Буряад Уласай арадуудай уралиг
Дуунай ашаар хүнэй сэдьхэлдэ хэлэн шэнгэдэг
4 августа 2021
7073
Буряад хэлэн Уласай хуулиин ёhоор гүрэнэй хэлэн гэжэ баталагдаhаар олон жэл үнгэрөө. Олон жэлэй туршада буряад хэлэ hургуулида үзэхэ тухай асуудал зүбшэн хэлсэгдээ.
Ганса багшанарай толгой дээрэ буряад хэлэнэй хүгжэлтын орёо асуудал тохохоор бэшэ. Бүхы зомнай hанаата боложо, үхибүүдтээ түрэл хэлыень гэртээ заажа байха болоно гээд эдэ жэлнүүдтэ эрдэмтэд, багшанар, сэхээтэд хэлэжэл байдаг. Энэ талаар буряад мэдээжэ соёлой ажал ябуулагшад, уран бэлигтэн өөрын хараа бодолтой, hанамжатай байhанаа мэдүүлдэг.
Д.Бадлуев урданай дуу дуулана
Үндэhэн сонин «Буряад үнэн» энэ шугамаар саг үргэлжэ олониитын хабаадалгатай хэмжээ ябуулгануудые эмхидхэдэг. Бүхэдэлхэйн ёохорой флеш-моб үнгэргэхэ үүсхэл гаргаа hэн. Буряад хэлээр уншагшадай гуурhа туршалгын али олон урилдаануудые эмхидхэжэл байдаг. Мүн зоной hанамжа мэдэжэ абахын тула буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ хабаатай амин шухала асуудалаар зүбшэн хэлсэлгэ үүсхэдэг. Жэшээнь, буряад арадай урданай дуунуудые hэргээхэ асуудалаар «дүхэриг шэрээ» суглуулаа бэлэй.
«Дүхэриг шэрээдэ» Ородой Холбооной урлалай габьяата ажал ябуулагша, Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреат, Россиин Засагай газарай соёлой hалбарида барюулдаг шанда хүртэгшэ, «Байгал» театрай захирал Дандар Бадлуев, Буряадай арадай артистка Сэдэб Банчикова, театрай дуушан, Буряад Уласай габьяата артист Бүтидэй Дондог-Сэрэн, П.Чайковскиин нэрэмжэтэ урлалай колледжын «Ганса нэгээрээ дууладаг арадай дуун ба арадай найрал дуун» гэhэн таhагай багша, дуу хатарай «Байгал» театрай дуушан Алдар Дашиев, энэл колледжын багша Аюна Дылгырова, сониной журналистнууд хөөрэлдөөндэ эдэбхитэй хабаадаа hэн.
Хөөрэлдөөнэй эхиндэ Дандар Бадлуев буряад үндэhэн соёлойнгоо баялиг хамгаалхын тула эгээн түрүүн арадай дуунуудые hэргээхэ шухала гэжэ тэмдэглээ:
Д.Ж.Бадлуев
Хэлэгүй болоо hаамнай, соёлнайшье үгы болохо. Манай «Байгал» театр буряад хэлэнэй хүсөөр лэ бүхы найруулгануудаа арад зондоо дамжуулна. Хари гүрэнүүдэй харагшадта буряад ёhо заншалаа, дуу, хатараа буряад хэлэнэй хүсөөр дамжуулнабди.
Бүри олон харагшадые буряад хэлэнэй, дуунай оршомдо оруулжа, бүри эдэбхитэйгээр хэлэеэ шэнгээхын тула «Баян талын аялга» гэжэ бүхы буряад арадай мэдэдэг радиогой дамжуулгые хэрэглэхэ гэжэ шиидээбди. Манай театр тэрэ дамжуулгые hэргээжэ, арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй оркестртэй хамта тайзан дээрэ харуулдаг болоо hэн.
«Ёохорой hүни» гэжэ үргэн хэмжээнэй наада эмхидхээбди. Нютаг нютагай ёохор бүхы зоной анхарал татажа, жэл ошохо тума бури олон залуушуулые энэ нааданда хабаадуулжа байhамнай ехэ зүб.
Соёлой ажалшадые бэлдэдэг дээдэ ба дунда hургуулинуудта буряад хэлэнэй, буряад түүхын, үндэhэн соёлой хэшээлнүүдэй сагые олон болгохо ёhотой гээд hанагдана. Мүнөө үгтэдэг гушаад час соо оюутад гүнзэгы мэдэсэтэй боложо үрдинэгүй.
Буряад хэлэеэ, ёhо заншалаа, түрэл түүхэеэ hайн мэдэхэгүй залуушуул арадайнгаа дуу, хатар наада саашань яагаад дамжуулха гээшэб? Тиимэhээ урданай дуунуудта hургалгын тусхай методико зохёохо хэрэгтэй.
Бидэ театр соогоо шэнэ ерэhэн залуу артистнуудые буряад хэлэндэ, буряад аялга зүбөөр дуулажа hурганабди. Юун тухай дуун бэ, удхыень яагаад дэлбэлжэ гаргахаб, ямар маягтайгаар энэ тэрэ буряад хатар гүйсэдхэхэб гэжэ hургахын тула ехэ ажал хэгдэдэг.
Шэнэ хатар, зүжэг бэлдэжэ табихадаа, буряад хэлэн дээрэ номуудые уншаха хэрэг гарадаг. Манай буряад уран зохёол хэды баян хэлэтэйб даа! Буряад зохёолнууд хүнэй абари зан, заншал, үйлын удха дуу, хатарай аргаар дамжуулхада, тон наринаар, нангинаар харуулха арга олгодог, — гэжэ Дандар Жапович онсолон тэмдэглээ hэн.
Ерээдүй дуушадые hургадаг багшанар Аюна Дылгырова, Алдар Дашиев тэрэнэй hанамжые дэмжэбэ. Дуун баялигаа хамгаалха тусхай программа зохёохо, дуунуудые интернедтэ оруулха хэрэгтэй гэжэ дурадхаа. Буряад арадай дуу зааха тусхай методико зохёон бүридүүлхэ шухала гэhэн hанамжые дэмжэнэ hэн.
С.В.Ванчикова
Мэдээжэ дуушан Сэдэб Банчикова урданай дуунууд тоолошогүй олон гэжэ тэмдэглээ. Гэбэшье сагай үнгэрхэ тума, дээдэ үеын зоной аялан мордохо тума энэ баялигнай мартагдан хосорно. Харин хүршэ Монгол орондо арадай дуунууд үеhөө үедэ аман үгын хүсөөр дамжуулагдадаг hайхан заншалтай.
Монгол амяараа гүрэн хадаа, энэ баялигаа хадагалха, хүгжөөхэдэнь бэлэн ааб даа. Монголдо арадай дуу заадаг багша бүхэн өөрын арга дүрэтэй, эндэ гүйсэдхэлгын нэгэ хэлбэри баримталдаггүй юм. Тиимэhээ ондо ондоо багшада hураhан залуу дуушад өөр өөрын уран маягтай, дабташагүй уян нугалбаритайгаар урданай дуунуудые дууладаг. Арадай дуунда Монгол ороной урлалай гуламтануудта аяар 8-9 жэлэй туршада hургадаг гэжэ С.Банчикова онсолоо.
Бутидэй Дондог-Сээрн
Буряад Уласай габьяата артист, Шэнэхээн дайдаhаа уг гарбалтай Бүтидэй Дондог-Сэрэн hанамжаяа хубаалдаба. Арадайнгаа урданай дуунуудые зүбөөр дуулажа hураха, энэ баялигые хэрэглэжэ шадаха болохоhоо гадна, угсаатанайнгаа баян түүхэ ханамжатай шудалха ёhотойбди гэжэ тэрэ нэмэнэ hэн. Юундэб гэхэдэ, урданай дуунуудай удхые зүбөөр ойлгохын тула олон зуун жэлнүүдэй саана мүндэлхэдөө, ямар түүхэтэ үйлэ хэрэгүүдhээ hабагшалан бии болоhон тухай мэдэхэ ёhотой болонобди.
Хөөрэлдөөнэй түгэсхэлдэ иимэ тобшолол хэгдэбэ: хэлэн гээшэ дуунай ашаар хүнэй сэдьхэлдэ шэнгэдэг заршамтай. Тиимэhээ арадайнгаа урданай дуунуудые hэргээбэл, ургажа ябаа эдиршүүлые буряад дуундаа hургабал, ехэ хэрэг бүтээгдэхэ.
Алдар Дашиев
Буряад арадай дуунда hургадаг багшанар, артистнар, дуу, аман зохёол шэнжэлдэг эрдэмтэд бэе бэетэеэ холбоотойгоор, нэгэ хүсэл зорилготойгоор ажалаа ябуулха ёhотой. Тэрэ зорилго хадаа шэнэ үе залуу зоноо буряад дуунай оршомдо оруулжа, түрэл хэлэтэй, буряад сэдьхэлтэй болгохо гэhэн амин шухала ажал болоно.
Д.Бадлуев урданай дуу дуулана
Үндэhэн сонин «Буряад үнэн» энэ шугамаар саг үргэлжэ олониитын хабаадалгатай хэмжээ ябуулгануудые эмхидхэдэг. Бүхэдэлхэйн ёохорой флеш-моб үнгэргэхэ үүсхэл гаргаа hэн. Буряад хэлээр уншагшадай гуурhа туршалгын али олон урилдаануудые эмхидхэжэл байдаг. Мүн зоной hанамжа мэдэжэ абахын тула буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ хабаатай амин шухала асуудалаар зүбшэн хэлсэлгэ үүсхэдэг. Жэшээнь, буряад арадай урданай дуунуудые hэргээхэ асуудалаар «дүхэриг шэрээ» суглуулаа бэлэй.
«Дүхэриг шэрээдэ» Ородой Холбооной урлалай габьяата ажал ябуулагша, Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреат, Россиин Засагай газарай соёлой hалбарида барюулдаг шанда хүртэгшэ, «Байгал» театрай захирал Дандар Бадлуев, Буряадай арадай артистка Сэдэб Банчикова, театрай дуушан, Буряад Уласай габьяата артист Бүтидэй Дондог-Сэрэн, П.Чайковскиин нэрэмжэтэ урлалай колледжын «Ганса нэгээрээ дууладаг арадай дуун ба арадай найрал дуун» гэhэн таhагай багша, дуу хатарай «Байгал» театрай дуушан Алдар Дашиев, энэл колледжын багша Аюна Дылгырова, сониной журналистнууд хөөрэлдөөндэ эдэбхитэй хабаадаа hэн.
Хөөрэлдөөнэй эхиндэ Дандар Бадлуев буряад үндэhэн соёлойнгоо баялиг хамгаалхын тула эгээн түрүүн арадай дуунуудые hэргээхэ шухала гэжэ тэмдэглээ:
— Һэргээхэ оршом үгы боложо байhан шахардуу байдалда залуушуулнай хэлэеэ мэдэнэгүй. Хэлэ мэдэхэгүй тэдэнэр яагаад арадай дуунай баялигые ерээдүй үетэндэ дамжуулхаб даа?
Д.Ж.Бадлуев
Хэлэгүй болоо hаамнай, соёлнайшье үгы болохо. Манай «Байгал» театр буряад хэлэнэй хүсөөр лэ бүхы найруулгануудаа арад зондоо дамжуулна. Хари гүрэнүүдэй харагшадта буряад ёhо заншалаа, дуу, хатараа буряад хэлэнэй хүсөөр дамжуулнабди.
Бүри олон харагшадые буряад хэлэнэй, дуунай оршомдо оруулжа, бүри эдэбхитэйгээр хэлэеэ шэнгээхын тула «Баян талын аялга» гэжэ бүхы буряад арадай мэдэдэг радиогой дамжуулгые хэрэглэхэ гэжэ шиидээбди. Манай театр тэрэ дамжуулгые hэргээжэ, арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй оркестртэй хамта тайзан дээрэ харуулдаг болоо hэн.
«Ёохорой hүни» гэжэ үргэн хэмжээнэй наада эмхидхээбди. Нютаг нютагай ёохор бүхы зоной анхарал татажа, жэл ошохо тума бури олон залуушуулые энэ нааданда хабаадуулжа байhамнай ехэ зүб.
Соёлой ажалшадые бэлдэдэг дээдэ ба дунда hургуулинуудта буряад хэлэнэй, буряад түүхын, үндэhэн соёлой хэшээлнүүдэй сагые олон болгохо ёhотой гээд hанагдана. Мүнөө үгтэдэг гушаад час соо оюутад гүнзэгы мэдэсэтэй боложо үрдинэгүй.
Буряад хэлэеэ, ёhо заншалаа, түрэл түүхэеэ hайн мэдэхэгүй залуушуул арадайнгаа дуу, хатар наада саашань яагаад дамжуулха гээшэб? Тиимэhээ урданай дуунуудта hургалгын тусхай методико зохёохо хэрэгтэй.
Бидэ театр соогоо шэнэ ерэhэн залуу артистнуудые буряад хэлэндэ, буряад аялга зүбөөр дуулажа hурганабди. Юун тухай дуун бэ, удхыень яагаад дэлбэлжэ гаргахаб, ямар маягтайгаар энэ тэрэ буряад хатар гүйсэдхэхэб гэжэ hургахын тула ехэ ажал хэгдэдэг.
Шэнэ хатар, зүжэг бэлдэжэ табихадаа, буряад хэлэн дээрэ номуудые уншаха хэрэг гарадаг. Манай буряад уран зохёол хэды баян хэлэтэйб даа! Буряад зохёолнууд хүнэй абари зан, заншал, үйлын удха дуу, хатарай аргаар дамжуулхада, тон наринаар, нангинаар харуулха арга олгодог, — гэжэ Дандар Жапович онсолон тэмдэглээ hэн.
Ерээдүй дуушадые hургадаг багшанар Аюна Дылгырова, Алдар Дашиев тэрэнэй hанамжые дэмжэбэ. Дуун баялигаа хамгаалха тусхай программа зохёохо, дуунуудые интернедтэ оруулха хэрэгтэй гэжэ дурадхаа. Буряад арадай дуу зааха тусхай методико зохёон бүридүүлхэ шухала гэhэн hанамжые дэмжэнэ hэн.
С.В.Ванчикова
Мэдээжэ дуушан Сэдэб Банчикова урданай дуунууд тоолошогүй олон гэжэ тэмдэглээ. Гэбэшье сагай үнгэрхэ тума, дээдэ үеын зоной аялан мордохо тума энэ баялигнай мартагдан хосорно. Харин хүршэ Монгол орондо арадай дуунууд үеhөө үедэ аман үгын хүсөөр дамжуулагдадаг hайхан заншалтай.
Монгол амяараа гүрэн хадаа, энэ баялигаа хадагалха, хүгжөөхэдэнь бэлэн ааб даа. Монголдо арадай дуу заадаг багша бүхэн өөрын арга дүрэтэй, эндэ гүйсэдхэлгын нэгэ хэлбэри баримталдаггүй юм. Тиимэhээ ондо ондоо багшада hураhан залуу дуушад өөр өөрын уран маягтай, дабташагүй уян нугалбаритайгаар урданай дуунуудые дууладаг. Арадай дуунда Монгол ороной урлалай гуламтануудта аяар 8-9 жэлэй туршада hургадаг гэжэ С.Банчикова онсолоо.
Бутидэй Дондог-Сээрн
Буряад Уласай габьяата артист, Шэнэхээн дайдаhаа уг гарбалтай Бүтидэй Дондог-Сэрэн hанамжаяа хубаалдаба. Арадайнгаа урданай дуунуудые зүбөөр дуулажа hураха, энэ баялигые хэрэглэжэ шадаха болохоhоо гадна, угсаатанайнгаа баян түүхэ ханамжатай шудалха ёhотойбди гэжэ тэрэ нэмэнэ hэн. Юундэб гэхэдэ, урданай дуунуудай удхые зүбөөр ойлгохын тула олон зуун жэлнүүдэй саана мүндэлхэдөө, ямар түүхэтэ үйлэ хэрэгүүдhээ hабагшалан бии болоhон тухай мэдэхэ ёhотой болонобди.
Хөөрэлдөөнэй түгэсхэлдэ иимэ тобшолол хэгдэбэ: хэлэн гээшэ дуунай ашаар хүнэй сэдьхэлдэ шэнгэдэг заршамтай. Тиимэhээ арадайнгаа урданай дуунуудые hэргээбэл, ургажа ябаа эдиршүүлые буряад дуундаа hургабал, ехэ хэрэг бүтээгдэхэ.
Алдар Дашиев
Буряад арадай дуунда hургадаг багшанар, артистнар, дуу, аман зохёол шэнжэлдэг эрдэмтэд бэе бэетэеэ холбоотойгоор, нэгэ хүсэл зорилготойгоор ажалаа ябуулха ёhотой. Тэрэ зорилго хадаа шэнэ үе залуу зоноо буряад дуунай оршомдо оруулжа, түрэл хэлэтэй, буряад сэдьхэлтэй болгохо гэhэн амин шухала ажал болоно.