическэ драмын театрай ордон соо Буряадай АССР-эй арадай зүжэгшэн, РСФСР-эй соёл урлалай габьяата ажал ябуулагша Цырен Шагжинай алдарта ойн хүндэлэлдэ зорюулагдаһан тоглолто үнгэрөө. Цырен Галзутович буряад соёл урлалай гайхамшагта ажал ябуулагшадай нэгэн, бэлигтэй зүжэгшэн, найруулагша, киноактер, оршуулагша, уран зохёолшо, драматург, буряад арадай дуунуудые айхабтар гоёор гүйсэдхэгшэ байһан гэжэ аха наһатай харагшаднай мартаагүй дурсажа байдаг байна.
Цырен Шагжинай бүхы наһанайнь, ажалайнь намтар Буряад драмын театртай нягта холбоотой байһан. Тайзан дээрэ олон дүрэнүүдые байгуулхын хажуугаар, «Пржевальский», «Пора таежного подснежника», «Алитет уходит в горы» гэһэн Совет гүрэн соо мэдээжэ боложо, сууда гараһан кинонуудта наадаһан юм.
Үндэһэн буряад драматургиин алтан жасада ороһон «Будамшуу» гэжэ шогтой зугаатай зүжэгынь авторайнгаа нэрые суурхуулһан гэжэ булта мэдэнэбди. Тэрэнь Буряадай гүрэнэй Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ драмын театрай тайзан дээрэ табигдахаһаа гадна, Москвада, Татарстанда, Яхадта, Хакасида, Тывада, Хальмагта, мүн Монголдо табигдаһан байдаг. «Түрүүшын жэл», «Һэшхэл», «Хабарай дуун», «Шүдхэртэй сүндүүг», «Тангариг», «Галта джунгли» гэһэн зүжэгүүдыень харагшад халуунаар хүлеэжэ абадаг байгаа. Цырен Шагжинай зүжэгүүд ород, монгол, болгар, латыш, татар, адыгей болон бусад олон хэлэнүүдтэ оршуулагданхай.
Уран зохёолшо Цырен Шагжин рассказ, повестьнуудай хэдэн cуглyyлбaринуyдыe бэшэжэ хэблүүлһэн юм.
Цырен Галзутович Максим Горькийн нэрэмжэтэ уран зохёолой дээдэ һургуулиин дэргэдэхи Дээдэ курсада һуралсаа. 1952-1959 онуудта Буряад драмын, Буряадай оперо болон баледэй театрнуудай ахамад найруулагшаар хүдэлһэн намтартай.
Бэлигтэй драматургын зүжэгүүд мүнөөшье болотор харагшадай сэдьхэлые хужарлуулжа, баярлуулжа байһаар.
Тус тоглолто хадаа Цырен Шагжин тухай дэлгэс дээрэ багахан хөөрөөгөөр эхилээд, удаань «Хаанаһаа ябанаш, Будамшуу?» гэһэн шогтой наадаар үргэлжэлөө.
18 жэлэй туршада 1 000 гара дахин тайзан дээрэ наадагдаһан «Будамшуу» зүжэгһөө «Тогооной архихан», «Елбой ноён», «Пиглай Һорнии хоёр» гэһэн дуутай шуутай хэһэгүүд харуулагдаа. Буряад арадай алишье сагта мүнхэ байдаг шог зугаа, сэсэн мэргэниие тодо элеэр гаргажа, Оросой Холбооной арадай зүжэгшэд Марта Зориктуева, Нина Токуренова — Пигляйн дүрэ, Буряад Уласай арадай зүжэгшэн Сэнгэ Ломбоев — Будамшуугай дүрэ, Буряад Уласай арадай зүжэгшэн Баста Цыденов — Елбой ноёной, Буряад Уласай арадай зүжэгшэн Биликто Дамбаев Билдуугай дүрэ, тиихэдэ Буряад Уласай габьяата зүжэгшэн Солбон Субботин Һорниин дүрэ шадамар бэрхээр харуулжа, харагшадые баярлуулаа.
Цырен Шагжинай үнихэнэй наадагдаагүй байһан «Шүдхэртэй сүндүүг» гэһэн зүжэгһөө хэһэг Оросой Холбооной арадай зүжэгшэн Людмила Дугарова, Оросой Холбооной габьяата зүжэгшэн Чингис Гуруев, Буряад Уласай габьяата зүжэгшэд Баяр Бадмаев, Дарима Гылыкова гэгшэд абьяас бэлигэйнгээ аргаар амидыруулжа, харагшадай урманда дэлгээ.
Будамшуугай дүрэ Оросой Холбооной арадай зүжэгшэн Михаил Елбоновой одото дүрэ ха юм даа. Михаил Гомбоевич 14 жэлэй саана «Эдир Будамшуу» гэһэн хүүгэдэй мүрысөө эмхидхэһэн юм. Тус тоглолтодо уласхоорондын хэмжээнэй болоһон «Эдир Будамшуу» мүрысөөнэй хэдэн жэлнүүдэй илагшад — Буряад драмын театрай залуу зүжэгшэд Ангараг Чагдуров, Булат Самбилов, эстрадын дуушад Ринчин Турлаков, Баясхалан Базаржапов, Никита Спицын гэгшэд хабаадаа. Булта ирагуу һайхан дуунуудые дуулажа, харагшадай халуун альга ташалгада хүртөө. Баясхалан Базаржапов «Сельтисон» гэһэн шог ёгто номер харуулаа.
Цырен Шагжин тухай олон дулаан дурсалга, һанамжанууд хэлэгдээ. Михаил Елбонов элитэ буряад драматургын нангин дурасхаал болгон «Аба эжы хоёрни» гэһэн дуугаа дуулаа. «Будамшуу Гэрэл хоёрой дуэт» гурбан үеын зүжэгшэд гүйсэдхөө.
Загарайн дүрбэн тэгшэ бэлигтэй алдарта хүбүүн Цырен Галзутович Шагжинай мүнхэ дурасхаал сагай урасхалһаа элэжэ хосороогүй, мартагдаагүй. Буряад арадайнгаа соёл урлалай түүхэдэ аргагүй ехэ нүлөө үзүүлһэн ашань, гайхамшагта габьяань мүнөөдэр бүришье үнэтэй, сэнтэй, эрдэни мэтээр үзэгдэнэ...
«Будамшуу, Будамшуу нэрэтэйхэм даа,
Буряадхан орондоо нютагтайхам даа.
Бултандаа намайгаа мэдэхэлтэ даа,
Буруушан Будамшуу гэлсэнхэйлтэ даа...»
Иигээд лэ он жэлнүүдые ото һэтэ, олоной жаргалай түлөө тэмсэжэ, ябажал ябанал даа Будамщуумнай...