Хүгжэм
Байгал далайн нэрэтэ буряад уралигай гуламта
23 апреля 2020
1514
Буряад Уласаймнай һүлдэ болохо алдарта Байгал далайн нэрэ зүүжэ ябаһан үндэһэн дуу хатарай «Байгал» театрай түүхэ һүрөөтэй 1942 онһоо эхиеэ абадаг.
Буряадай уралигай болон литературын түрүүшын декадын бэлэдхэлэй үедэ байгуулагдаһан арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй оркестрэй һуури дээрэ арадай дуу хатарай «Байгал» ансамблиин мүндэлхэ үеэр Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн эхилшоо бэлэй.
Жигжит БатуевОлон хүгжэмшэд, дуушад, хатаршад сэрэгэй албанда татагдаа һэн. Ансамблиин түрүүшын уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ, дирижер, композитор Жигжит Батуев дайнай эрхэ байдалда ансамблиин начальник гэһэн нэрэ зиндаатай болоо бэлэй. Композитор Баудоржо Ямпиловтай хамта ансамбль эмхидхэн байгуулха хүнгэн бэшэ хэрэг бэелүүлээ һэн.
Түрүүшын декадада амжалтатай хабаадажа шалгарһан буряад хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй оркестртэ хуур, чаанза мэтые урда тээнь үзөө, хараагүй хүбүүд, басагадые суглуулжа, түргэн мүрөөр һургажа шадаһан Ардан Зонхоевой габьяа ехэ юм. Тэрэнэй үдэр бүриин хэшээл оролдолгоор 1942 оной апрельһээ эсэшэ сусашагүй репетици хэгдэжэ, һаял мүндэлһэн ансамблиин хүгжэмшэдэй мэргэжэлтэ бэлэдхэл хараа байса дээшэлээ бэлэй. Мэргэжэлтэ хүгжэмшэд Г.Дадуев, дайнай һүүлээр ерэһэн С.Балдаев гэгшэд оркестрэй ажал нарижуулхада, үндэһэн хүгжэмэй һалбаран хүгжэхэдэ горитой хубитаяа оруулһан габьяатай.
Зүүн гарһаа: Бау Ямпилов, Гавриил Дадуев, Абида Арсаланов
Хатарай бүлэгые түрүүшын балетмейстер Т.Глязер хүтэлдэг байгаа. Энэ бүлэгтэ О.Тумурова, Г.Манилова, П.Перонова, Е.Петушинова, Б.Иванова, А.Кузьмина, М.Гергесова гэгшэд хатардаг һэн. Т.Глязерай найруулһан ёохор, полько, ород болон татаар хатарнуудые ансамблиин баледэй бүлэг эхиндэнь гүйсэдхэжэ байгаа. Удаань балетмейстер М.Арсеньев ансамблиин баледэй бүлэгтэ зорюулжа, гурбан зохёол, тэрэ тоодо суута «Ёохор», «Мэндээшэн» хатар найруулаад, гүйсэдхэжэ һургаа. Буряадай суута хатаршан Татьяна Гергесова өөрын зохёоһон сольно хэдэн хатартай һэн. Тэрэ тоодо «Байгалай сэсэг» гэжэ мүнөөшье гүйсэдхэгдэдэг алдарта зохёол.
Балетмейстер Н.Есауловагай найруулһан «Хазаар моритон» гэжэ хатарые түрүүшын харагшад ехэ халуунаар угтан абаа һэн. Энэ зохёолые мүнөө үеын театрай хүтэлбэрилэгшэ, бэлигтэй хатар найруулагша Д.Бадлуев дахинаа шэнэлэн һэргээгээ юм. 2006 оной декабриин 8-15 үдэрнүүдтэ Парижда үнгэрһэн буряад соёлой харалганда, ЮНЕСКО-гэй байшанай ехэ тайзан дээрэ энэ хатар «Байгал» театрай зүжэгшэд уян һайханаар гүйсэдхэжэ, үргэн тэнюун Буряад ороноо амжалта түгэс түлөөлөө һэн.
Татьяна Гергесова
Ансамблиин түүхын домог болоһон олон һайхан зүйл буряад үндэһэн искусствын алтан жасада оронхой. Жэшээлэн нэрлэхэдэ, СССР-эй арадай артист Игорь Моисеевэй найруулан табиһан «Үбгэнэй зүүдэн» гэһэн хатар. Анхан энэ хатар буряадай түрүүшын «Энхэ-Булад баатар» гэжэ оперодо гүйсэдхэгдөө бэлэй. Энэ зохёолые «Байгал» ансамблиин репертуарта дамжуулһаниинь, бэеэ дааһан хатарай уран бүтээл боложо тодороо һэн. Сууда гараһан тэрэ үеын зохёолнуудай тоодо балетмейстер М.Заславскиин найруулһан «Манай басагад» гэһэн хатар нэрлэхээр.
Николай Таров
Тэрэ һүрөөтэй 1942-1943 онуудта Буряадай Гүрэнэй филармониие хүтэлһэн, 1943-1945 онуудта Уласай арадай урлалай байшаниие даажа байһан Николай Таров ансамблиин гол дуушадай нэгэн бэлэй. Тэрээнһээ гадна суута Цэрэн Хоборков, Клавдия Шулунова гэгшэдэй дуулахада, улад зон халуунаар угтан абадаг һэн. Арадай дуушадай нэрэ солотой болоһон тэдэнэй бэлиг шадабари «Байгал» ансамблиин гуламтаһаа алтаран гараһан түүхэтэй.
Амгалан сагта оркестрэй бүридэлдэ наадахаар 86 хүн һургагдаһан байгаа. Ара талада үлэһэн үсөөн тоото ансамблиин артистнууд дайн байлдаанай боложо байһан Баруун фронт худар ошожо, сэрэгэй госпиталь болон эмнэлгын газарнуудаар хатар наадаяа табижа, уянгата дуугаа зэдэлүүлжэ, сэрэгшэдэй урма бадаруулдаг һэн.
Ансамблиин эгээн түрүүшын гастроль 1942 оной июниин 7-до эхилээ бэлэй. Тиихэдэ ансамбль Зэдэ, Захааминай зоной урда уран бэлигээ харуулаа һэн. Һүүлдэ Хори, Хэжэнгын, Яруунын аймагуудта хүрэһэн байна. Хүдөөдэ үдэр соо 2-3 концерт үгэжэ үрдидэг байгаа. Хүшэр тэрэ сагта хүдөөгэй харгыда дайралдаһан тэргэ, шаргаар, заримдаа тэмээгээршье ябаха ушар үзэгдэһэн тухай хөөрөөн ансамблиин ветерануудай дурсалгануудта дайралдадаг.
Цырен Хоборков
Түрүүшын декадын үедэ СССР-эй Композиторнуудай холбооной зүблөөн үнгэржэ, буряад-монгол арадай хүгжэмтэ соёлой байдал болон саашанхи хүгжэлтын хараа шэглэлнүүд тухай хэлсэгдээ бэлэй. СССР-эй Композиторнуудай холбооной гэшүүдээр 7 хүн, тэдэнэй тоодо Дандар Аюшеев, Жигжит Батуев, Баудоржо Ямпилов абтаад, Буряад-Монголой АССР-эй өөһэдын холбоо эмхидхэһэн түүхэтэй. Тиигэжэ манай Буряадта бүхы Сибирь болон Алас Дурна зүгтэ эгээн түрүүн мэргэжэлтэ композиторнуудай холбоон байгуулагдаһан юм.
«Байгал» ансамбль хадаа уласайнгаа композиторнуудай шэнэ зохёолнуудые арад зоной дунда дэлгэрүүлхэ харюусалгата үүргэтэй байгаа. Ансамблиин оркестр, бэлигтэй дуушад буряад композиторнуудай хүгжэмтэ зохёол, шэнэ солгёо дуунуудые анханһаа эгээн түрүүн гүйсэдхэдэг һэн.
Алдарта Байгалай арюун нэрые зүүжэ ябаһан ансамблиин уран бэлигтэн түрэл арадайнгаа өөрсэ маягтай дуу, хатарнуудые һэргээжэ, онсо баян репертуартай болоһон юм. Ансамблиин зохёохы зүйл олон яһатаниие нэгэдүүлһэн гүн удхатай. Ганса буряад бэшэ, мүн олон тоото монгол, ород, украин, беларус, казах, молдован, эстон, грузин дуунууд, хальмаг, татаар, башкир, эстон, монгол болон бусад ондоо яһатанай уян нугархай хатарнууд ансамблиин багажада тоологдодог.
1945 оной хабар. Түрүүшын зэргэдэ тэгэн дундань М.В.Арсеньев
«Байгал замбуулинһаа харахада» гэһэн шүлэгтөө арадай поэт Н.Дамдинов иигэжэ түүрээгээ һэн:
...Аржагар самсаал хабсагайнуудаар бүһэлэгдэн,
Аниб-ялаб гэжэ тодоор зүһэлэгдэн,
Юһэн эрдэниин нэгэниинь сохом байһанаа,
Юунһээш үлүүгээр гэршэлээл даа һайханаар.
Оёоргүй сэбэр уһанайнь һаруул элшэ
Одо мүшэтэ замбуулинда хүрэжэ,
Хүнэй зүрхэ хүдэлгэн ялалзахадаа,
Хэды ехэ хүсэтэй байгаа гээшэб даа!
Үндэһэн буряад уралигай үнэтэй зэндэмэни болон тодоржо, улад зоной зүрхэ хүдэлгэхэ эди шэдитэй «Байгал» ансамблиин, мүнөө үедэ театрай, уран хурса бэлиг алдарта далайгаа, Буряад ороноо бүхы дэлхэйгээр суурхуулаа.
Жигжит Батуев
Түрүүшын декадада амжалтатай хабаадажа шалгарһан буряад хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй оркестртэ хуур, чаанза мэтые урда тээнь үзөө, хараагүй хүбүүд, басагадые суглуулжа, түргэн мүрөөр һургажа шадаһан Ардан Зонхоевой габьяа ехэ юм. Тэрэнэй үдэр бүриин хэшээл оролдолгоор 1942 оной апрельһээ эсэшэ сусашагүй репетици хэгдэжэ, һаял мүндэлһэн ансамблиин хүгжэмшэдэй мэргэжэлтэ бэлэдхэл хараа байса дээшэлээ бэлэй. Мэргэжэлтэ хүгжэмшэд Г.Дадуев, дайнай һүүлээр ерэһэн С.Балдаев гэгшэд оркестрэй ажал нарижуулхада, үндэһэн хүгжэмэй һалбаран хүгжэхэдэ горитой хубитаяа оруулһан габьяатай.
Зүүн гарһаа: Бау Ямпилов, Гавриил Дадуев, Абида Арсаланов
Хатарай бүлэгые түрүүшын балетмейстер Т.Глязер хүтэлдэг байгаа. Энэ бүлэгтэ О.Тумурова, Г.Манилова, П.Перонова, Е.Петушинова, Б.Иванова, А.Кузьмина, М.Гергесова гэгшэд хатардаг һэн. Т.Глязерай найруулһан ёохор, полько, ород болон татаар хатарнуудые ансамблиин баледэй бүлэг эхиндэнь гүйсэдхэжэ байгаа. Удаань балетмейстер М.Арсеньев ансамблиин баледэй бүлэгтэ зорюулжа, гурбан зохёол, тэрэ тоодо суута «Ёохор», «Мэндээшэн» хатар найруулаад, гүйсэдхэжэ һургаа. Буряадай суута хатаршан Татьяна Гергесова өөрын зохёоһон сольно хэдэн хатартай һэн. Тэрэ тоодо «Байгалай сэсэг» гэжэ мүнөөшье гүйсэдхэгдэдэг алдарта зохёол.
Балетмейстер Н.Есауловагай найруулһан «Хазаар моритон» гэжэ хатарые түрүүшын харагшад ехэ халуунаар угтан абаа һэн. Энэ зохёолые мүнөө үеын театрай хүтэлбэрилэгшэ, бэлигтэй хатар найруулагша Д.Бадлуев дахинаа шэнэлэн һэргээгээ юм. 2006 оной декабриин 8-15 үдэрнүүдтэ Парижда үнгэрһэн буряад соёлой харалганда, ЮНЕСКО-гэй байшанай ехэ тайзан дээрэ энэ хатар «Байгал» театрай зүжэгшэд уян һайханаар гүйсэдхэжэ, үргэн тэнюун Буряад ороноо амжалта түгэс түлөөлөө һэн.
Татьяна Гергесова
Ансамблиин түүхын домог болоһон олон һайхан зүйл буряад үндэһэн искусствын алтан жасада оронхой. Жэшээлэн нэрлэхэдэ, СССР-эй арадай артист Игорь Моисеевэй найруулан табиһан «Үбгэнэй зүүдэн» гэһэн хатар. Анхан энэ хатар буряадай түрүүшын «Энхэ-Булад баатар» гэжэ оперодо гүйсэдхэгдөө бэлэй. Энэ зохёолые «Байгал» ансамблиин репертуарта дамжуулһаниинь, бэеэ дааһан хатарай уран бүтээл боложо тодороо һэн. Сууда гараһан тэрэ үеын зохёолнуудай тоодо балетмейстер М.Заславскиин найруулһан «Манай басагад» гэһэн хатар нэрлэхээр.
Николай Таров
Тэрэ һүрөөтэй 1942-1943 онуудта Буряадай Гүрэнэй филармониие хүтэлһэн, 1943-1945 онуудта Уласай арадай урлалай байшаниие даажа байһан Николай Таров ансамблиин гол дуушадай нэгэн бэлэй. Тэрээнһээ гадна суута Цэрэн Хоборков, Клавдия Шулунова гэгшэдэй дуулахада, улад зон халуунаар угтан абадаг һэн. Арадай дуушадай нэрэ солотой болоһон тэдэнэй бэлиг шадабари «Байгал» ансамблиин гуламтаһаа алтаран гараһан түүхэтэй.
Амгалан сагта оркестрэй бүридэлдэ наадахаар 86 хүн һургагдаһан байгаа. Ара талада үлэһэн үсөөн тоото ансамблиин артистнууд дайн байлдаанай боложо байһан Баруун фронт худар ошожо, сэрэгэй госпиталь болон эмнэлгын газарнуудаар хатар наадаяа табижа, уянгата дуугаа зэдэлүүлжэ, сэрэгшэдэй урма бадаруулдаг һэн.
Ансамблиин эгээн түрүүшын гастроль 1942 оной июниин 7-до эхилээ бэлэй. Тиихэдэ ансамбль Зэдэ, Захааминай зоной урда уран бэлигээ харуулаа һэн. Һүүлдэ Хори, Хэжэнгын, Яруунын аймагуудта хүрэһэн байна. Хүдөөдэ үдэр соо 2-3 концерт үгэжэ үрдидэг байгаа. Хүшэр тэрэ сагта хүдөөгэй харгыда дайралдаһан тэргэ, шаргаар, заримдаа тэмээгээршье ябаха ушар үзэгдэһэн тухай хөөрөөн ансамблиин ветерануудай дурсалгануудта дайралдадаг.
Цырен Хоборков
Түрүүшын декадын үедэ СССР-эй Композиторнуудай холбооной зүблөөн үнгэржэ, буряад-монгол арадай хүгжэмтэ соёлой байдал болон саашанхи хүгжэлтын хараа шэглэлнүүд тухай хэлсэгдээ бэлэй. СССР-эй Композиторнуудай холбооной гэшүүдээр 7 хүн, тэдэнэй тоодо Дандар Аюшеев, Жигжит Батуев, Баудоржо Ямпилов абтаад, Буряад-Монголой АССР-эй өөһэдын холбоо эмхидхэһэн түүхэтэй. Тиигэжэ манай Буряадта бүхы Сибирь болон Алас Дурна зүгтэ эгээн түрүүн мэргэжэлтэ композиторнуудай холбоон байгуулагдаһан юм.
«Байгал» ансамбль хадаа уласайнгаа композиторнуудай шэнэ зохёолнуудые арад зоной дунда дэлгэрүүлхэ харюусалгата үүргэтэй байгаа. Ансамблиин оркестр, бэлигтэй дуушад буряад композиторнуудай хүгжэмтэ зохёол, шэнэ солгёо дуунуудые анханһаа эгээн түрүүн гүйсэдхэдэг һэн.
Алдарта Байгалай арюун нэрые зүүжэ ябаһан ансамблиин уран бэлигтэн түрэл арадайнгаа өөрсэ маягтай дуу, хатарнуудые һэргээжэ, онсо баян репертуартай болоһон юм. Ансамблиин зохёохы зүйл олон яһатаниие нэгэдүүлһэн гүн удхатай. Ганса буряад бэшэ, мүн олон тоото монгол, ород, украин, беларус, казах, молдован, эстон, грузин дуунууд, хальмаг, татаар, башкир, эстон, монгол болон бусад ондоо яһатанай уян нугархай хатарнууд ансамблиин багажада тоологдодог.
1945 оной хабар. Түрүүшын зэргэдэ тэгэн дундань М.В.Арсеньев
«Байгал замбуулинһаа харахада» гэһэн шүлэгтөө арадай поэт Н.Дамдинов иигэжэ түүрээгээ һэн:
...Аржагар самсаал хабсагайнуудаар бүһэлэгдэн,
Аниб-ялаб гэжэ тодоор зүһэлэгдэн,
Юһэн эрдэниин нэгэниинь сохом байһанаа,
Юунһээш үлүүгээр гэршэлээл даа һайханаар.
Оёоргүй сэбэр уһанайнь һаруул элшэ
Одо мүшэтэ замбуулинда хүрэжэ,
Хүнэй зүрхэ хүдэлгэн ялалзахадаа,
Хэды ехэ хүсэтэй байгаа гээшэб даа!
Үндэһэн буряад уралигай үнэтэй зэндэмэни болон тодоржо, улад зоной зүрхэ хүдэлгэхэ эди шэдитэй «Байгал» ансамблиин, мүнөө үедэ театрай, уран хурса бэлиг алдарта далайгаа, Буряад ороноо бүхы дэлхэйгээр суурхуулаа.