Гоёл шэмэглэлэй уралиг
Эрдэмэй болон уралигай гайхамшаг бүтээл
16 мая 2019
1528
М.Н.Хангаловай нэрэмжэтэ Буряадай түүхын музейдэ хадагаламжада байдаг «Түбэд эмнэлгын атлас» урданай түүхэтэй бүтээл юм.
XVII зуун жэлэй Түбэдтэ мүндэлһэн гайхамшаг энэ зохёол Түбэдтөө ехэ мэдээжэ бэшэ, мүнөө үедэ тэрэнэй гурбахан лэ хэһэг дэлхэйдэ тоологдодог юм ха. Эхэ бэшэгынь ба буулгабаринь Хитадта, гурбадахи хэһэгынь Буряад орондомнай байдаг.
«Вайдурья-онбо» гэжэ зохёол 1688-1689 онуудта оюун бэлигтэ эмшэ-лама Дэсрид-Санчжяй-Чжамцо бэшэхэдээ, гол түлэб суута «Чжуд-ши» бүтээлэй тайлбаринуудые согсолоо һэн. Атлас хадаа түбэд эмнэлгын энэ ехэ зохёолые шэмэглэһэн зурагуудай суглуулбари байхаһаа гадна гансал эмнэлгын талаар һонирхол түрүүлдэг бэшэ, мүн этнографиин һалбарида хабаатай түбэд арадай һуудал байдал, тэрэнэй үзэл бодол тухай ехэ олон мэдээнүүдые нөөсэлһэн байха юм.
Баруун Түбэдэй Сэртог-манба гэжэ эмнэлгын хиидтэ эмшэ ламанарай, ран зураашадай хамтаран бүтээһэн энэ зохёол 77 хуудаһатай (хуудаһаниин 81,5×66,5см хэмжээнэй), бүхыдөө 10 мянга гаран зурагтай юм.
Элитэ эрдэмтэн П.Б.Балданжаповай һанамжаар, арба гаран жэлэй туршада энэ хиидтэ түбэд эмнэлгын эрдэм шудалһан
буряад эмшэ лама Шираб Сунуев (1860-1930) тус зохёолые Сүүгэл дасанда залажа асарһан түүхэтэй. Олон мянган буряад һүзэгтэнэй хандиблаһан алта мүнгөөр энэ «Түбэд эмнэлгын атлас» бүтээгдээд, 1926 он болотор Сүүгэл дасанда хадагаламжада байһан. Цанид-хамба Агваан Доржиевай гуйлтаар Сүүгэл дасанай шэрээтэ Ганжарвын гэгээн энэ зохёолые Асагадай манба дасанда дамжуулһан юм.
1921 ондо Асагадай дасанда эмнэлгын һургуули (захиралынь Лобон Дондок Ендонов) байгуулагдаа һэн. Энэ хадаа Буряад орондо түбэд эмнэлгэ дэлгэрүүлгын түүхэдэ эгээн томо һургуули байгаа. Дүшэн хүниие байлгажа эмнэхэ лазарет баригдаа, «табан аршаан» гэжэ зоной дунда алдаршаһан эмнэлгын ванна абаха арга бии болгогдоо һэн.
Уласай засагай зургаануудта бүридхэлдэ ороһон энэ һургуули өөрын тамгатай, хэрэг үйлэ бэелүүлгын хуулита эрхэтэй байгаа. Энэ түбэй эмшэ ламанар Ленинградай, Самарын болон бусад хотонуудай эрдэмтэдтэй нягта холбоотойгоор ажалаа ябуулдаг һэн. Ленинградһаа А.Ф.Гаммерман, М.Н.Варлаков, Е.Е.Обермиллер эрдэмтэд хэдэн жэлэй туршада ерэжэ, буряад эмшэ ламанарай дүй дүршэл шэнжэлдэг байһан тухай суута эрдэмтэн Э.Г.Базарон «Очерки тибетской медицины» гэжэ ном соогоо бэшэнэ. 1929 ондо хоёр һарын туршада һургуулиин захирал Л.Д.Ендонов туһалагшатайгаа Саратовай клиникэдэ шэхэ хатуушуулые амжалтатай эмнэһэн тухай мэдээнүүд үлэнхэй (Базарон Э. Очерки тибетской медицины.- Улан-Удэ, Бургиз, 1987). 1930-аад онуудта тус һургуули зүблэлтэ эрдэмтэдэй түбэд эмнэлгэ шэнжэлгын ёһотой үндэһэ һууринь болоод байгаа бшуу.
Түбэд эмнэлгые шажан мүргэлһөө һалгааһанай ашаар аршалан абарха гэһэн энэ һэдэлгэ бэелээгүй үлэһэн юм. 1930 онуудай һүүл багаар бүхы дасан дуганууд хаагдажа, тоогүй олон лама санаартан, тэрэ тоодо эмшэ ламанар, буудуулагдаа бэлэй. Амиды үлэһэн эмшэ ламанар нюусаар үбшэнтэниие аргалдаг һэн.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай һүүлээр буряад һүзэгтэн дасан дугануудаа дахин һэргээхэ эрхэтэй болоо бэлэй. Дээдэ үеын эмшэ ламанар залуу һүрэг шабинартаа түбэд эмнэлгын нэгэ хуби болохо «буряад һалаагай» түлөөлэгшэдэй, ехэ эмшэ ламанарай нөөсэлһэн эрдэм мэдэсые дамжуулжал байгаа. Монголой хиидүүдтэ һуралсал гараһан эмшэ ламанар саашадаа Ивалгын болон Агын дасануудта зониие аргалдаг болоо һэн.
1980-яад онуудай һүүл болотор түбэд эмнэлгэ Буряад орондо гол түлэб дасан дугантай, буддын шажан мүргэлтэй нягта холбоотой байгаа, гансал зүблэлтэ саг үеын дүүрэһэнэй һүүлээр лэ буряад түбэд эмнэлгын түүхэ эрдэмтэдэй шэнжэлгын, хуулита ёһоор мэдэрэлгын, засагаар зүбшөөрэлгын (легализациин) замаар хүгжэжэ эхилээ гээд буряад эрдэмтэд тодорхойлно (Аюшеева Л.В. Тибетская медицина в Бурятии/ Буддизм в истории и культуре бурят. — Улан-Удэ: Буряад-монгол ном, 2014). 1999 ондо «Түбэд эмнэлгын атлас» түрүүшынхиеэ олоной үзэмжэдэ Буряадай түүхын музейдэ табигдаа һэн.
Баруунай оронуудташье түбэд эмнэлгын нюусануудые шэнжэлгын ажал эдэхитэй ябуулагдадаг байгаа.
1947 ондо мэдээжэ синолог ба тибетолог Фердинанд Лессинг Бээжэнэй буддын шажанай хиидһээ Атласай 12 зураг буулгажа, США-да асараад, тэдэниин Калифорниин университедэй Зүүн зүгэй номой санда хадагалагдаа һэн. 1950-яад онуудай һүүл багаар Баруун Германиин Леверкузен хотын «Бауэр» хэблэлээр эдэ зурагууд барлагдаа бэлэй. Хэблэлэй оролто үгые Чикаго хотын университедэй эмнэлгын түүхэ заадаг Ильзе Вейт бэшэһэн байна. Арбаад жэлэй үнгэрхэдэ, Парижай университедэй эмнэлгын таһагай профессор Пьер Хурарай оролто үгэтэйгээр Парижда эдэ зурагууд хэблэгдээ һэн (Балданжапов П.Б. К изучению источников индо-тибетской медицины// Материалы по изучению источников традиционной системы индо-тибетской медицины. — Новосибирск: Наука, 1982. — 10-17 н.).
«Чжуд-ши» гэжэ эхэ бүтээлые ород хэлэндэ оршуулгын асари ехэ ажалые монгол болон түбэд хэлэ бэшэг шэнжэлгын эрдэмэй доктор Бал-Доржи Бадараев бэелүүлһэн габьяатай. Энэ жэлэй апрелиин 11-дэ элитэ эрдэмтын түрэһөөр 90 жэлэй ой гүйсэбэ. Гурбан зуу гаран жэлэй саана бэшэгдэһэн түбэд эм домто ургамалнуудай нэрэнүүдые, эмшэлгын заабари-рецептнүүдые зүбөөр оршуулха гээшэ хүнгэн байгаагүй. Суута эрдэмтэн Ю.Н.Рерихэй шаби болохо Б-Д.Бадараев «Чжуд-ши» зохёолой байгуулгын холбоо нэгэдэл ба ёһо заршам (системно-структурный принцип строения) элирүүлһэнэй ашаар, бүхы түбэд эмнэлгын зохёолнуудые оршуулгын гурим тодоруулһан байна.
1990-ээд онуудһаа Ивалгын (1991) болон Агын (1993) дасануудта эмшэ ламанарые һургажа эхилээ. Ивалгын дасанай «Даши Чойнхорлин» университедтэ һуралсал Гоман дасанда үзэдэг түсэбөөр үнгэрдэг. 1996 ондо түрүүшын бүлэг эмшэ ламанар эндэһээ гараһан байна.
Агын дасанай һургуули Энэдхэгэй Дхармасалын Түбэд эмнэлгын болон зурхайн дээдэ һургуулиин үзэдэг түсэбөөр, мүн Шэтын медколледжын таһагай үндэһэ һуури дээрэ ажалаа эхилһэн юм. Эдэ хоер һургуули дасанай һуралсалай заншалта ёһо заршам, арга дүрэ һэргээхэһээ гадна шабинараа мүнөө үеын эмшэлгын туйлалтануудые, арга хэрэгсэлнүүдые тэгшэ зүбөөр хэрэглэжэ һургана.
1989 ондо хуулита ёһоор байгуулагдаһан гүрэнэй тэдхэмжэтэй эмнэлгын албан зургаан «Түбэд эмнэлгын түб» амжалта түгэс ажалаа ябуулна. Мүнөө сагай эрдэмэй туйлалтануудые түбэд эмнэлгын заншалта арга дүрэнүүдтэй таатай зүбөөр хамтаруулан хэрэглэдэг энэ албан зургаанай эмшэдэй дүй дүршэл үргэнөөр шэнжэлэгдэнэ, дэлгэрүүлэгдэнэ.
Гүрэн түрымнай засаг түбэд эмнэлгын аша туһа сэгнэдэг болоһониинь хэдэн үеын манай эрдэмтэдэй, бэлигтэй эмшэдэй хүсэл эрмэлзэлэй, ехэ оролдолгын аша үрэ гээшэ ааб даа. Космонавтнуудай бэе махабад һэргээхэ, тэнхээ тамирыень нэмээхэ, бүхыдэнь элүүржүүлхэ хэрэгтэ түбэд эмнэлгын арга дүрэнүүдые хэрэглэдэг болоһон ушар энээнэй гэршэ. Буряадай Гүрэнэй дээдэ һургуулиин Эмнэлгын таһагай оюутад түбэд эмнэлгын заншалта арга дүрэнүүдые шэнжэлхэһээ гадна буддын гүн ухаа, соёл шэнжэлжэ, түбэд хэлэнэй, хуушан монгол хэлэнэй хэшээлнүүдтэ эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлнэ.
М.Н.Хангаловай нэрэмжэтэ Буряадай түүхын музейдэ дэлгэгдэһэн «Түбэд эмнэлгын атласай» үзэмжэ олон зуун жэлэй намтартай гайхамшаг энэ бүтээл мүнөө үеын хүн зоной анхарал татаһан зандаа гэжэ гэршэлнэ. Түбэд эмнэлгын урданай заншалтай танилсахадаа, XXI зуун жэлэй хүнүүд буддын оюун гүн ухаанай һургаалай, түбэд соёлой юртэмсые нээнэ бшуу. Буряад арадай һүзэг бишэрэлэй, сагаан һайхан сэдьхэлэй, гүн ухаан бодолдо, эрдэмдэ хүндэтэйгөөр хандалгын бэлгэ тэмдэг болохо энэ гайхамшаг бүтээл арадаймнай ёһотой баялиг юм.
Хэрэглэгдэһэн литература
1.Базарон Э.Г. Очерки тибетской медицины, изд. 3-е, исправл.- Улан-Удэ, 1992.
2.Аюшеева Л.В. Тибетская медицина в Бурятии // Буддизм в истории и культуре бурят — Улан-Удэ, 2014.
Сергей Тарасенкын гэрэл зурагууд
«Вайдурья-онбо» гэжэ зохёол 1688-1689 онуудта оюун бэлигтэ эмшэ-лама Дэсрид-Санчжяй-Чжамцо бэшэхэдээ, гол түлэб суута «Чжуд-ши» бүтээлэй тайлбаринуудые согсолоо һэн. Атлас хадаа түбэд эмнэлгын энэ ехэ зохёолые шэмэглэһэн зурагуудай суглуулбари байхаһаа гадна гансал эмнэлгын талаар һонирхол түрүүлдэг бэшэ, мүн этнографиин һалбарида хабаатай түбэд арадай һуудал байдал, тэрэнэй үзэл бодол тухай ехэ олон мэдээнүүдые нөөсэлһэн байха юм.
Баруун Түбэдэй Сэртог-манба гэжэ эмнэлгын хиидтэ эмшэ ламанарай, ран зураашадай хамтаран бүтээһэн энэ зохёол 77 хуудаһатай (хуудаһаниин 81,5×66,5см хэмжээнэй), бүхыдөө 10 мянга гаран зурагтай юм.
Элитэ эрдэмтэн П.Б.Балданжаповай һанамжаар, арба гаран жэлэй туршада энэ хиидтэ түбэд эмнэлгын эрдэм шудалһан
буряад эмшэ лама Шираб Сунуев (1860-1930) тус зохёолые Сүүгэл дасанда залажа асарһан түүхэтэй. Олон мянган буряад һүзэгтэнэй хандиблаһан алта мүнгөөр энэ «Түбэд эмнэлгын атлас» бүтээгдээд, 1926 он болотор Сүүгэл дасанда хадагаламжада байһан. Цанид-хамба Агваан Доржиевай гуйлтаар Сүүгэл дасанай шэрээтэ Ганжарвын гэгээн энэ зохёолые Асагадай манба дасанда дамжуулһан юм.
1921 ондо Асагадай дасанда эмнэлгын һургуули (захиралынь Лобон Дондок Ендонов) байгуулагдаа һэн. Энэ хадаа Буряад орондо түбэд эмнэлгэ дэлгэрүүлгын түүхэдэ эгээн томо һургуули байгаа. Дүшэн хүниие байлгажа эмнэхэ лазарет баригдаа, «табан аршаан» гэжэ зоной дунда алдаршаһан эмнэлгын ванна абаха арга бии болгогдоо һэн.
Уласай засагай зургаануудта бүридхэлдэ ороһон энэ һургуули өөрын тамгатай, хэрэг үйлэ бэелүүлгын хуулита эрхэтэй байгаа. Энэ түбэй эмшэ ламанар Ленинградай, Самарын болон бусад хотонуудай эрдэмтэдтэй нягта холбоотойгоор ажалаа ябуулдаг һэн. Ленинградһаа А.Ф.Гаммерман, М.Н.Варлаков, Е.Е.Обермиллер эрдэмтэд хэдэн жэлэй туршада ерэжэ, буряад эмшэ ламанарай дүй дүршэл шэнжэлдэг байһан тухай суута эрдэмтэн Э.Г.Базарон «Очерки тибетской медицины» гэжэ ном соогоо бэшэнэ. 1929 ондо хоёр һарын туршада һургуулиин захирал Л.Д.Ендонов туһалагшатайгаа Саратовай клиникэдэ шэхэ хатуушуулые амжалтатай эмнэһэн тухай мэдээнүүд үлэнхэй (Базарон Э. Очерки тибетской медицины.- Улан-Удэ, Бургиз, 1987). 1930-аад онуудта тус һургуули зүблэлтэ эрдэмтэдэй түбэд эмнэлгэ шэнжэлгын ёһотой үндэһэ һууринь болоод байгаа бшуу.
Түбэд эмнэлгые шажан мүргэлһөө һалгааһанай ашаар аршалан абарха гэһэн энэ һэдэлгэ бэелээгүй үлэһэн юм. 1930 онуудай һүүл багаар бүхы дасан дуганууд хаагдажа, тоогүй олон лама санаартан, тэрэ тоодо эмшэ ламанар, буудуулагдаа бэлэй. Амиды үлэһэн эмшэ ламанар нюусаар үбшэнтэниие аргалдаг һэн.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай һүүлээр буряад һүзэгтэн дасан дугануудаа дахин һэргээхэ эрхэтэй болоо бэлэй. Дээдэ үеын эмшэ ламанар залуу һүрэг шабинартаа түбэд эмнэлгын нэгэ хуби болохо «буряад һалаагай» түлөөлэгшэдэй, ехэ эмшэ ламанарай нөөсэлһэн эрдэм мэдэсые дамжуулжал байгаа. Монголой хиидүүдтэ һуралсал гараһан эмшэ ламанар саашадаа Ивалгын болон Агын дасануудта зониие аргалдаг болоо һэн.
1980-яад онуудай һүүл болотор түбэд эмнэлгэ Буряад орондо гол түлэб дасан дугантай, буддын шажан мүргэлтэй нягта холбоотой байгаа, гансал зүблэлтэ саг үеын дүүрэһэнэй һүүлээр лэ буряад түбэд эмнэлгын түүхэ эрдэмтэдэй шэнжэлгын, хуулита ёһоор мэдэрэлгын, засагаар зүбшөөрэлгын (легализациин) замаар хүгжэжэ эхилээ гээд буряад эрдэмтэд тодорхойлно (Аюшеева Л.В. Тибетская медицина в Бурятии/ Буддизм в истории и культуре бурят. — Улан-Удэ: Буряад-монгол ном, 2014). 1999 ондо «Түбэд эмнэлгын атлас» түрүүшынхиеэ олоной үзэмжэдэ Буряадай түүхын музейдэ табигдаа һэн.
Баруунай оронуудташье түбэд эмнэлгын нюусануудые шэнжэлгын ажал эдэхитэй ябуулагдадаг байгаа.
1947 ондо мэдээжэ синолог ба тибетолог Фердинанд Лессинг Бээжэнэй буддын шажанай хиидһээ Атласай 12 зураг буулгажа, США-да асараад, тэдэниин Калифорниин университедэй Зүүн зүгэй номой санда хадагалагдаа һэн. 1950-яад онуудай һүүл багаар Баруун Германиин Леверкузен хотын «Бауэр» хэблэлээр эдэ зурагууд барлагдаа бэлэй. Хэблэлэй оролто үгые Чикаго хотын университедэй эмнэлгын түүхэ заадаг Ильзе Вейт бэшэһэн байна. Арбаад жэлэй үнгэрхэдэ, Парижай университедэй эмнэлгын таһагай профессор Пьер Хурарай оролто үгэтэйгээр Парижда эдэ зурагууд хэблэгдээ һэн (Балданжапов П.Б. К изучению источников индо-тибетской медицины// Материалы по изучению источников традиционной системы индо-тибетской медицины. — Новосибирск: Наука, 1982. — 10-17 н.).
«Чжуд-ши» гэжэ эхэ бүтээлые ород хэлэндэ оршуулгын асари ехэ ажалые монгол болон түбэд хэлэ бэшэг шэнжэлгын эрдэмэй доктор Бал-Доржи Бадараев бэелүүлһэн габьяатай. Энэ жэлэй апрелиин 11-дэ элитэ эрдэмтын түрэһөөр 90 жэлэй ой гүйсэбэ. Гурбан зуу гаран жэлэй саана бэшэгдэһэн түбэд эм домто ургамалнуудай нэрэнүүдые, эмшэлгын заабари-рецептнүүдые зүбөөр оршуулха гээшэ хүнгэн байгаагүй. Суута эрдэмтэн Ю.Н.Рерихэй шаби болохо Б-Д.Бадараев «Чжуд-ши» зохёолой байгуулгын холбоо нэгэдэл ба ёһо заршам (системно-структурный принцип строения) элирүүлһэнэй ашаар, бүхы түбэд эмнэлгын зохёолнуудые оршуулгын гурим тодоруулһан байна.
1990-ээд онуудһаа Ивалгын (1991) болон Агын (1993) дасануудта эмшэ ламанарые һургажа эхилээ. Ивалгын дасанай «Даши Чойнхорлин» университедтэ һуралсал Гоман дасанда үзэдэг түсэбөөр үнгэрдэг. 1996 ондо түрүүшын бүлэг эмшэ ламанар эндэһээ гараһан байна.
Агын дасанай һургуули Энэдхэгэй Дхармасалын Түбэд эмнэлгын болон зурхайн дээдэ һургуулиин үзэдэг түсэбөөр, мүн Шэтын медколледжын таһагай үндэһэ һуури дээрэ ажалаа эхилһэн юм. Эдэ хоер һургуули дасанай һуралсалай заншалта ёһо заршам, арга дүрэ һэргээхэһээ гадна шабинараа мүнөө үеын эмшэлгын туйлалтануудые, арга хэрэгсэлнүүдые тэгшэ зүбөөр хэрэглэжэ һургана.
1989 ондо хуулита ёһоор байгуулагдаһан гүрэнэй тэдхэмжэтэй эмнэлгын албан зургаан «Түбэд эмнэлгын түб» амжалта түгэс ажалаа ябуулна. Мүнөө сагай эрдэмэй туйлалтануудые түбэд эмнэлгын заншалта арга дүрэнүүдтэй таатай зүбөөр хамтаруулан хэрэглэдэг энэ албан зургаанай эмшэдэй дүй дүршэл үргэнөөр шэнжэлэгдэнэ, дэлгэрүүлэгдэнэ.
Гүрэн түрымнай засаг түбэд эмнэлгын аша туһа сэгнэдэг болоһониинь хэдэн үеын манай эрдэмтэдэй, бэлигтэй эмшэдэй хүсэл эрмэлзэлэй, ехэ оролдолгын аша үрэ гээшэ ааб даа. Космонавтнуудай бэе махабад һэргээхэ, тэнхээ тамирыень нэмээхэ, бүхыдэнь элүүржүүлхэ хэрэгтэ түбэд эмнэлгын арга дүрэнүүдые хэрэглэдэг болоһон ушар энээнэй гэршэ. Буряадай Гүрэнэй дээдэ һургуулиин Эмнэлгын таһагай оюутад түбэд эмнэлгын заншалта арга дүрэнүүдые шэнжэлхэһээ гадна буддын гүн ухаа, соёл шэнжэлжэ, түбэд хэлэнэй, хуушан монгол хэлэнэй хэшээлнүүдтэ эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлнэ.
М.Н.Хангаловай нэрэмжэтэ Буряадай түүхын музейдэ дэлгэгдэһэн «Түбэд эмнэлгын атласай» үзэмжэ олон зуун жэлэй намтартай гайхамшаг энэ бүтээл мүнөө үеын хүн зоной анхарал татаһан зандаа гэжэ гэршэлнэ. Түбэд эмнэлгын урданай заншалтай танилсахадаа, XXI зуун жэлэй хүнүүд буддын оюун гүн ухаанай һургаалай, түбэд соёлой юртэмсые нээнэ бшуу. Буряад арадай һүзэг бишэрэлэй, сагаан һайхан сэдьхэлэй, гүн ухаан бодолдо, эрдэмдэ хүндэтэйгөөр хандалгын бэлгэ тэмдэг болохо энэ гайхамшаг бүтээл арадаймнай ёһотой баялиг юм.
Хэрэглэгдэһэн литература
1.Базарон Э.Г. Очерки тибетской медицины, изд. 3-е, исправл.- Улан-Удэ, 1992.
2.Аюшеева Л.В. Тибетская медицина в Бурятии // Буддизм в истории и культуре бурят — Улан-Удэ, 2014.
Сергей Тарасенкын гэрэл зурагууд