Буряад арад уран дархан хүнүүдые хэр угһаа хүндэлдэг заншалтай. Алишье арадта дархан хүнэй үүргэ үндэрөөр сэгнэгдэдэг байһые түүхэ гэршэлнэ. Шулуун, зэд зэмсэг, түмэр тоног хэхэ дарханайл арга хүсэн байгаа бшуу. С.И.Вайнштейн эрдэмтэнэй онсолһоор, бүхы түүрэг-монгол арадуудта дархашуул хэр угһаа онсо эрхэтэй байһан, жэшээнь, Чингис хаанай засаг түрын үедэ алба татабариһаа сүлөөлэгдэдэг һэн.
М.Н.Хангаловай бэшэһээр, урданай буряадууд дээдэ тэнгэриһээ заяабаритай, дархан удхатай хүнүүд лэ дархалха шадалтай юм гэжэ этигэдэг байгаа. «Сагаан» ба «хара» гээд тэдэнэр илгардаг. Сагаан дархан угай урашуул Дархан Сагаан тэнгэридэ шүтэдэг, алтаар, мүнгөөр, эрдэни шулуугаар дархалдаг юм. Баруунай сагаан дархан тэнгэринэрые Дабан Холо тэнгэри толгойлдог һаа, зүүнэй хара дархан тэнгэринэрые Харанга, Хара Соохор, Бүрэн, Бүрэн Соохор тэнгэринэр ударидадаг гэжэ М.Н.Хангалов элирхэйлнэ. Хара дархашуул эльбэ шэдитэй, бөөтэй тэнсэхэ аргатай гэжэ буряадууд этигэдэг байгаа. «Бүхэ түмэр халаажа, булад түмэрһөө шэрээдэһэ хаяашад» гэжэ дархан тэнгэринэрые дурдадаг байһан.
Дархашуул урдандаа аймаг, нютаг нуга бүхэндэ байһан. Тэдэнэй эрхим бүтээлнүүдые Буряад Уласай музейнүүдтэ харанабди. 1930-аад онуудай хамалганда олониинь орожо, түрмэдэ хаагдаһан, сүлэгдэһэн байна. Энэ ушарһаа алташа, мүнгэшэ дархашуул үсөөржэ, зарим аймагуудта үгы тооной болоо һэн.
Захааминда Санага дархашуулай нютаг гэжэ суутай. Гожоглоо Лубсан, Долгор Логинова, Радна Нохоров болон бусадай нэрэ соло бүхы Буряадтаа, СССР гүрэндэ тараһан түүхэтэй. Зэдэһээ Мүнгэн Сосор гэжэ алдаршаһан Сосор Санжиев, Хэжэнгэһээ Цыретор Намжилон, Түнхэнһөө Гатаб Базаров, Дагба Ангархаев гэгшэд суурхаһан байна.
Эдэ зоной аша оролдолгоор лэ буряадуудай уран дархан алдар солонь дахинаа һэргэн хүгжөө бшуу. Удаадахи үенүүд жэнхэни буряад уран дарханай дүршэл шадабари тогтоон абаа. Уран дархан, уран гуурһатан Элбэг Манзаров иигэжэ хөөрэгшэ һэн:
Эдэ мүрнүүд соо поэт дархан угай бүхы эди шэдиие харуулжа шадаа. Дархалхынгаа гү, али шүлэг зохёохынгоо урда тээ энэ дарханай соло уншахадам, хэһэн юумэм бүтээмжэтэй, һанаан арюун сэбэр, дали ургаһандал болодог...
Элбэг Манзаровай уран шэмэг бүтээлнүүдые олон эхэнэрнүүд зүүдэг байха. Сагаан мүнгэн дээрэ сэсэг набша барлажа, зүүдхэлнүүдээ улаан шүрэ, ногоон оюун шулуунуудаар шэмэглэдэг, мүнгэн сахариг гү, али мүнгэн хонхонуудые шагтагалан, үзэсхэлэн һайхан болгодог бэлэй.
Залуу буряад дархашуулай алха дүшэ хододоо ханхинажал, үзэсхэлэн гоё зүүдхэлнүүд, хэтэ хутага, даруулга, бугааг, бэһэлигүүд урлан бүтээгдэжэл байхань болтогой!❚
М.Н.Хангаловай бэшэһээр, урданай буряадууд дээдэ тэнгэриһээ заяабаритай, дархан удхатай хүнүүд лэ дархалха шадалтай юм гэжэ этигэдэг байгаа. «Сагаан» ба «хара» гээд тэдэнэр илгардаг. Сагаан дархан угай урашуул Дархан Сагаан тэнгэридэ шүтэдэг, алтаар, мүнгөөр, эрдэни шулуугаар дархалдаг юм. Баруунай сагаан дархан тэнгэринэрые Дабан Холо тэнгэри толгойлдог һаа, зүүнэй хара дархан тэнгэринэрые Харанга, Хара Соохор, Бүрэн, Бүрэн Соохор тэнгэринэр ударидадаг гэжэ М.Н.Хангалов элирхэйлнэ. Хара дархашуул эльбэ шэдитэй, бөөтэй тэнсэхэ аргатай гэжэ буряадууд этигэдэг байгаа. «Бүхэ түмэр халаажа, булад түмэрһөө шэрээдэһэ хаяашад» гэжэ дархан тэнгэринэрые дурдадаг байһан.
Дархашуул урдандаа аймаг, нютаг нуга бүхэндэ байһан. Тэдэнэй эрхим бүтээлнүүдые Буряад Уласай музейнүүдтэ харанабди. 1930-аад онуудай хамалганда олониинь орожо, түрмэдэ хаагдаһан, сүлэгдэһэн байна. Энэ ушарһаа алташа, мүнгэшэ дархашуул үсөөржэ, зарим аймагуудта үгы тооной болоо һэн.
Захааминда Санага дархашуулай нютаг гэжэ суутай. Гожоглоо Лубсан, Долгор Логинова, Радна Нохоров болон бусадай нэрэ соло бүхы Буряадтаа, СССР гүрэндэ тараһан түүхэтэй. Зэдэһээ Мүнгэн Сосор гэжэ алдаршаһан Сосор Санжиев, Хэжэнгэһээ Цыретор Намжилон, Түнхэнһөө Гатаб Базаров, Дагба Ангархаев гэгшэд суурхаһан байна.
Эдэ зоной аша оролдолгоор лэ буряадуудай уран дархан алдар солонь дахинаа һэргэн хүгжөө бшуу. Удаадахи үенүүд жэнхэни буряад уран дарханай дүршэл шадабари тогтоон абаа. Уран дархан, уран гуурһатан Элбэг Манзаров иигэжэ хөөрэгшэ һэн:
Үшөө хүсэд хүгжөөгүй дархан ябахадаа, арадай поэт Шагдар Байминовта хандажа, дарханай соло дуудажа, бэшэжэ үгэхыень гуйһан байнаб. Ганса намда бэшэ, дархан угтай зондо, дархашуулда хэрэгтэй гэбэб. Шагдар Дашеевич үни болонгүй, дарханай соло бэшээд асарба:
Морин хүлэг амалһан,
Мохин бэшэ — түмэр лэ,
Түмэр буладые ахалһан,
Түрэл ехэтэй дархан лэ.
Елэн хүхэ тэнгэриин
Ерэн юһэн бэрхэшүүл,
Үлгэн түбиие һэргээһэн
Үндэр ехэ дархашуул.
Дүүлиһэн мори хурдадхан,
Дүрөө тахаар дэмжэһэн,
Хүнэй шэди урьтадхан,
Хуяг зэмсэгээр шэмэглэһэн,
Галта мүнхэ тэнгэриие
Толотуулһан бэрхэшүүл,
Балта дүшын хүгжэмые
Ханхинуулһан дархашуул.
Хара булад хайлуулжа,
Халуун шулуу долёоһон,
Түби даран үймүүлжэ,
Түмэр гэнжээр орёоһон,
Шэрээхэдээ, шэдитэй
Шэрүүн хатуу дархашуул.
Һарын хорин юһэндэ
Һангыешни бадарган,
Сог дүлөөр амилһан
Солыешни дуудая!
Эдэ мүрнүүд соо поэт дархан угай бүхы эди шэдиие харуулжа шадаа. Дархалхынгаа гү, али шүлэг зохёохынгоо урда тээ энэ дарханай соло уншахадам, хэһэн юумэм бүтээмжэтэй, һанаан арюун сэбэр, дали ургаһандал болодог...
Элбэг Манзаровай уран шэмэг бүтээлнүүдые олон эхэнэрнүүд зүүдэг байха. Сагаан мүнгэн дээрэ сэсэг набша барлажа, зүүдхэлнүүдээ улаан шүрэ, ногоон оюун шулуунуудаар шэмэглэдэг, мүнгэн сахариг гү, али мүнгэн хонхонуудые шагтагалан, үзэсхэлэн һайхан болгодог бэлэй.
Залуу буряад дархашуулай алха дүшэ хододоо ханхинажал, үзэсхэлэн гоё зүүдхэлнүүд, хэтэ хутага, даруулга, бугааг, бэһэлигүүд урлан бүтээгдэжэл байхань болтогой!❚