Хубисхалта сагай шэнжэтэй уран бэлиг

Суута режиссер В.Пудовкин «Потомок Чингис-хана» гэжэ кино буулгахаяа ерэһэн байна. Буряад арадаа бүхы дэлхэйгээр суурхуулһан бэлигтэй хүбүүдэй нэгэн Валерий Инкижинов гол ролиие гүйсэдхэһэн юм. Алдар суута режиссер В.Э.Мейерхольдын шаби, актер болон режиссер В.И.Инкижинов (1894-1973) Буряад-монгол театрай эшэ үндэһэ табилгын хүндүүлхэй асуудалнууд тухай 1928 оной апрелиин 4, 9 үдэрнүүдтэ үнгэрһэн ехэ зүблөөн дээрэ элидхээ һэн. Тэрэ үеын үндэһэн театрай уралигые ямар аргаар, ямар шэглэлээр хүгжөөхэ тухай иимэ дээдэ зэргын мэргэжэлтэнэй һанамжа тон шухала удхатай бэлэй.

2019 ондо В.И.Инкижиновэй түрэһөөр 125 жэл гүйсэнэ. Боохон нютаг тоонтотой Валерий Инкижинов 1916 онһоо Всеволод Мейерхольдтой танил тала болоһон, 1920 оноор тэрэнэй байгуулһан театрта ахамад режиссерой орлогшоор хүдэлһэн юм. ГВЫРМ (Государственные высшие режиссерские курсы) гээшэдэ С.Эйзенштейн, Е.Габрилович, И.Пырьев, С.Юткевич, Э.Гарин, И.Ильинский, М.Штраух болон бусад, саашадаа алдар суута актер, режиссер болоһон зонтой суг һуража гараһан байна. Александринска театрта, һүүлдэнь Бородинская үйлсөөр оршодог студида Всеволод Мейерхольд гайхамшаг һонин туршалга ябуулжа, трагическа гротеск гэһэн тайзанай маягые хотын талмай дээрэ үнгэрдэг арадай шог зугаа нааданай (балаган) маягтай холбоһон байна. Бэлиг түгэлдэр найруулагша болон актернуудай гайхалтай ажалые бүлэг эдэбхитэд, тэдэнэй тоодо Валерий Брюсов, Александр Скрябин, Михаил Кузьмин, Николай Гумилев, Александр Блок болон бусад дэмжэһэн түүхэтэй. Энэ студиин тайзан дээрэ В.Мейерхольд А.Блогой «Незнакомка», «Балаганчик» зүжэгүүдые табяа һэн.

В.Инкижинов ахамад режиссер В.Мейерхольдын туһалагша байхаһаа гадна найруулһан хэдэн зүжэгүүдтэнь наадаһан юм. Жэшээнь, «Воздушный рогоносец» зүжэгтэ Игорь Ильинский, Мария Бабанова актернуудтай хамта наадаа һэн. Саашадаа тэрэ өөрөө кино буулгадаг болоо. «Расплата» (1925), «Вор» (1927), «Комета» (1930) фильмнүүдые буулгаа, мүн өөрөө наадаа. «Потомок Чингис-хана» фильмдэ наадаһан Баирай роль тэрэниие эгээн ехээр суурхуулһан түүхэтэй. Борьёогой үргэн талада, Сэлэнгын эрьедэ, Тамчын дасанда энэ кино буулгагдаа һэн.


Баруун ба Зүүн зүгэй театрай уралигай заншалнуудые нэгэдхээд, үндэһэн буряад соёлдоо, арадай уран бэлигэй баялигта түшэглэн, буряад-монгол театр байгуулха хэрэгтэй гээд В.Инкижинов тоолодог һэн. Үльгэршэдэй түүрээлгэ соо, аман зохёолой гүн баялиг соо, шажан шүтэлгын оперодол адли, дасангуудта болодог хүгжэмтэй, оркестртэй мүргэлэй ёһолол соо буряад-монгол театрай уралигай эхин булагууд оршоно гэжэ тэрэ тэмдэглэһэн байна. Энэ Үгын талаар.

Һуудал байдалай, ажахы ябуулгын талаар хүнэй Хүдэлсэ бүхэн өөр өөрын нэгэ жэгдэ хүдэлөөнтэй, уян нугаралтай. Зэргэлээд — хэлсээтэ хүдэлсэ — хатар, мүн хүгжэмөөр болон һүр жабхаланаар дүүрэн жагсаал. Арадайнгаа хатар, Цамай балет, бөөгэй хатар болон ёһололнуудые суглуулжа, шэнжэлхэ, сээжэлдэхэдээ, буряад театрай байшанай үндэһэ табиһан болоно.

Буряад драматурги нэн түрүүн хүгжөөхэ, шэнэ сагтаа тааруу темэнүүдые олохо шухала гээд В.Инкижинов тэмдэглэнэ.

Буряад арадай хүгжэм дуунда хэр угһаа дуратай зан заншалые, өөрын хүгжэмэй зэмсэгүүдтэй байһан ушарые хараада абабал, залуу үндэһэн театрта эдэ бүгэдэ өөрын һуури эзэлхэ гээд батаар найдаһанаа тэрэ мэдүүлнэ. Буряад-монголшуудай зохёоһон оперонууд мүндэлхэл байха. Буряад-монгол театрта оперно зүжэгүүдые бэлдэхэ эрхэ нүхэсэл байгуулагдаха ёһотой гэһэн тэрэнэй һанамжа оройдоол 10 жэл үнгэрхэдэ, бэелүүлэгдэһэн түүхэтэй.

Саг үргэлжын тайзан хэрэгтэй. Тус тус зүжэг бүхэндэ тайзанай өөрсэ түхеэрэлгэ хэрэгтэй боложо магадгүй. Энэ ушарта театрай уран зураашын ажал шухала үүргэтэй, хубисхалта удха шанартай.

Режиссер болбол актерой ажалые дууһан мэдэхэ ёһотой. Республика мүнөө үедэ режиссерой мэргэжэлдэ түргэн мүрөөр һургажархиха аргагүй байна. Тиимэһээ түрүүшын жэлнүүдтэ «театральна варягуудай» хүтэлбэри доро шэнэ театр хүдэлхэ болоно. Шэнэ совет үеын ород театрай арга дүрэнүүдтэй танилсуулха зуураа, хитад театрай режиссура шудалха хэрэгтэй гээд В.Инкижинов һанамжална. Юундэб гэхэдэ, ород хубисхалта театр хитад театрай замда тон дүтэ зүргөөр алхална гээд суута уран бэлигтэн бодомжолһон байна.

«Һуралсалай» хаһа удангүй үнгэржэ, шэнэ түхэлэй, өөрын шарайтай буряад театр мүндэлхэ гээд В.Инкижинов найдаа бэлэй. Тэрэнэй һанамжа дурадхалнуудай олонхинь тэрэ үедэ бэелүүлэгдэжэ эхилээ һэн. Гэбэшье мэргэжэлтэ ород театрай хотодомнай үгы байһан ушар хүгжэлтэдэ яһалхан һаалта болодог һэн.

Үндэһэн уралигай байшан (Дом национального искусства) 1930 оной март соо Доржи Банзаровай нүгшэһөөр 75 жэлэй ойдо зорюулһан зүжэг табиһан юм. Ород хэлэн дээрэ сценариие Г.В.Брауэр, дуунууд болон декламациие Солбонэ Туяа, хүгжэмыень композитор П.М.Берлинский зохёогоо һэн. Олон артистнуудай хабаадалгатай үзэгдэлнүүдтэ бүреэ, бишхүүр, сан хэнгэрэг мэтын дасанай хүгжэмтэ зэмсэгүүдые хэрэглэһэн ехэ оркестр һүр жабхалантайгаар наадаа бэлэй. Энэ зүжэгтэ Д.Банзаров, арадай түлөөлэгшэд баг үгыгөөр наадаһан һаа, алба хаагшад, пристав, баяшуул ногоон багуудые үмдэнхэй һэн. Гурба удаа энэ зүжэг табигдаад, һүүлээрнь 8-9 һарын туршада хэблэлдэ үгэ буляалдаата зүбшэн хэлсэлгэ болобо. Тэрэ үеын сонинуудта хэблэгдэһэн статьянуудые суглуулжа, В.Ц.Найдакова ехэ наринаар шэнжэлээд, 1974 ондо «Бурятский советский драматический театр» гэжэ ном соогоо ниитэлһэн юм.

«Буржуазна соёлтой эрид тэмсэхэ, феодально-теократическа (ламын) соёлһоо арсаха» гэһэн шиидхэбэри намай ехэ суглаан дээрэ абтаад, тус зүжэг хоригдоо бэлэй. 1931 оной мартын 1-дэ БМАССР-эй Засагай газар Үндэһэн уралигай байшанай ажал болюулаад, тэрэнэй орондо театральна ба хүгжэмэй таһагуудтай уралигай техникум нээһэн юм.

Тиигэжэ намай зүблэлэй шиидхэбэреэр дээдэ Тэнгэриһээ заяатай үндэһэн уралигай гүн удхань үгы хэгдэжэ, театр хадаа гансал материалис үзэгдэл гээд тоологдодог болоо бшуу. Энээнэй һүүлээр үнишье болонгүй дасан дуганууд һандаргагдажа эхилээ. Үндэһэн театрай саашанхи хүгжэлтын зам эрид хубилгагдаа һэн.

Валерий Инкижиновэй хуби заяан баһа эридээр эрьежэ, 1929 ондо Париж ошоод, гэдэргээ бусаагүй. Францида, Германида, Голливудта ехэ олон фильмнүүдтэ наадаһан юм. «Всемирная история кино» гэжэ ном соогоо Жорж Садуль Валерий Инкижиновые дэлхэйн эгээн бэлигтэй кино ябуулагшадай тоодо нэрлэһэн байна.

2004 ондо Буряад ороной тэрэ үедэ соёлой сайд В.Б.Прокопьев түрүүтэй бүлэг түлөөлэгшэд алдар суута нютагайнгаа хүбүүн В.И.Инкижиновэй нэрэ солые хүндэлжэ, хүүр дээрэнь баглаа сэсэгүүдые табиһан юм. Дурасхаалай һайн һайхан үгэнүүд хэлэгдээ, буддын шажанай ёһоор ном уншагдаа һэн. Энэ аша буянтай хэрэг үйлэдэхэдэ, Францида ажалаа ябуулдаг GRALTAN гэжэ Буряад соёлой эблэл ехэ үүргэ дүүргэһэн гээд тэмдэглэе. Буряад Уласай, Эрхүү можын ниитын эдэбхитэд В.Инкижиновэй жаса байгуулаа һэн. Буряад арадаа дэлхэйгээр суурхуулһан алдар солото хүбүүнэйнгээ дурасхаалда зорюулагдаһан олон хэмжээ ябуулганууд энэ жасын оролдолгоор үнгэрөө, мүн Г.Рыбина-Дрюон, Б.Дрюон авторнуудай В.Инкижинов тухай бэшэһэн ном нара хараа һэн. Галина Рыбина, буряад эхэнэр, француз суута зохёолшон Морис Дрюоной аша хүбүүн Бернар Дрюондо хадамда гараад, Францида ажаһуухадаа, өөртэнь адли буряад соел, ёһо заншалаа мартаагүй нютагайнгаа хүнүүдые суглуулжа, GRALTAN гэһэн Буряад соёлой эблэл эмхидхээ бшуу. Журналист, фотограф Бернар Дрюон нүхэртэйгээ Галина Рыбинагай «Буряад үнэндэ» айлшалхада, һонирхолтой тэрэ уулзалгада хабаадалсаа һэмди.


Хэрэглэгдэһэн литература

1.В.И.Инкижинов. Проблемы бурят-монгольского театра. // «Жизнь Бурятии», 1929, №№ 3,4.
2.«Искусство Бурят-Монголии и очередные задачи». Тезисы, принятые областным партийным совещанием от 10-14 ноября 1930 г. по культурному строительству. «Культура Бурятии», 1932, № 1.
3.Голубев Е. Потомок Чингис-хана. // «Байкал», 1992, № 2.
4.Филина М. Валерий Инкижинов — ученик Мейерхольда // «Ленинское знамя», (Кяхта), 1993, 1 июля.