Театрай уралиг
Арадай дурасхаалда үлэнхэй
24 сентября 2018
817
Табяад жэлэй саада тээ һэн ха. «Улаан-Үдэһөө олон артистнууд ерэхэнь, Бадма Балдаков ерэхэнь гэнэ!» гэһэн һураг суу таража, Таһархай тосхондомнай хүл хөөрсэг боложо байһые элеэр һанадагби. Гэртэхимнай барандаа концертдэ ошохо гэжэ хэлсээд, һууха һуури эртээнһээ ошожо эзэлһэн минии нааданай эхилхые хүлеэжэ ядаһамни һаял шэнги...
Зон клубай байшан соо багтангүй, нээлгээтэй үүдээр хаража зогсоо һэн. «Россиин арадай артист Бадма Балдаков дуулахань!» гэжэ соносхоходонь, сугларагшад нэрьемэ альга ташалгаар угтаһыень һанадагби. Хэдэн дуу дуулаһанай һүүлдэ тайзанһаа саашалха гэхэдэнь, шагнагшад табиха дурагүй, альгаа ташажал байгаа һэн. Дуушан мээхэйгээр энеэбхилээд, бүдүүн һайхан хоолойгоор шэнэ дуу хүнхинүүлжэл мэдэнэ. Нааданай түгэсхэлдэ Бадма Балдаков тайзан дээрэһээ сугларагшадта хандажа, «арадай дуушан Цырен Хоборковой тоонто нютагай зоной урда дуулажа, үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэмни юунһээшье үнэтэй» гэжэ хэлэхэдэнь, клуб соо һууһан хүнүүд булта хүл дээрээ бодожо, удаан альга ташалгаар тэрэниие үдэшөө бэлэй. Бадма Балдаковой дуулахые һүүлдэ соносоходоо, бага наһанайм энэ һайхан үзэгдэл ходо ойндом ородог һэн.
Буряад арадай суута дуушан Бадма Мелентьевич Балдаковой түрэһөөр 100 жэлэй тэбхэр ой гүйсэбэ. Тэрэ Хурамхаанда түрэһэн юм. 1862 ондо Байгал худар газар ехээр хүдэлөөд, тоонтынгоо далайн уһан доро ороходо, элинсэгүүдынь Хурамхаанда нүүжэ ерээ һэн. Багаһаань шанга дуутай хүбүүхэн өөрөө балалайка дээрэ наадажа һураһан юм. 1953 ондо 7 класс дүүргэхэдэнь, эсэгэнь хүдөө ажахын техникумдэ һурахыень баалаба. Улаан-Үдэдэ Гомбо Цыдынжаповтай уулзаад, тэрэнэй зууршалгаар хүгжэмэй-театральна училищида орожо, дуушанай мэргэжэлдэ һураһан байна.
Хүгжэмэй нюусатай танилсаха, олон юумэндэ һураха, үсэд нэтэрүүгээр дуушанай уран бэлиг шудалха саг ерээ һэн. Зоримгой үсэд зантай хүбүүн буряад, ород дуунуудые, оперно аринуудые, романснуудые сээжэлдэжэ, репертуарынь элбэгжээ. 1938 ондо һуралсалаа дүүргэхэдэнь, Буряадай драматическа театрай труппада абаба. Жэл үнгэрхэдэ, театр хүгжэмэй-драматическа гэжэ нэрэтэй болоо. Б.Балдаков Номгон далайн флодой ансамбльда хоёр жэлэй туршада солист дуушанаар алба гараһан юм.
Эгээл тэрэ үедэ буряад-монгол искусствын декадада бэлэдхэл эхилжэ, Балдаковые сэрэгэй албанһаа табиба. Декада 1940 ондо «Энхэ-Булад баатар» гэжэ опероор нээгдэхэдээ, Б.Балдаков Буумал-хаанай парти дуулаа һэн. Москвада тэрэ хэдэ хэдэн концертдэ хабаадахадаа, буряад арадай дуунуудые, оперонуудһаа аринуудые уран бэрхээр дуулажа, шагнагшадай дура буляаһан юм. Декадын дүнгөөр дуушанда «Хүндэлэлэй тэмдэг» орден барюулагдаа бэлэй.
Дайнай эхилхэдэ, театрай артистнар бригадануудай бүридэлдэ фронт ошожо, эрэлхэг совет сэрэгшэдтэ уран бэлигээ бэлэг баридаг һэн. 1943-1944 онуудай үбэл буряад артистнууд Г.Цыдынжапов, Б.Балдаков, В.Лыгденова, Т.Гергесова, Ц.Бадмаев Белорусска фронтын түрүү зэргэнүүдтэ, удаань Монгол орондо дуу хатараа дэлгэһэн байна.
Түрэл оперно театрайнгаа тайзан дээрэ «Евгений Онегин» оперодо Греминэй парти дуулажа, албаяа эхилһэн намтартай. Эндэ гушаад жэлэй туршада «Мазепа» оперодо Кочубейн, «Баир» оперодо хаанай, «Борис Годуновто» Пименэй, «Аидада» Рамфисэй, «Фаустда» Мефистофелиин, «Анда нүхэд» оперодо Дубовай, «Русалкада» Мельнигэй, " Саяанай хормойдо" оперодо Бумбугай, «Алекодо» цыган үбгэнэй, «Царская невеста» оперодо Собакинай, «Черевички» оперодо Чуб, «Демондэ» Гудалай, «Тихий Дон» оперодо Сашын, «Игорь тайжада» Галицкиин, «Байгал дээрэ» оперодо Хүсэтын парти болон бусад олон рольнуудые шадамар бэрхээр гүйсэдхэжэ, алдар суутай болоһон юм.
Хүгжэм шэнжэлэгшэ О.И.Куницынай тэмдэглэһээр, алдарта дуушан Б.М.Балдаков оперно парти бүхэнөө ехэ нарин нягтаар, ханамжатайгаар бэлдэдэг заншалтай байгаа. Урид текст нягтаар шэнжэлдэг, үгүүлбэри аянгыень туршажа, дабтан уншадаг һэн. Тодо зүбөөр үгүүлхэ гэжэ оролдодог бэлэй. Иигэжэ бэлдэһэнэй һүүлээр дуулажа эхилдэг байһан. Оперын хүгжэмэй болон дуунуудай нотонуудые ходо бэедээ абажа ябадаг, хирэ хирэ болоод лэ тэдэнээ хаража, сээжээр һанажа абадаг һэн.
1966 ондо бэень муудажа, Бадма Мелентьевич филармонидо ажалда ороо бэлэй. Тиигэжэ бүхы Буряад ороной нютаг нугануудаар гастрольдо ябажа, заха холын зондо уран бэлигээ бэлэглээ бшуу. Зуу гаран буряад арадай дуунуудые дууладаг байгаа. Мүн монгол, ород, украин арадай дуунуудые шадамар бэрхээр гүйсэдхэдэг бэлэй.
Өөрөө дуу зохёохо бэлигтэй һэн, дуунуудынь энхэ мүнхэ Буряад дайдаар хаа хаанагүй зэдэлдэг һэн. «Доржи Банзаров тухай баллада», залуушуулда зорюулагдаһан олон дуунуудынь шагнагшадай шэхэ хужарлуулһан юм. Эгээл суутай, зоной дура зүрхэ эзэлһэн «Инагни, шамдаа» гэжэ дууниинь буряад дуунай алтан жасада орохо хубитай байгаа.
Уянхан гараараа хүзүүдээд,
Ухааем бэедээ татанаш.
Уринхан һайхан нюдөөрөө
Урма сэдьхэлым баясуулнаш.
Сэбэрхэн гараараа хүзүүдээд,
Сэдьхэлым бэедээ татанаш.
Сэсэхэн һайхан нюдөөрөө
Сээжэ зүрхыем баясуулнаш.
Ты, как ласковый ветер степной,
Обняла меня нежной рукой.
В небе ярче звезды не найти
И поёт мое сердце в груди.
Он жэлнүүдэй ходорон үнгэрбэшье, гайхамшаг дуушанай аянга хоолойнь, нэрэ солонь арад түмэнэй дурасхаалда хэтэ мүнхэдөө оршохо.
Буряад арадай суута дуушан Бадма Мелентьевич Балдаковой түрэһөөр 100 жэлэй тэбхэр ой гүйсэбэ. Тэрэ Хурамхаанда түрэһэн юм. 1862 ондо Байгал худар газар ехээр хүдэлөөд, тоонтынгоо далайн уһан доро ороходо, элинсэгүүдынь Хурамхаанда нүүжэ ерээ һэн. Багаһаань шанга дуутай хүбүүхэн өөрөө балалайка дээрэ наадажа һураһан юм. 1953 ондо 7 класс дүүргэхэдэнь, эсэгэнь хүдөө ажахын техникумдэ һурахыень баалаба. Улаан-Үдэдэ Гомбо Цыдынжаповтай уулзаад, тэрэнэй зууршалгаар хүгжэмэй-театральна училищида орожо, дуушанай мэргэжэлдэ һураһан байна.
Хүгжэмэй нюусатай танилсаха, олон юумэндэ һураха, үсэд нэтэрүүгээр дуушанай уран бэлиг шудалха саг ерээ һэн. Зоримгой үсэд зантай хүбүүн буряад, ород дуунуудые, оперно аринуудые, романснуудые сээжэлдэжэ, репертуарынь элбэгжээ. 1938 ондо һуралсалаа дүүргэхэдэнь, Буряадай драматическа театрай труппада абаба. Жэл үнгэрхэдэ, театр хүгжэмэй-драматическа гэжэ нэрэтэй болоо. Б.Балдаков Номгон далайн флодой ансамбльда хоёр жэлэй туршада солист дуушанаар алба гараһан юм.
Эгээл тэрэ үедэ буряад-монгол искусствын декадада бэлэдхэл эхилжэ, Балдаковые сэрэгэй албанһаа табиба. Декада 1940 ондо «Энхэ-Булад баатар» гэжэ опероор нээгдэхэдээ, Б.Балдаков Буумал-хаанай парти дуулаа һэн. Москвада тэрэ хэдэ хэдэн концертдэ хабаадахадаа, буряад арадай дуунуудые, оперонуудһаа аринуудые уран бэрхээр дуулажа, шагнагшадай дура буляаһан юм. Декадын дүнгөөр дуушанда «Хүндэлэлэй тэмдэг» орден барюулагдаа бэлэй.
Дайнай эхилхэдэ, театрай артистнар бригадануудай бүридэлдэ фронт ошожо, эрэлхэг совет сэрэгшэдтэ уран бэлигээ бэлэг баридаг һэн. 1943-1944 онуудай үбэл буряад артистнууд Г.Цыдынжапов, Б.Балдаков, В.Лыгденова, Т.Гергесова, Ц.Бадмаев Белорусска фронтын түрүү зэргэнүүдтэ, удаань Монгол орондо дуу хатараа дэлгэһэн байна.
Түрэл оперно театрайнгаа тайзан дээрэ «Евгений Онегин» оперодо Греминэй парти дуулажа, албаяа эхилһэн намтартай. Эндэ гушаад жэлэй туршада «Мазепа» оперодо Кочубейн, «Баир» оперодо хаанай, «Борис Годуновто» Пименэй, «Аидада» Рамфисэй, «Фаустда» Мефистофелиин, «Анда нүхэд» оперодо Дубовай, «Русалкада» Мельнигэй, " Саяанай хормойдо" оперодо Бумбугай, «Алекодо» цыган үбгэнэй, «Царская невеста» оперодо Собакинай, «Черевички» оперодо Чуб, «Демондэ» Гудалай, «Тихий Дон» оперодо Сашын, «Игорь тайжада» Галицкиин, «Байгал дээрэ» оперодо Хүсэтын парти болон бусад олон рольнуудые шадамар бэрхээр гүйсэдхэжэ, алдар суутай болоһон юм.
Хүгжэм шэнжэлэгшэ О.И.Куницынай тэмдэглэһээр, алдарта дуушан Б.М.Балдаков оперно парти бүхэнөө ехэ нарин нягтаар, ханамжатайгаар бэлдэдэг заншалтай байгаа. Урид текст нягтаар шэнжэлдэг, үгүүлбэри аянгыень туршажа, дабтан уншадаг һэн. Тодо зүбөөр үгүүлхэ гэжэ оролдодог бэлэй. Иигэжэ бэлдэһэнэй һүүлээр дуулажа эхилдэг байһан. Оперын хүгжэмэй болон дуунуудай нотонуудые ходо бэедээ абажа ябадаг, хирэ хирэ болоод лэ тэдэнээ хаража, сээжээр һанажа абадаг һэн.
1966 ондо бэень муудажа, Бадма Мелентьевич филармонидо ажалда ороо бэлэй. Тиигэжэ бүхы Буряад ороной нютаг нугануудаар гастрольдо ябажа, заха холын зондо уран бэлигээ бэлэглээ бшуу. Зуу гаран буряад арадай дуунуудые дууладаг байгаа. Мүн монгол, ород, украин арадай дуунуудые шадамар бэрхээр гүйсэдхэдэг бэлэй.
Өөрөө дуу зохёохо бэлигтэй һэн, дуунуудынь энхэ мүнхэ Буряад дайдаар хаа хаанагүй зэдэлдэг һэн. «Доржи Банзаров тухай баллада», залуушуулда зорюулагдаһан олон дуунуудынь шагнагшадай шэхэ хужарлуулһан юм. Эгээл суутай, зоной дура зүрхэ эзэлһэн «Инагни, шамдаа» гэжэ дууниинь буряад дуунай алтан жасада орохо хубитай байгаа.
Уянхан гараараа хүзүүдээд,
Ухааем бэедээ татанаш.
Уринхан һайхан нюдөөрөө
Урма сэдьхэлым баясуулнаш.
Сэбэрхэн гараараа хүзүүдээд,
Сэдьхэлым бэедээ татанаш.
Сэсэхэн һайхан нюдөөрөө
Сээжэ зүрхыем баясуулнаш.
Ты, как ласковый ветер степной,
Обняла меня нежной рукой.
В небе ярче звезды не найти
И поёт мое сердце в груди.
Он жэлнүүдэй ходорон үнгэрбэшье, гайхамшаг дуушанай аянга хоолойнь, нэрэ солонь арад түмэнэй дурасхаалда хэтэ мүнхэдөө оршохо.