Үндэһэн буряад хүгжэмтэ зэмсэгүүд

 Малша зон хадаа малайнгаа хэшэг буйлуулжа, малһаа гараһан зүйлнүүдээ эдеэ хоол, хубсаһа хунар, гэрэй эдлэл, ажалай зэмсэгүүд болон хүгжэмэйшье наадхуурнуудта тааруулан хэрэглэдэг һэн. Нүүдэлээр зөөжэ, малаа адуулжа ябахадаа, аялга дуу зохёожо, нюдэ алдама үргэн таладаал тааруу, захагүй дэлисэтэй уртын дуугаа татажа, хоолойгоо һорижо ябаһаниинь элитэ. Тиимэһээ туургатанай дундаһаа бэлигтэй дуушадай саг бүри мүндэлдэгынь гайхалгүй. Дуунда дуратай зон яабашье хүгжэмтэ зэмсэгүүдые зохёохол гүб даа. Энэ талаар тэдэ тон шадаана, альганай тухай торгоор арбан захатые бүтээнэ гэһэншүү, хүгжэмдэ һонор, уран гартайшуул олдоод лэ, гансаханшье утаһатай хуур дархалаад, үльгэр домогуудаа түүрээн, аялга дуугаа дагуулан байһан лэ. Он жэлнүүдэй ошохо бүри, зуунжэлнүүдэй тооһотой харгыгаар тоогүй олон арад түмэнтэй хабирсалдаһаар, нүүдэлшэ буряаднай һуудал байдал, соёл болбосоролдоо нэмэри түлхисэ абан, хүгжэлтын дабаануудые дабаһаар дабаа. Тэрээнһээ уламжалан, аялга дуунуудыншье улам далижан, хүгжэмэйнь наадхуурнуудшье янза бүриин түхэлтэй болон олошороо. 



Тус хүгжэмтэ зэмсэгүүдые хургаа даран тоолоһон «Музыкальный инструментарий бурят» гэһэн һуралсалай заабари номые БГУ-гай багшанарай дээдэ һургуулиин багша, филологиин ба художественно-эстетическэ кафедрын доцент, түүхын эрдэмэй кандидат Мэдэгма Цыдендамбаевна Гончикова хэблүүлэн гаргаһан байна. Автор тус номдоо буряад арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй янза түхэлые тодорхойгоор шэнжэлжэ, лекциин түхэлтэйгээр оюутадта зорюулан дэлгэһэниинь, бэшэшье үргэн уншагшадай һонирхон уншамаар юм. 

Үлеэдэг зэмсэгүүд (духовые инструменты)



Суур — энэ тон эртэ урдын хүгжэмэй зэмсэг гээшэ. Хүгжэм дуу шэнжэлдэг, соёлой дээдэ һургуулиин багша, эрдэмэй доктор Д.С. Дугаровай тэмдэглэһээр, буряад арадай урайни холын үлеэдэг наадхуур болоно. Түрүүн дотороо хүндытэй ургамалаар хэдэг һаа, хожомынь хуша, шэнэһэн модоор бүтээдэг болоо. Анхандаа модо хоёр хахалаад хүндылжэ, үлеэхэ газарынь нарин болгон, няажа бүтүү болгодог байгаа. Буряад суур үлеэхэ 4 амһартай. Суур ангуушанай шэбшүүр шэнгеэр ангуудай, шубуудай, һалхинай эшхэрээ гэхэ мэтые дууряажа, тон өөрсэ абяа гаргадаг юм. Тэрэ Буряадай баруун аймагуудаар дэлгэрэнги, харин зүүн аймагуудта ехэнхидээ лимбээр наададаг һэн. 



Лимбэ — модоор, ехэнхи ушарта хулһаар хэгдэдэг хүндэлэн үлеэдэг наадхуур. Хожомой сагта, зүблэлтын үеэр лимбые зэд, алюмини, эбонит гэхэ мэтэ түмэр соргонуудаар бүтээдэг болоо. Тэдэ 6 үлеэдэг нүхэтэй, нэгыень нимгэн саарһаар бүглэдэг, 2 нүхэниинь доогуур. Эрдэмтэн Д.С. Дугаровай һанамжаар тус наадхуурые Байгалай үмэнэхи хизаар руу Хитадай хойто захын уйгур яһатан V-VI зуунжэлнүүдээр асарһан байгаа хаш. Хожомынь хитад-монгол наймаашад дэлгэрүүлээшье бэзэ гэгдэнэ.

Хүбшэргэйтэ наадхуурнууд (струнные инструменты)

Хуур — хоёр-нэгэн хүбшэргэйтэй номото (смычковый) зэмсэг. Монгол туургатай арадуудта тон үргэнөөр дэлгэрһэн хүгжэмэй наадхуур. Торхонь модоор хэгдэдэг, ехэнхидээ трапециин түхэлтэй. Хуурай гадаада түхэлэйнь илгаа тэрэниие дархалһан дарханай хаана ямар газарта, ямар ажал хэжэ ябаһанһаань дулдыдадаг һэн. Гар доронь таарамжатай юун олдоноб, тэрээгээр лэ бүтээгдэдэг байһан ушартай бэлэй. Тиимэһээ хуурнууд иимэ илгаатай: 

Бортогон хуур — модон хүнэг, һуулга торхотой;



Сууха хуур — үхэрэй сууха бүреэдэһэтэй;

Шанаган хуур (ёдого) — бага ехэ шанага торхотой;

Хилгааһан хуур — дэлһэ һүүлээр хэһэн хүбшэргэйтэй;



Морин хуур — дээрээ мориной толгойтой;;

Луу хуур — дээрээ луутай.

Мүнөөнэй хуурнууд 4 хүбшэргэйтэй, квинтовэ (нарин дуутай), скрипкэ һажаан хэгдэнхэй юм.

Монголой морин хуурһаа түрүүн хэгдэһэн сууха хуур тухай онсолон хэлэбэл, тус зэмсэгэй торхонь хуһан гү, али шэнэһэн модоор хэгдэдэг, хэһэн дарханиинь түхэл маягынь өөрынгөө дураар янзалдаг байһан. Тиин шадаал һаа жагсаһан томо, ехэнхидээ гурбатай, эрэ үхэрэй суухаар торхыень һайса татаад, бүрижэ хатааха. Номо хүбшэргэй хоёрынь бэлгэ һайтай сагаан адуунай дэлһээр хэгдэбэл, шэди ехэтэй, онсо һайхан, шагнагшадай сэдьхэлдэ нүлөөтэй абяатай байха гэгдэдэг һэн.

Мүнөө үедэ мартагдажа байһан урданай жэнхэни буряад хүгжэмтэ зэмсэгүүд болохо суур сууха хуур хоёр һэргээгдэжэ, арад зондоо бусаагдажа байна. Энэ хэрэгые В.Р. Доржиева-Кимэй, Б. Баттүвшин хоёр эдэбхи үүсхэл ехэтэйгээр эрхилжэ, соёлой яаман,
арадай урлигай түб, хүгжэмэй тусхайта һургуулинуудай захирал, багшанар дэмжэжэ, эб хамта хүдэлжэ байнхай. Түүхын зузаан манан сооһоо тодорһон сууха хуур суур хоёрые урлажа шадаха бэлигтэй дархашуул олдожо, наадаха зоншье олошоржо эхилэнхэй. «Хуурай наадан», «Сууха хуурай гуниг» гэхэ мэтэ нааданууд үнгэргэгдэжэ, зоной һонирхол һэдэб татажа байһаниинь баясамаар.



Хучир — 4 хүбшэргэйнь 2-2-оор зэргэлһэн, хитад-монгол гарбалтай хүгжэмэй зэмсэг. Гэбэшье, зарим шэнжэлэгшэд жэнхэни монгол зэмсэг гэхэ байна, юуб гэбэл, хамаг хүгжэмтэ наадхуурнуудые нэрлэһэн «хуу» гэжэ үгэһөө гарана. Хитадта хучирые хойто зүгэй «зэрлигүүдэй» наадхуур гэдэг ха. Тиимэһээ жэнхэни буряадшье наадхуур байжа болохо.

Чанза — 30-аад онуудаар Монголһоо асарагдаһан хүбшэргэйтэ наадхуур. Урданайнь нэрэ — шудрага, шудархай, сохихо гэһэн удхатай. Хитадаар «саньсянь» — гурбан хүбшэргэйтэ гэжэ хүрбүүлэгдэнэ. Торхонь унжагар цилиндрын түхэлтэй, шэшэрдэг халхань (мембрана) могойн гү, али ямаанай арһаар татагдана. 4 түмэр хүбшэргэйтэй. Тэрэнэй янзануудынь: прима, альт, тенор, бас би контрабас гээд илгарна. Буряадай хүгжэмтэ зэмсэгүүд соо өөрын онсо һуури эзэлэнхэй.



Иочин — хүбшэргэйтэ, сохижо (ударна) наададаг зэмсэг. Хоёр хулһан модохонуудаар хүбшэргэйгээ сохижо, абяа гаргадаг, украинска цимбалашуу түхэлтэй наадхуур.



Ятага — хүбшэргэйтэ шэмхэжэ абяа гаргадаг хүгжэмтэ зэмсэг. «Ятыган» — «хэбтэри» гэһэн монгол үгэһөө гарбалтай. Зүүн гараараа дараад, баруун гараараа шэмхэжэ наададаг наадхуур.



Мүн эдэ нэрлэгдэһэн хүгжэмтэ зэмсэгүүдһээ гадна шажан мүргэлтэй холбоотой наадхуурнууд үни сагһаа бии гээшэ. Жэшээнь, аман хуур (губной варган), хэсэ (бубен) гэжэ буряад бөөнэрэй хэрэглэдэг зэмсэгүүд байна. Дасан дугангуудта, хурал номой, уншалгын үедэ ламанарай хэрэглэдэг хүгжэмэй зэмсэгүүд гэбэл: хонхо, дамаари, хэнгэрэг, дуударма, дэншиг, сан сэлин, бэшхүүр, гандан, ганлин, үхэр бүреэнүүд. Шажанай хүгжэмтэ зэмсэгүүд элдэб эдээр: модоор, амитадай, хүнэй (һүүжын) яһаар, арһаар, уһанай хорхойн гэрээр (раковина), зэд гуулин, мүнгэн түмэрөөр хэгдэдэг, өөр өөрын гүн гүнзэгы удхатай, гоё һайхан урлалга шэмэгтэй, шэнхинээтэ, зэдэлээтэ, сууряалма һүртэй абяагаараа оршон тойрониие арюудхадаг шэнжэтэй юм.



1930-аад онуудаар тус арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүд хамтаруулагдан, угсаатанай жэнхэни аялга ниилүүлэн зэдэлһэн үндэһэн буряадай инструментнүүдэй оркестр бии болгогдожо, тус зэмсэгүүд дээрэ наадалга улам ехэ хүгжэлтэ абаһан юм.

«Оршон сагта арадай хүгжэм ба тэрэнэй зэмсэгүүд үндэһэн соёлоймнай холборшогүй хубинь гээшэ гэжэ мэдэрхэ зэргэтэйбди. Хүгжэмэй соёлой үндэрлэлгэ арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй хүгжэлтэтэй сэхэ холбоотой, эдир үетэниие уран һайханай хүсөөр хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ тон ехэ нүлөөтэй. Тиимэһээ тус хэшээл һуралсалай программада оруулжа, залуушуулаа бодото буряад хүгжэмэй наадхуурнуудтай танилсуулха ёһотойбди. Үндэһэн хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй түүхэ үзэхэдөө, тэрээнтэй зэргэ түрэл арадайнгаа үнгэтэ дэлхэйн ямар уларил оршондо, ямар һуудал байдалтай байһыень шудалжа, хаана яагаад тэдэ наадхуурнуудай хэгдэдэг байһые мэдэхэ болоно бшуу. Тиин жэнхэни хүгжэм ба тэрэнэй зэмсэгүүдынь угсаатанаймнай үнэтэй сэнтэй эд зөөри, элинсэг хулинсагаймнай заяаһан олдошогүй шухаг энжэ гээшэ гэжэ ойлгожо абаха байна ха юм», — гэжэ номой автор М.Ц. Гончикова хэһэн ажалайнгаа тобшолол хэбэ. 



Тус ном дотор нэмэлтэ удха оруулагдажа, арадай хүгжэмдэ ба хүгжэмэй зэмсэгүүдтэ хабаатай номуудай библиографическэ список, хүгжэмэй зэмсэгүүдэй анхан бии болоһон тухай домогууд ба арадай инструментүүдээр наадаха ноототой хүгжэмтэ зохёолнуудай хабсаргалта үгтэһэн байна. Авторой өөрынь инструментовкотой «Романс» (А.С. Пушкинай «Метель» («Шуурга бордоһон») туужада хэгдэһэн хүгжэмтэ хабсаргалта); «Хатар» ба «Хурдан хүлэгийн товоргоон» гэһэн монгол хүгжэмэй нотонууд үгтэнхэй. Тэрэ хабсаргалтын ба бүхыдөө номой аша туһатай байхань дамжаггүй.