Хүгжэм
Гайхамшаг үндэр бэлигтэ хүгжэмшэн
26 июня 2021
4825
Буряад ороной хүгжэмэй уралигай түүхэдэ өөрын гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн уран бэлигтэнэй нэгэн Юрий Ирдынеевэй түрэhөөр 80 жэлэй ой 2021 ондо гүйсэнэ.
Элитэ буряад хүгжэмшэн Юрий Ирдынеев (1941-2007) гайхамшаг олон түхэлэй зохёолнуудые бүтээһэн юм.
Классическа буряад хүгжэмдэ шэнэ арга дүрэнүүдые, шэнэ түхэл маягуудые бэдэржэ нэбтэрүүлхэдээ, үндэһэн аялга хүгжэмтэй нэгэдүүлжэ шададаг һэн. Алдар солото багшанар Дандар Аюшеев, Бау Ямпиловай эрхим бэрхэ шаби Юрий Ирдынеев түрэлхиин оюун бэлигтэй хүн байгаа. Бэшүүрэй аймагай Амгаланта нютагта түрэһэн хүбүүн өөрөө фортепиано дээрэ ехэ һайнаар наадажа һураһан дээрэһээ Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищида дирижерско-хоорой таһагта ороһон аад, фортепианын таһагта һураха болоо һэн. Гадна теоретико-композиторска таһагта һуража үрдидэг байгаа бшуу. Иимэ хурса уран бэлиг тэрээндэ үршөөгдэһэн байхаһаа гадна өөрынь ехэ ажал, тэсэбэри, нугаршагүй зориг баһал нүлөөлөө гээшэ ааб даа.
Аяар 400 гаран зохёолнуудайнь зэргэдэ хэдэн симфони, оратори, тоогүй олон камерна бүтээлнүүд, оперо, балет тоологдодог. Монголой элитэ зохёолшо, эрдэмтэн Б.Ринченэй багахан туужын удхаар Г.Майоровай либреттэ бэшэхэдэ, «Эхэнэр бурханай нигуур» («Лик богини») гэжэ гүн гүнзэгы удхатай балет 1978 ондо зохёоһониинь, 1992 он болотор тайзан дээрэ нара хараагүй, хорюултай байгаа. 16-17 зуун жэлнүүдэй уулзуур дээрэ Монгол гүрэнэй толгойлогшо байһан Үндэр гэгээн Занабазарай намтарта энэ зохёол үндэһэлэн бэшэгдэһэн ушар иимэ харшалта болоо бшуу. Шэнэдхэн хубилалгын үедэл энэ хорюул абтажа, Буряадай гүрэнэй оперо болон баледэй театр харагшадые шэнэ зүжэгөөр хужарлуулаа бэлэй. Ехэ амжалта туйлагдаа гээд бүхы хэблэлнүүд, олониитэ, шүүмжэлэгшэд нэгэн дуугаар мэдэрээ һэн. Энэ ехэ бүтээлэй түлөө Ю.И.Ирдынеев Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртэһэн юм.
Буряадай гүрэнэй оперо болон баледэй театр 2021 ондо энэ зүжэгтэ дахин бусажа, шэнээр найруулhан юм.
Гадна Буряад драмын театрта хэдэн зүжэг шэмэглэхэ хүгжэм найруулаа. Тэрэ тоодо режиссер Т.Бадагаевагай шэнээр найруулһан, театрай ехэ амжалта боложо, аяар 1000 дахин тайзан дээрэ харуулагдаһан «Будамшуу» (1984). Будамшуугай дуунай үгэнүүдые автор Цырен Шагжин өөрөө зохёогоо бэлэй. Огсом аялгатай энэ дууе суранзан бэлигтэ Михаил Елбоновой дуулахада, харагшад альга ташан дэмжэдэг һэн:
Будамшуу, Будамшуу нэрэтэйб даа,
Буряадхан орондоо нютагтайб даа.
Буруушан Будамшуу гэлсэнхэйл даа,
Бултандаа намайгаа мэдэнхэйл даа, һэй!
Энэл зүжэгтэ Ц.Шагжинай үгэ дээрэ «Будамшуу Гэрэл хоёр» гэhэн гол геройнуудта зорюулагдаhан уянгата дуу зохёогоо hэн:
Үндэр, үндэр уулын саанахана
Үргэн сагаан дайда байха.
Үргэн сагаан дайдын дундахана
Үзэсхэлэн орон байха.
Морин, морин, харайгыш даа,
Мании, мании абаашыш даа
Үзэсхэлэн орон руу!
Д.Эрдынеевэй зохёолой үндэhөөр режиссер Ф.Сахировай найруулһан «Бальжан хатан» (1985) гэһэн түүхэтэ драмада, баһал ехэ суутай зүжэгтэ; Ц.Доной туужын удхаар бүтээгдэһэн «Хиртэһэн һара» (1987), Б-М.Пурбуевай шог ёгто «Хүдөөгэй минии хүйхэрнүүд» (1991) зүжэгөөр режиссер Л.Цыденовагай найруулгада, Буряад театрай суута зүжэгүүдтэ удхадань тааруу согтой аялга хүгжэм Ю.Ирдынеев зохёогоо һэн.
Занабазарай Дара Эхэ
Ехэ олон дуунуудые нара харуулаа, тэрэ тоодо «Абайхан Гэсэрнүүд байхал байха», «Эхын зүрхэн», «Ушардагһайб шамтайгаа» гэжэ дуунуудай үгэнүүдые өөрөө бэшэһэн габьяатай.
Оhол дайнда унаhан
Ори ганса үриеэ
Олон жэлдэ үсэдөөр
Эхын зүрхэн хүлеэнэл.
Ооголон, ооголон
Зүүдэндээ — хөөрхы даа,
Олон жэлдэ үсэд
Эжын зүрхэн хүлеэнэл! «Эхын зүрхэн»
Хэрбээ А.Ангархаевай үгэ дээрэ зохёоһон «Эртын намар» гэжэ дуун романсда дүтэшүү камерна зохёол болоо һаа, Г. Дашабыловай үгэ дээрэ найруулагдаһан «Ерэхээ яагааш?» гэжэ дуун огсом дорюун хүгжэмтэй, ёһотой эстрадын бүтээл болоо гээд һанахаар. Зугаалайн, Зүдхэлиин, Ноёхоной, Алайрай магтаал соло дуудаhан дуунууд, вальсын шэнжэ шанартай зохёолнууд, хүүгэдтэ зорюулагдаһан дуунуудынь буряад аялга дуунай жаса баяжуулһан байна.
1995 ондо бурхадай магтаалнуудые бүтээгээ. Буряад, түбэд, ород хэлэн дээрэ маани мэгзэмүүдые, буряад поэдүүдэй, композиторай өөрын шүлэгүүдые хоор оркестрэй дэмжэлгэгүйгөөр гүйсэдхэһэн юм. Дасангуудта хуралай үедэ бэшэжэ абаһан мүргэлэй аялга энэ бүтээлэй гол үндэһэн болоо, бусад хүгжэмыень композитор өөрөө зохёоһон байна.
Буряадай, Ородой Уласай искусствын габьяата ажал ябуулагша Ю.И.Ирдынеев нэгэ үедэ «Байгал» ансамблиие уран һайханай талаар хүтэлөө, Уласай Композиторнуудай холбооной харюусалгата секретариин ажал бэелүүлээ. Залуу хүгжэмшэдэй халаан бэлдэхэ хэрэгтэ хубитаяа оруулжа, хүгжэмэй училищида багшалһан байна.
Энэ хүгжэмэй гуламтада 2016 ондо композиторай 75 жэлэй ойн баярта «Музыкальные миры Юрия Ирдынеева» гэһэн зорюулга-концерт үргэн зоной хабаадалгатайгаар үнгэрөө һэн. Арад түмэнэй дурасхаалда үндэр бэлигтэй эрхим хүбүүнэйнь нэрэ соло, зохёолнуудынь, уянгата hайхан дуунуудынь мүнхэдөө үлэнхэй.
Классическа буряад хүгжэмдэ шэнэ арга дүрэнүүдые, шэнэ түхэл маягуудые бэдэржэ нэбтэрүүлхэдээ, үндэһэн аялга хүгжэмтэй нэгэдүүлжэ шададаг һэн. Алдар солото багшанар Дандар Аюшеев, Бау Ямпиловай эрхим бэрхэ шаби Юрий Ирдынеев түрэлхиин оюун бэлигтэй хүн байгаа. Бэшүүрэй аймагай Амгаланта нютагта түрэһэн хүбүүн өөрөө фортепиано дээрэ ехэ һайнаар наадажа һураһан дээрэһээ Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищида дирижерско-хоорой таһагта ороһон аад, фортепианын таһагта һураха болоо һэн. Гадна теоретико-композиторска таһагта һуража үрдидэг байгаа бшуу. Иимэ хурса уран бэлиг тэрээндэ үршөөгдэһэн байхаһаа гадна өөрынь ехэ ажал, тэсэбэри, нугаршагүй зориг баһал нүлөөлөө гээшэ ааб даа.
Аяар 400 гаран зохёолнуудайнь зэргэдэ хэдэн симфони, оратори, тоогүй олон камерна бүтээлнүүд, оперо, балет тоологдодог. Монголой элитэ зохёолшо, эрдэмтэн Б.Ринченэй багахан туужын удхаар Г.Майоровай либреттэ бэшэхэдэ, «Эхэнэр бурханай нигуур» («Лик богини») гэжэ гүн гүнзэгы удхатай балет 1978 ондо зохёоһониинь, 1992 он болотор тайзан дээрэ нара хараагүй, хорюултай байгаа. 16-17 зуун жэлнүүдэй уулзуур дээрэ Монгол гүрэнэй толгойлогшо байһан Үндэр гэгээн Занабазарай намтарта энэ зохёол үндэһэлэн бэшэгдэһэн ушар иимэ харшалта болоо бшуу. Шэнэдхэн хубилалгын үедэл энэ хорюул абтажа, Буряадай гүрэнэй оперо болон баледэй театр харагшадые шэнэ зүжэгөөр хужарлуулаа бэлэй. Ехэ амжалта туйлагдаа гээд бүхы хэблэлнүүд, олониитэ, шүүмжэлэгшэд нэгэн дуугаар мэдэрээ һэн. Энэ ехэ бүтээлэй түлөө Ю.И.Ирдынеев Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртэһэн юм.
Буряадай гүрэнэй оперо болон баледэй театр 2021 ондо энэ зүжэгтэ дахин бусажа, шэнээр найруулhан юм.
Гадна Буряад драмын театрта хэдэн зүжэг шэмэглэхэ хүгжэм найруулаа. Тэрэ тоодо режиссер Т.Бадагаевагай шэнээр найруулһан, театрай ехэ амжалта боложо, аяар 1000 дахин тайзан дээрэ харуулагдаһан «Будамшуу» (1984). Будамшуугай дуунай үгэнүүдые автор Цырен Шагжин өөрөө зохёогоо бэлэй. Огсом аялгатай энэ дууе суранзан бэлигтэ Михаил Елбоновой дуулахада, харагшад альга ташан дэмжэдэг һэн:
Будамшуу, Будамшуу нэрэтэйб даа,
Буряадхан орондоо нютагтайб даа.
Буруушан Будамшуу гэлсэнхэйл даа,
Бултандаа намайгаа мэдэнхэйл даа, һэй!
Энэл зүжэгтэ Ц.Шагжинай үгэ дээрэ «Будамшуу Гэрэл хоёр» гэhэн гол геройнуудта зорюулагдаhан уянгата дуу зохёогоо hэн:
Үндэр, үндэр уулын саанахана
Үргэн сагаан дайда байха.
Үргэн сагаан дайдын дундахана
Үзэсхэлэн орон байха.
Морин, морин, харайгыш даа,
Мании, мании абаашыш даа
Үзэсхэлэн орон руу!
Д.Эрдынеевэй зохёолой үндэhөөр режиссер Ф.Сахировай найруулһан «Бальжан хатан» (1985) гэһэн түүхэтэ драмада, баһал ехэ суутай зүжэгтэ; Ц.Доной туужын удхаар бүтээгдэһэн «Хиртэһэн һара» (1987), Б-М.Пурбуевай шог ёгто «Хүдөөгэй минии хүйхэрнүүд» (1991) зүжэгөөр режиссер Л.Цыденовагай найруулгада, Буряад театрай суута зүжэгүүдтэ удхадань тааруу согтой аялга хүгжэм Ю.Ирдынеев зохёогоо һэн.
Занабазарай Дара Эхэ
Ехэ олон дуунуудые нара харуулаа, тэрэ тоодо «Абайхан Гэсэрнүүд байхал байха», «Эхын зүрхэн», «Ушардагһайб шамтайгаа» гэжэ дуунуудай үгэнүүдые өөрөө бэшэһэн габьяатай.
Оhол дайнда унаhан
Ори ганса үриеэ
Олон жэлдэ үсэдөөр
Эхын зүрхэн хүлеэнэл.
Ооголон, ооголон
Зүүдэндээ — хөөрхы даа,
Олон жэлдэ үсэд
Эжын зүрхэн хүлеэнэл! «Эхын зүрхэн»
Хэрбээ А.Ангархаевай үгэ дээрэ зохёоһон «Эртын намар» гэжэ дуун романсда дүтэшүү камерна зохёол болоо һаа, Г. Дашабыловай үгэ дээрэ найруулагдаһан «Ерэхээ яагааш?» гэжэ дуун огсом дорюун хүгжэмтэй, ёһотой эстрадын бүтээл болоо гээд һанахаар. Зугаалайн, Зүдхэлиин, Ноёхоной, Алайрай магтаал соло дуудаhан дуунууд, вальсын шэнжэ шанартай зохёолнууд, хүүгэдтэ зорюулагдаһан дуунуудынь буряад аялга дуунай жаса баяжуулһан байна.
1995 ондо бурхадай магтаалнуудые бүтээгээ. Буряад, түбэд, ород хэлэн дээрэ маани мэгзэмүүдые, буряад поэдүүдэй, композиторай өөрын шүлэгүүдые хоор оркестрэй дэмжэлгэгүйгөөр гүйсэдхэһэн юм. Дасангуудта хуралай үедэ бэшэжэ абаһан мүргэлэй аялга энэ бүтээлэй гол үндэһэн болоо, бусад хүгжэмыень композитор өөрөө зохёоһон байна.
Буряадай, Ородой Уласай искусствын габьяата ажал ябуулагша Ю.И.Ирдынеев нэгэ үедэ «Байгал» ансамблиие уран һайханай талаар хүтэлөө, Уласай Композиторнуудай холбооной харюусалгата секретариин ажал бэелүүлээ. Залуу хүгжэмшэдэй халаан бэлдэхэ хэрэгтэ хубитаяа оруулжа, хүгжэмэй училищида багшалһан байна.
Энэ хүгжэмэй гуламтада 2016 ондо композиторай 75 жэлэй ойн баярта «Музыкальные миры Юрия Ирдынеева» гэһэн зорюулга-концерт үргэн зоной хабаадалгатайгаар үнгэрөө һэн. Арад түмэнэй дурасхаалда үндэр бэлигтэй эрхим хүбүүнэйнь нэрэ соло, зохёолнуудынь, уянгата hайхан дуунуудынь мүнхэдөө үлэнхэй.