Сагаалган-2009 Асагадта

САГАЙ БА ЯБАСЫН ХУБААРИ ЗОХЁОГШО 

НИКОЛАЙ ШАБАЕВ

НАЙРУУЛАН ТАБИГША 

ЦЫРЕНДОРЖО БАЛЬЖАНОВ

Һайндэрэй үнгэрхэ талмай шэмэглэгдэнхэй. Хүгжэм. Тамхита уулын ташалангаар Хориин 11 Эсэгын гуламта болохо 11 гал носоогдоно. 
Тайзан дээрэ hайндэрые нээхэ, саашань хүтэлхэ зургаан хүтэлэгшэд гаража ерэнэд. Далее, в районе костров: 

10 ч. ФАНФАРЫ. МУЗЫКА 

ХҮТЭЛЭГШЭ: Үглөөнэй үүр хираанаар он жэлнай hэлгэлдэдэг, энэш юрын хэрэг бэшэ-аа, Сайн Зүгэй Мянган Бурхадай хатуу хиналта доро болодог үйлэ хэрэг байха...

ХҮТЭЛЭГШЭ: Үлгэн Дэлхэй, Хангаймни, 
Алтан дэлхэйн амитан зониие 
Ундалуулжа байдаг 
Агууехэ Лусад Хаамни! 
Сэнхир хүхэ Огторгойдоо hуудалтай 
Сайн Зүгэй Мянган Бурхад,
Һарын эхиндэ, жэлэй шэнэдэ
Һайхан заяагаар дайдаяа эрьедэг
Һама бурхамни,
Ум сайн, амгалан болтогой!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Уужа байhан ундынгаа дээжые,
Эдижэ ябаhан эдеэнэйнгээ дээжые
Үнэн hайхан сэдьхэлhээ 
Үргэжэ байнаб,
Тогтоожо хайрлыт!


ХҮТЭЛЭГШЭ: Газар дэлхэйн амитан, зон
Гаража ерэhэн Үхэр жэлдээ
Гасалан, зоболон үзэнгүй,
Амандаа хэшэгтэй,
Арадаа халхабшатай,
Олзотой, омогтой,
Хүгтэй, хүхюутэй,

ХҮТЭЛЭГШЭ: Үхибүүдэй шууяанhаа
Ондоо шууяагүй,
Үльгэрэй байдалhаа
Ондоо байдалгүй
Ажаhуухань болтогой!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Хаража байгыт,
Халхалжа байгыт!
Гуйжа байнаб,
Мүргэжэ байнаб,
Анхаржа хайрлыт!

Непосредственно у костров:

ХҮТЭЛЭГШЭ: Ульhаяа заяагша,
Урсымнай манааша,
Бүгэдые заяагша, 
Бүлымнай манааша,
Ада, баршадыемнай арилгажа,
Алишье сагта бадаржа байдаг
Агууехэ Гал Заяашамни!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Он жэлнүүдэй hэлгэлдэжэ,
Орожо ерэhэн Шэнэ жэлэй
Эхин үглөөнэй
Эдеэнэй дээжэ,
Ундын дээжэ
Үргэжэ байнаб,
Тогтоожо хайрлыш!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Буужа ерэhэн айлшад
Барандаа эндэhээ гарахадаа
Үндэр бодолтой,
Үргэн сэдьхэлтэй,

ХҮТЭЛЭГШЭ: Зугаа hайтай,
Зориг түгэлдэр,
Ама садхалан
Алтан богоhыемнай алхажа,
Аяндаа ябахань болтогой!
Тайзан дээрэ хадагуудые бариhан хүнүүд зогсоно

МУЗЫКА

ХҮТЭЛЭГШЭ: Амар сайнууд, нютагаймнай аха захатан — hахал сагаан үбгэжөөлнүүд, hаншаг сагаан төөдэйнэр! Сагаан hараар үндэр наhатын үреэлдэ хүртэхэ, амар мэндыетнай мэдэхэ hайхан заншал манай арадта бии гээшэ. Лагшам бэе хүнгэн, амар амгалан, тайбан шэнэлжэ байна гүт, хүндэтэ нютагаархин?

ХҮТЭЛЭГШЭ: Сайн байнат, буужа ерэhэн нэрэтэй, солотой айлшад! Бидэ нютаг нугаараа тайбан шэнэлжэ байнабди. Буруумнай булшантай, даагамнай далантай, хорёогоор дүүрэн мэнгэжэ, тонгоржо байна. Танайхин тарган шэнэлбэ гүт? 

ХҮТЭЛЭГШЭ: Уважаемые гости, примите нашу самую искреннюю благодарность за то, что Вы приняли наше приглашение и посетили нашу малую родину, овеянную историческими событиями в прошлом, в Дни празднования народами республики Нового года по лунному календарю. 

ХҮТЭЛЭГШЭ: Это поистине народный праздник целого азиатского региона нашей планеты, праздник начала весны, времени приёма приплода и изобилия белой пищи. И потому этот праздник называется Белым месяцем. И пусть Ваши помыслы, Ваши дела, Ваша дорога будут «белыми», с Новым годом, уважаемые гости!

Музыка. Начинается театрализованное представление. 

Жамсаран Сахюусан спускается сверху. 

Встречают его Белый Старец и представители 11 родов. 

Глава администрации села, шэрээтэ Ацагатского дацана и другие люди стоят с Баранза хадаком.

Феерическое шоу. 

Эстрадные и цирковые номера

ХҮТЭЛЭГШЭ: Уважаемые земляки, сегодня на нашем празднике встречи Нового года по лунному календарю присутствуют высокие гости — руководители нашей республики: Президент-Председатель Правительства Республики Бурятия Вячеслав Владимирович Наговицын, Председатель Народного Хурала Республки Бурятия Матвей Матвеевич Гершевич (или представитель Народного Хурала, депутат Народного Хурала Республики Бурятия), заместитель Председателя Правительства Республики Бурятия Баир Гвибалович Бальжиров, далее других гостей, кто приехал, по регалиям. С ними же пригласить главу районной администрации, главу сельского поселения, глав или делегатство соседних и других сёл.

Глава поселения — хозяин дома. Значит его пригласить первым, чтоб он встречал других высоких гостей. Ему помогают красиво одетые девушки (хадаг, пиалы и т. д.)

ХҮТЭЛЭГШЭ: Слово предоставляется главе администрации сельского поселения «Ацагатский» 

ГЛАВА ПОСЕЛЕНИЯ (Благодарит гостей, встречает Президента Баранза хадагаар, объявляет о том, что Президенту преподносится, в знак уважения, национальный халат)

ГЛАВА ПОСЕЛЕНИЯ: Уважаемый Вячеслав Владимирович, Баранза хадаг преподносится в особых случаях, преподносили его раньше наши предки делегациям других родов и племён, Баранза хадаг преподносится в знак глубочайщего уважения высоким гостям, имеет международное значение. Жители села Ацагат, родины величайщего буддистского просветителя, учёного, дипломата, учителя Далай ламы XIII Агвана Доржиева преподносят Вам Баранза хадаг! Примите, уважаемый Вячеслав Владимирович, это от чистого сердца... 

12 ЧЕЛОВЕК ПРЕПОДНОСЯТ  ПРЕЗИДЕНТУ БАРАНЗА ХАДАГ

ГЛАВА ПОСЕЛЕНИЯ: Вячеслав Владимирович, приступая к должности и обязанностям Президента, Вы присягали народам Бурятии в главном храме искусства бурятского народа — в театре бурятской драмы. Поскольку Вы сегодня являетесь Президентом Республики, носящей имя коренного населения, титульной нации, позвольте одеть Вас в национальный бурятский халат.
(Или, может, по-другому скажет, но от души, уважительно) 

ОБЛАЧАЮТ ПРЕЗИДЕНТА В НАЦИОНАЛЬНЫЙ ХАЛАТ С ШАПКОЙ

Других гостей встречают хадаком, молоком в пиалах

ХҮТЭЛЭГШЭ: Уважаемые наши гости, приглашаем Вас пройти к микрофону.

В. В. НАГОВИЦЫН И ДРУГИЕ ГОСТИ ПОЗДРАВЛЯЮТ

ХҮТЭЛЭГШЭ: Зай, Сагаан hараяа угтажа, айл аймагаа золгохо гэжэ айлшалжа ябаhан таанараа гаража ерэhэн он жэлдээ амар амгалан байдалай түлөө, угтажа абаhан гэрэй эзэдэй — Хориин арбан нэгэн эсэгын жороо уряатай, ягаан тугтай Гушад угай Асагад нютагайхидай зүгhөө үреэлээ табин, хүндэлжэ угтанабди!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Гушад угайхидые гашайда бэрхэ, гушан зантай гэлсэдэг байhан юм, гэбэшье бидэ нэмэжэ хэлэхэ байнабди — гушан замнай бултадаа hайн hайхан зангууд юм даа, хүндэтэ айлшад, үдэрэй туршада манайдаа айлшалхадаа ойлгохо байхат.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Пришла пора прощаться с годом Мыши — милой и хозяйственной Мыши, во всех отношениях благополучным годом, хотя в самом конце этого года в экономике всего мира произошли серьёзные перемены, на очередной срок двенадцатилетнего цикла. Добрая Мышь улетает с нашими благопожеланиями, с нашими молитвами, с нашими надеждами — всё это здесь указано. Дорогие гости, земляки, мы просим вас присоединиться к нашим и вашим надеждам, поставить свои подписи на этих шарах (или листы бумаг А4).

РИТУАЛ ПРОВОДА ГОДА МЫШИ

Все гости и присутствующие ставят свои подписи туда, куда покажут организаторы, под музыку отрезается удерживающая верёвочка, Мышь на шарах улетает ввысь...

Салюты, фейерверки...  

ХҮТЭЛЭГШЭ: Мать-Земля, завершая полный оборот во вселенной, замыкает годовой цикл. Для многонациональной Бурятии благополучно и достойно прошёл ещё один год — первый год двенадцатилетнего цикла — год Жёлтой Земляной Мыши.

ХҮТЭЛЭГШЭ: ...и наступает очередной год, год Желтоватой Коровы!
И на санях, запряжённых лошадьми, под музыку или песню, из-за горы прикатывает огромный макет коровы, их сопровождает эскорт из таких же саней или всадников, их может быть также одиннадцать, по числу хоринских родов. Тем временем, пока сани едут, ведущие декламируют стихи, восхваления, благопожелания наступающему году:

ХҮТЭЛЭГШЭ: Мал сүрэг, мэндээ!
Малшан арад, мэндээ!
Буруун булшантай,
Дааган далантай —
Булта мэнгэhээр
Ондо оролой.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Сайхан зүгэй мянган бурхад
Сайhан үүрээр мандан буугаал.
Элдин энэ дэлхэй дээрэ
Эртэл буудаг Сагаалган даа!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Наhан дээрэ наhа нэмээд,
Налгай жаргал үреэл болгоод,
Жэлдээ нэгэл эрьен ерээд,
Жэгтэйл hайндэр Сагаалган даа!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Энэ морилжо ябаhан Үхэр жэлнай
Үбhэ, ногоо тэжээлтэй,
Үсэд зантай, яаралгүй,
Амтан hүмбэй бэлэгтэй
Арад зоной «эжыл» даа!

Сани подъезжают, вокруг сцены, по широкому кругу, вместе с присутствующими, объезжают три раза и останавливаются напротив сцены, или где-то рядом. 

ХҮТЭЛЭГШЭ: С Новым годом, уважаемые друзья, гости! Сагаан hараар! 

ХҮТЭЛЭГШЭ: Буряад ороной дэбисхэр дээрэ эбтэй нэгэ бүлэ боложо hуудаг олон яhатамнай арадайнгаа hайндэр Сагаалганиие угтаба! Номгон, тэнигэлэн зантай, баян дэлгэр, садхалан, сагаан эдеэнэй эзэн болохо Шарагшан Үхэр жэлээ угтаба!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Сегодня одна большая и дружная семья народов Бурятии встречает Новый год по Восточному календарю — Сагаалган!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Эхэ ехэ Буряадаймнай эбдэршэгүй эбтэй дүхэриг үеын үедэ мандаха болтогой

ХҮТЭЛЭГШЭ: Да здравствует испытанная веками, уникальная дружба между народами нашей Родины — Бурятии!
Звучит музыка, начинается хореографический номер

ХҮТЭЛЭГШЭ: Нүүдэл байдалтай малшан арад үдэр бүриингөө хүнгэн бэшэ ажалhаа халташье hаа сүлөөржэ, түрэл дайдын хэлэшэгүй hайхан байгаалиин үбсүүн дээгүүр сагаан саhа сагаалхилуулан эсхэжэ, аха дүүгээ, айл аймагаа сагаалжа гарадаг заншал дахин лэ бусаад, hайхан hайндэр хэдэн үдэрөөр хүүедэг болоhоор хэдэн жэл үнгэрбэ...

ХҮТЭЛЭГШЭ: Аха захатанаа хүндэлхэ гээшэ гансашье Сагаалганда бэшэ, алишье сагта агуу нангин уялгамнай байhан юм. Энээхэн дуунай үгэнүүд дэмы газарhаа дэлгэрээгүй байhан байха:
...«Сэсэг дэлгэрбэл — дэлхэйн шэмэг.
Сэсэшүүл сугларбал — найрай шэмэг...» 

ХҮТЭЛЭГШЭ: Дуун гээшэ хүнэй эгээл дүтын нүхэр бэлэй даа. Арад бүхэн дууша, арад бүхэн дуунда дуратай, арад бүхэн өөрын дуутай. Сагаан hарын түрүүшын үдэр манай эмхидхэhэн энэ hайндэр эдэ үгэнүүдые гэршэлнэ. Илангаяа манай монгол туургата арад зон хүгжэм дуун соо хүльбэржэ ябаха жаргалтайлди даа... 

ДАЛЕЕ — КОНЦЕРТ на 30-50 минут. 

Концерт завершается исполнением Гимна Бурятии на 4-х языках (русский, английский, французский, бурятский)

ХҮТЭЛЭГШЭ: Национальный праздник встречи Нового года по восточному календарю у нас в Бурятии давно стал всенародным. И сегодня с нами наши друзья! Приглашаем на сцену представителей национально-культурных центров Зайграевского района:
= семейских
= татаров
= украинцев
= казаков
= ещё кто-то, может, есть, пригласить

ПОД ФАНФАРЫ выходят представители, поздравляют, исполняют номера

ХҮТЭЛЭГШЭ: Объявляется общее построение команд и участников конкурсов и соревнований на парад! Капитаны команд, руководители участников, стройте свои команды и участников!

ХҮТЭЛЭГШЭ: (Пока идёт построение) Сагаалган в Ацагатской долине продолжает традиции народных праздников, направленных на сохранение подрастающим поколением исторических, этнокультурных традиций бурятского народа, на развитие среди молодёжи проявления уважения к родителям, к старшим родственникам, вообще к старшему поколению.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Этот праздник будет привлекать многочисленных туристов своим национальным колоритом.

ХҮТЭЛЭГШЭ: И объявленные конкурсы и соревнования на нашем Сагаалгане направлены на популяризацию национальных видов спорта в сёлах республики, сохранение традиционных видов состязаний, повышение спортивного мастерства и общее оздоровление населения.

ФАНФАРЫ. ПАРАД УЧАСТНИКОВ КОНКУРСОВ И СОРЕВНОВАНИЙ

Кто-то из организаторов, спонсоров, кого пригласили на сцену, подробно объясняют порядок и условия, что, где будет проходить, на какой площадке. Может, прибить таблички с названиями конкурсов к площадке?

ХҮТЭЛЭГШЭ: Сагаан hарын hайндэрэй гуримаар түрүүшын мүрысөөнүүд иигээд лэ эхилбэ! Буряад хубсаhанай харалган — объявляется дефиле зимних бурятских костюмов!

МУЗЫКА. 

1. ДЕФИЛЕ БУРЯТСКОЙ ОДЕЖДЫ

ПОКА ИДЁТ КОНКУРС: Частично читают ведущие, а весь текст отдать жюри 

ЭРЭШҮҮЛЭЙ ГАДАР ХУБСАҺАН
Эрэшүүлэй гадар хубсаhанда шэгэбшэтэй малгай, булган тойробшо малгай, торгон гадартай бүhэтэй хүнэй нэхы дэгэл, бүhэтэй хүнэй магнал тэрлиг, ямаан даха, даха, дэгэл, тэрлиг гэхэ мэтэ ороно. Буряад зон гээшэ үбэлэй шэмэрүүн хүйтэндэ дэгэл дээгүүрээ нэмэрилэн, даха үмдэдэг байгаа. Ямар амитанай арhаар оёгдоhонhоонь боложо, даханууд ямаан даха, хонин даха, үнэгэн даха, шоно даха гэхэ мэтээр илгардаг hэн. Хонин дахаhаа бэшэ дахануудынь үhөөрөө газаашаа байхаар оёгдодог бэлэй. Харин бороотой, hалхитай үдэрнүүдтэ дэгэл дээгүүрээ суба дабхарлуулан үмдэдэг байhан юм. Суба гээшэмнай зузаан сэмбээр оёгдодог хубсаhан байгаа. Мүнөөнэйхеэр хэлэбэл, плащ мэтэ хубсаhан гээшэ. Эрэ хүнэй дэгэл гээшэ эхэнэрнүүдэйхидэ орходоо ондоогоор эсхэгдэдэг байгаа. Буряад дэгэлнүүдые оёлгодо ехэнхидээ хониной арhан хэрэглэгдэдэг hэн. Дэгэл оёхын урда тээ эхэнэрнүүд арhаяа удаан сагай туршада элдэдэг бэлэй. Мүн дэгэл оёходоо, хониной арhанhаа гадна, хурьганай, эшэгэнэй, тугалай, унаганай, ботогоной, гүрөөhэнэй арhа хэрэглэдэг. Дэгэлэй энгэр эхэнэршье, эрэшье илгаагүй заал hаа баруун гар талаhаа байдаг. Юундэ энгэр баруун талаhааб гэхэдэ, зөөриин хэшэг, hайн юумэн бүхыдөө баруун гараар ороод, hалгай гараар гарашадаг. Бүhэтэнэй дэгэлэй энгэр гурбан үнгөөр оёдог. Доодо таладань гурбан хүшөөhэтэй улаан үнгэтэй бүд — зүрхэнэй 3 хорые hуга доогуураа хойшонь хаянаб гэhэн удхатай. Хара хилэн хоёрдохи үнгэнь — бүхы юумэнэй гэшхэжэ байhан энэ дэлхэйн хара хүрьhэн гэхэ. Гурбадахинь заабол хүхэ үнгөөр оёгдодог. Энэ манай үргэдэг, шүтэдэг үндэр тэнгэриие хүндэлhэн ёhо болоно. Бүhэтэнэй дэгэл татааhагүй hомон дэгэлшүү аад, энгэртээ нюдаргатай байдаг. Туруунай нюур талыень хурьганай гү, али шэлүүhэнэй, халюунай, үнэгэнэй арhаар хэдэг. Тэрэнэй гоё, нюур талань нюдарга, ара талань туруун гэжэ нэрлэгдэдэг. Хүйтэнэй сагта энээниие доошонь буулгажа, хамсыгаа ута болгодог, гараа дааруулхагүй жэшээтэй. Буряад эрэ хүн гээшэ дэгэл дээгүүрээ бүhэ бүhэлдэг байгаа. Энэнь хармаанай орондо энгэртээ хэhэн юумэниинь морёор хайшаншье гэжэ гүйлгэхэдэнь унаха, гээгдэхэгүй байгаа. Бүhэнүүд хадаа бүд бүhэ, утаhан бүhэ, нооhон бүhэ, арhан бүhэ гэхэ мэтээр илгардаг hэн. Эгээл тиимэhээ эрэ хүниие бүhэтэй хүн гэжэ нэрлэдэг байгаа ха юм даа. Бүhэ эрэ хүнэй hүлдын тэмдэг hэн. Бүhэеэ тайлаад, заабол зангидадаг, хаяхагүй гэдэг. Эрэ хүн баруун гар дороо бүhэдөө мүнгэн хутага зүүдэг, зүүн гар дороо мүнгэн гэнжэдэ хэтэ сахюур зүүдэг.

ЭХЭНЭРНҮҮДЭЙ ГАДАР ХУБСАҺАН
Эхэнэрнүүдэй гадар хубсаhанай тоодо уужа, дэгэл, тэрлиг ороно. Эхэнэр хүнэй дэгэлнүүд басаган дэгэл, hамган дэгэл гэжэ илгардаг. Басагад арба гаран наhанhаа эхилжэ, хадамда ошотороо, басаган дэгэл үмдэдэг байгаа. Басаган дэгэл хадаа эсхэлгээрээ, оёдолоороо hамган дэгэлhээ ондоо юм. Эреэн маряан бэшэ, харин араньшье, үбэрыньшье адли бүдөөр, тохоноггүйгөөр, урда хойноо татааhатайгаар, энгэртэйгээр оёгдодог. Энгэр оёжо бэлдээд, дэгэлдээ халадаг. Зүүн гар тээhээ халадаггүй, забhар орхидог. Энэнь бишыхан хармаан болодог. Эхэнэрнүүдэй дэгэлэй доторынь эрэ хүнүүдэйхидэ адляар мүн лэ баhа хурьганай, эшэгэнэй, унаганай гэхэ мэтэ арhаар бүтээгдэдэг. Зүгөөр ехэнхидээ эхэнэр дэгэлэй дотор талань хониной арhаар оёгдодог. Хониной арhанай нооhонойнь ута богониhоо боложо, эхэнэрнүүдэй дэгэлнүүд эрэ хүнүүдэйхидэл адли хүдэhэн дэгэл, үнгэ хүдэhэн дэгэл, нэхы дотортой дэгэл, үзүүр дотортой дэгэл, hагса дотортой дэгэл, хүрбэдхэ дотортой дэгэл, хуулидха дотортой дэгэл, хахидха дотортой дэгэл, унаган дотортой дэгэл, хурьган дотортой дэгэл, тарбаган дотортой дэгэл, халюун дотортой дэгэл гэхэ мэтээр илгардаг юм. Ямар бүдөөр гадарлагдаhанhаа боложо, дэгэлнүүд магнал гадартай дэгэл, хилэн гадартай дэгэл, сэмбэ гадартай дэгэл, хилгааhан гадартай дэгэл гэхэ мэтээр илгарна. Хадамда гараhан эхэнэр¬нүүд дэгэл дээрээ дабхар¬луулан уужа үмдэдэг байгаа. Тэдэнэр уужаяа эгээл түрүүлэн түрынгөө үдэр үмдэдэг hэн. Уужа гээшэ хоёр янзын hэн: богони уужа, хормойтой уужа. Урда сагта эхэнэр хүн гээшэ уужаяа үмдэнгүй эрэшүүлдэ харагдаха ёhогүй байгаа. Хэрбэеэ харагдабал, тиимэ ябадал ехэ таагүйдэ тоологдодог hэн. Эхэнэрнүүдэйшье, эрэшүүлэйшье зундаа үмдэдэг дэгэлые тэрлиг гэжэ нэрлэдэг. Тэрлигэй гадарыеньшье, доторыеньшье бүдөөр оёдог. Оёгдоhон бүдэйнгөө нэрээр зунай тэрлигүүд шэршүү тэрлиг, түхэреэн хээтэй торгон тэрлиг, магнал тэрлиг, хамба торгон тэрлиг, даалин тэрлиг гэхэ мэтээр илгардаг байгаа. Һахил абаhан хүгшэд улаан үнгэтэй, hомон, шабганса дэгэл үмдэдэг.

ХҮҮГЭДЭЙ ГАДАР ХУБСАҺАН
Арбаад наhатай болоторнь, хүбүүдэй болон басагадай дэгэлнүүд илгардаггүй, аб адлиханаар оёгдодог байгаа. Үхибүүдэй дэгэлые hомон дэгэл гэдэг hэн. Тиимэ дэгэлнүүд эгээл hайнаар элдэгдэhэн хурьганай арhаар доторлогдодог бэлэй. Үхибүүдэй hайндэрнүүдтэ гоёжо үмдэхэ дэгэлнүүд үнэтэ бүдүүдээр гадарлагдаад, булганай болон халюунай арhаар хүбөөлэгдэдэг hэн.

ЭРЭШҮҮЛЭЙ МАЛГАЙ
Эрэшүүлэй малгайнуудта тойробшо малгай, шэгэбшэтэй малгай, юудэн гэхэ мэтэ ороно. Тойробшо малгай гээшэ шэгэбшэгүй, доодо таладань хилэнгээр, халюунай, булганай арhаар hарабша хэhэн малгай юм. Харин шэгэбшэтэй малгай гээшэ ямар арhаар доторлогдоhонhоо боложо, хурьган малгай, үнэгэн малгай, шэлүүhэн малгай гэхэ мэтээр илгардаг. Тойробшо малгайшье, шэгэбшэтэй малгайшье шобхогор оройтой, орой дээрээ залаатай байhан юм. Малгайн дэнзэ — наран гэhэн удхатай, оройнь — хүхэ (ногоон) үнгэтэй — эсэгэ тэнгэри; улаан залаа — наранай элшэ туяа, гэрэл; hарабша — хара хилэн үнгэтэй — хүрьhэтэ эхэ дэлхэй гэhэн удхатай. Дээрэhээ унаhан наранай элшэ туяа газар дэлхэйдэ, малгайн эзэндэ хэшэг буян үгэнэ гэhэн удхатай. Малгай гээшые дээрэ табидаг. Доогуур хаяжа болохогүй! Малгайн орой 11 хүшөөhэтэй — Хориин 11 эсэгэ гэhэн удхатай.

ЭХЭНЭРЭЙ МАЛГАЙ
Эхэнэр хүнэй малгайнуудта шэгэбшэтэй малгай, тойробшо малгай гэхэ мэтэ ороно. Эдэ малгайнууд түхэлөөрөөшье, оёгдохо аргаараашье эрэ хүнэй малгайнуудта адли юм. Эхэнэрнүүдэй малгайн илгаа хадаа эрэ хүнэй малгайда орходоо үнгэ hайтай бүдөөр бүрхөөгдэдэг, ангай арhаар шэмэглэгдэдэг байгаа. Мүн эхэнэрнүүд малгайдаа даруулга зүүдэг hэн. Даруулга гээшэ гурбан хурга тухай үргэнтэйгөөр хэгдэдэг бэлэй. Тиигээд тэрэ даруулга дээрээ шүрэ, номин гэхэ мэтын үнэтэ шулуунуудые hубарюулан оёдог байгаа.

ЭРЭШҮҮЛЭЙ ГУТАЛ
Эгээл түрүүлэн бии болоhон гутал хадаа годон гутал болоно. Годон гуталые элдэб зэрлиг ангай арhаар, годоор эсхэжэ бүтээдэг байгаа. Буряад зоной үмдэдэг заншалта гутал хадаа эрмэгтэй гутал юм. Эрмэгтэй гутал гээшэ hэеы эрмэг доронь арhан ула барилсажа уллаhан, хониной арhа үhэтэй талаарнь досоошонь барижа будаhан түриитэй хүйтэндэ үмдэхэ гутал болоно. Харин дулаанай сагта шэрэмэл hэеы эрмэггүй, миин лэ арhан улатай гутал үмдэдэг байгаа. Тиимэ гуталые ябаган гутал гэдэг hэн. Мүн булгайр гутал, иишэг гутал, шархи гутал, сэмбэ гутал гэхэ мэтые үмдэдэг бэлэй. Шэмэрүүн үбэлэй болоходо, гутал дээгүүрээ дабхарлан, дугты, пэнии үмдэдэг байгаа. Дугты, пэнии гээшэ хониной нэхы арhа досоошонь харуулан оёhон богони түриитэй гутал юм. Эрмэгтэй гуталай түриие хониной, мориной, гүрөөhэнэй арhаар оёдог бэлэй. 

ЭХЭНЭРЭЙ ГУТАЛ
Урда сагта буряад эхэнэрнүүд эрмэгтэй гутал, бэрсэ гутал, ябаган гутал, иишэг, дугты гэхэ мэтэ гуталнуудые үмдэдэг байгаа. Эдэ бүхы гуталнууд түхэл маягаараашье, оёгдохо талаараашье эрэшүүлэй гуталда адли юм. Гансал эхэнэрнүүдэй гуталай гоёолтонь, угалзань бүри hайханаар, гоёор хэгдэдэг бэлэй. Үхибүүд мүн лэ иишэгэ, эрмэгтэй гутал үмдэдэг hэн.

ДЭГЭЛЭЙ ТОБШО
Буряад дэгэл дээдэ, дунда, доодо гурбан тобшотой. Дээдэ — хэшэг буянай, дунда — үнэр баянай, доодо — адууhа мал баялигай hүлдэтэй. Тиимэhээ үреэл хэлэхэдэ, «Дээдэ тобшоёо тайлаад, үреэл тогтохо болтогой!» — гэхэ ёhотой. Дэгэл гү, али уужа тобшолхын тула элдэб янзын тобшонууд хэрэглэгдэдэг байгаа. Тэрэ тобшонууд хэгдэhэн эдhээ дулдыдажа, модон тобшо, яhан тобшо, сад тобшо, зэд тобшо, мүнгэн тобшо, шүрэ тобшо, хуба тобшо, номин тобшо гэхэ мэтээр нэрлэгдэдэг. «Тобшоёо дээрэhээ тайла». Юундэ? Хүн хубсалхадаа, хүлhөө эхилжэ дороhоо хубсалдаг. Хубсаhаа тайлахадаа, малгайгаа абажа, дээрэhээ эхилдэг. Энээниие баримталжа, хубсаhанайнгаа тобшо дээрэhээ эхилжэ тайладаг. Тобшолходоо дороhоо эхилжэ тобшолдог. Энэ заншал ута наhатай болохын дэмбэрэлтэй гэдэг.

ЭХЭНЭРЭЙ ЗҮҮДХЭЛ
Бүхы дэлхэйн эхэнэрнүүд бэеэ шэмэглэжэ, алта, мүнгэ, шүрэ, бриллиант гэхэ мэтэ үнэтэ зүйлнүүдые хэрэглэдэг гээшэ. Мүн баhа манайшье буряад эхэнэрнүүд, бэреэд, басагад имагтал тэдээндэ хабаатай зүүдхэл, гоёолтонуудтай юм. Тэдэнэй зүүдхэлнүүд ондоо арадуудайхиhаа онсо илгардаг. 

БАСАГАНАЙ ЗҮҮДХЭЛ
Найман гэзэгэ надхуулhан, нахигар хотогор басаганай шэмэг гоёолтые дурдабал, толгойдоо шүрэ, хуба шэгэдхэн зүүжэ, хүзүүндээ бурханай гуу, шэхэндээ алтан, мүнгэн сахариг, hиихэ, гартаа алтан, мүнгэн бугааг, хажуу таладаа зүүдхэлээ зүүдэг. Монгол, буряад алташа, мүнгэшэ дархашуул уран бэлигээрээ бүхы дэлхэй дээрэ суутай болоhон юм. Эхэнэрнүүдэй зүүдхэлые, хубсаhа хунарые хараха зуураа, ямар арадта хабаатай байhыень алдуугүйгөөр таажа болохо байна.

ДАРУУЛГА
Тойробшо малгайн доодо залгаае тойруулан шэмэглэhые даруулга гэдэг. Даруулгые хара үнгын хилэнгээр бүридэг. Тэрээн дээгүүрээ улаан шүрэ хоёр-гурбан үеэр зэргэлүүлэн хададаг. Мүн шүрэhөө гадна, оюун, номин, хуба hэлгэлдүүлэн хададаг. Мүн шэхэнэй урдахануур даруулгаhаа жэжэ шүрэнүүдээр үлхөөнүүдые олоор хэдэг байгаа. Тэрэ үлхөөдэнь алтан, мүнгэн оролсодог hэн. 

ҺИИХЭ
Даруулгын хоёр хажууhаа сагаан мүнгэн үлгүүр зүүжэ, тэрээндээ энгэр бэедээ тудахаар тааралдуулан, хоёр томо мүнгэн сахариг үлгэдэг. Тэрэ сахаригтаа нэмэлтэ шэмэг болгожо, оюун, шүрэ, номин гэхэ мэтэ үнэтэ шулуунуудые үлхөө болгон үлгэдэг байгаа. 

ХАЖУУГАЙ ЗҮҮДХЭЛ
Хажуугай зүүдхэл гээшэ hамгад, басагадай дэгэлэй хоёр хажууень дахуулhан унжалга зүүдхэл юм. Хабтагай мүнгэн «хорло» сахариг түхэреэндэ гарьханууд байдаг. Нэгэ гарьхань дэгэлдэ зүүгдэнхэй. Гурбан гарьхаhаань мүнгэн үлгүүр hанжанхай. Тэдэ үлгүүрнүүдэй тоо зургаа болодог. Үлгүүр бүридэ хэтэ, хутага, шэхэнэй хулхибша, зэтэр хюмhаяа арилгаха хэрэгсэл, утаhа зүүнэй хургабша, шэгшэлүүр зүүгдэнхэй ябадаг байгаа. 

ГУУ. Гуу гээшэ хүзүүнэй зүүдхэл юм. Мүнгэн үлгүүр ооhортой, түхэреэн мүнгэн хэлбэритэй. Басагад, бэреэдүүд гуу соогоо бурхан hахюуhаа хадагалжа ябадаг hэн.

ШЭХЭНЭЙ ҺИИХЭ. Шэхэнэй hиихэ алта мүнгөөр дархалдаг. Хурганай бэhэлиг мүн лэ алта, мүнгөөр, эрдэниин шулуугаар хэдэг байгаа. 

ТУЙБА. Туйба хадаа үhэнэй гоёолто болоно. Басагад туйба зүүдэггүй hэн. Басагадые хуримай ёhоор хадамда гаргахадаа, найман hалаа гэзэгыень хоёр hалаа болгожо, гүрэдэг байгаа. Тиигэжэ хадамда ошоhон басагад эгээл түрүүшынхиеэ туйба зүүжэ эхилдэг hэн. Туйба зүүлгэхэ эхэнэрэй мэнгэ жэлые тодорхойлон хаража, зорюута шэлэн абадаг байгаа. Туйба гээшые гурбалжан хэлбэритэй хүрин занданаар бүтээдэг hэн. Газаахи гурбалжандань алтан бэhэлиг hуулгажа, туйбаhаа доошо үhэнэй «гэр» туулмаг зохёон хэдэг байгаа. Тэрэ туулмагынь хара торгоор хэдэг hэн. Харин туулмагайнь үзүүртэ сасаг шэмэг зүүдхэл, гарьха, мүнгэн шэмэг hанжан байдаг. 

ХҮТЭЛЭГШЭ: Үреэл тогтохо болтогой! Мүнөө үреэлнүүдые айладхаашадай мүрысөөн соносхогдоно. Хабаадагшад, наашаа гаража ерэгты, хүндэтэ жюри, hуурияа эзэлэгты.

2. КОНКУРС ҮРЕЭЛОВ

ХҮТЭЛЭГШЭ: Урдандаа буряадуудай дунда тэбэг сохилго ехэ дэлгэрэнги байhан юм. Илангаяа хүүгэд айхабтар ханамжатай наададаг байгаа. Энэ наадан, байн, хойшоо гарантажа байна. Ушар тиимэhээ hонирхолтой энэ наадые hэргээхэ зорилготой энэ мүрысөөн эмхидхэгдэhэн байха юм.

3. ТЭБЭГ СОХИЛГО

ХҮТЭЛЭГШЭ: Алишье сагта hонирхолоо алдаагүй hээр шаалга мүнөөшье дэлгэрэнги. Зай, шиираг хүбүүд, хаба шадалаа, аза талаан туршахаяа тайзан дээрээ гаража ерыт даа.

4. ҺЭЭР ШААЛГА

ХҮТЭЛЭГШЭ: Хүндэтэ нүхэд, айлшад, харагшад, манай эмхидхэhэн эдэ мүрысөөнүүд Сагаалганай талмай дээрэ зэргэ ябажа байна. Хүн бүхэн доро дороо hогирхоhон наадануудаа ошожо хараха аргатайт.

ПАРАЛЛЕЛЬНО ИДУТ КОНКУРСЫ И СОРЕВНОВАНИЯ:

5. ЁОХОР

6. ПЕРЕТЯГИВАНИЕ КАНАТА

7. СТРЕЛЬБА ИЗ ЛУКА

8. КОННЫЕ СКАЧКИ (ГАЛОПОМ. РЫСЬЮ)

9. МИНИ-ФУТБОЛ

10. СБОРКА ЮРТЫ

11. БОРЬБА (СУМО?)

ХҮТЭЛЭГШЭ: Сегодня одна большая и дружная семья народов Бурятии встречает Новый год по Восточному календарю — Сагаалган!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Эхэ ехэ Буряадаймнай эбдэршэгүй эбтэй дүхэриг үеын үедэ мандаха болтогой

ХҮТЭЛЭГШЭ: Да здравствует испытанная веками, уникальная в своём роде, дружба между народами нашей Родины — Бурятии!

ХҮТЭЛЭГШЭ: По китайскому гороскопу любые добрые начинания, любые добрые шаги в первый день Сагаалгана обязательно приносят плодотворные итоги в изобилии. 
И мы желаем Вам всего, чего желает вам хозяйка этого года — безобидная, спокойная, хозяйственная и богатая Корова!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Иимэ олоороо Сагаалганайнгаа hайндэртэ нэгэ нютагта суглараа хадаа, наада, зугаагаа дэлгэбэбди. Урдандаа сагаалжа ябаашад хэн нэгэнэйдэ олоороо сугларшабал, тэндээ hонин hонин наадануудые дэлгэдэг заншалтай байhан ха юм.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Тиигэжэ мүнөөдэр үдэрэй туршада үнгэргэhэн мүрысөөнүүдэймнай дүнгүүд согсологдожо байна, энэ үедэ Түбэд оронhоо гарбалтай залуу эрдэмтэн Нгаваанг өөрынгөө хэлэн дээрэ дуу барина. Угтагты, Карма Тензинг Бхутиа!

ПОЁТ НГАВАНГ

ХҮТЭЛЭГШЭ: Наступил самый ответственный момент нашего праздника — награждение победителей наших конкурсов и состязаний. Приглашаю на сцену председателей жюри конкурсов для объявления победителей!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Приглашаются на сцену организаторы и спонсоры данного грандиозного, общенародного праздника «Сагаалган в Ацагате»! (Готовый список всех с указанием должности должен быть у ведущего)

ВРУЧЕНИЕ ПРИЗОВ ПОБЕДИТЕЛЯМ

ХҮТЭЛЭГШЭ: Зай, хүндэтэ айлшаднай, Сагаан hарамнай хэр урданhаа малшын hайндэр, буряад арадай hайндэр байhан бшуу даа. Монгол литээр Сагаан hарамнай хабарай эхин hара, адуу малай түллэхэ, сагаан эдеэнэй дэлгэрхэ хаhын эхин гэжэ тоологдоhон байгаа.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Тиимэhээл «Сагаан hара» гээд нэрлэгдэhэн байха. Буряад, монгол арад юумэ анхарха, шэнжэхэдээ бэрхэ, тиигээдшье манай арадта «Сагаан» гэжэ үгэ нангин үгэ! «Сагаан сэдьхэл», «Сагаан харгы», «Сагаан абари», «Сагаан hара»!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Хүндэтэ нүхэд, мүнөөдэр манайда айлшалжа бууhан бүхы айлшадай, эндэ хабаадажа байhан хүн бүхэнэй хабаадалгатай хамтын ёохор соносхогдоно!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Галшад, түүдэгээ носоогты!

ФАКЕЛЩИКИ ЗАЖИГАЮТ БОЛЬШОЙ КОСТЁР. 

ОРГАНИЗАТОРЫ ЗАВЛЕКАЮТ ВСЕХ НА ОБЩИЙ ЁОХОР. 

ПО ГОТОВНОСТИ ЛЮДЕЙ ВКЛЮЧАЮТ ФОНОГРАММУ 

ГРУППЫ «УРАГШАА». ...И.., ПОШЛИ!

ПО ЗАВЕРШЕНИЮ ЁОХОРА, К КОНЦУ, 

ФЕЙЕРВЕРКИ, САЛЮТ!

ХҮТЭЛЭГШЭ: прощаясь, пока расходится народ: Арбан хоёр жэлнүүдые ахалагша ама сагаан Хулгана жэлнай элбэг баян, тэнигэр түбшэн, алишье талаараа hайхан жэл байжа, Буряадаймнай арад түмэн баян тарган Үхэр жэлээ угтаба гээшэ. Үхэр гээшэ алишье сагта номгон байдаг, ушар тиимэhээ энэ жэлнай түбшэн тэнигэлэн... 

ХҮТЭЛЭГШЭ: ...тиихэдэ Үхэр гээшэмнай сагаан эдеэнэй эзэн гээшэ бэзэ, тиимэhээ элбэг баян, тарган жэл байгша аа гү...

ХҮТЭЛЭГШЭ: Зай, хүндэтэ айлшаднай, бидэ таанарай орожо ерэhэн энэ «гэрэй эзэн» hэн тула, Та бүгэдэнөө Шэнэ жэлээр, Сагаан hараар амаршалаад, сэдьхэл тэнигэлэн, амар амгалан, олзотой омогтой, хүгтэй хүхюутэй, урматай зоригтой ажаhуухыетнай үнэн сэдьхэлhээ хүсэнэбди! 

ХҮТЭЛЭГШЭ: Ама сагаан Хулгана жэлнай
Улад зоной сэдьхэлдэ
Урма, баярай үрэhэ тарижа үнгэрбэл.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Буряад ороноймнай арад зон,
Буруунтнай бужуугүй, булшантай,
Даагантнай даахигүй, далантай
Эд зөөреэр элбэг баян,
Эрдэм бэлигээр түгэс үндэр 
Ажаhуухатнай болтогой!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Сагаалганаар, Сагаан hараар,
Хүндэтэ нүхэд!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Үндэр бодолтой,
Үргэн сэдьхэлтэй,
Үбгэн бууралай
Үреэлдэ хүртэжэ,
Энхэ мэндэ,
Өөдэргэн hонор
Ажаhуухатнай болтогой!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Иигээд лэ үнинэй хүлеэгдэhэн Сагаан hарамнай дахин лэ манайдаа айлшаар буужа ерэбэл, даа!
«Алтаргана», Сагаалган,
Арад зоной hайндэрнүүд
Агуу нангин заншалаа
Аялгаараа дуудаг лэ!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Хуур, лимбын хүгжэмөөр, 
Хөөмэй хоолойн аялгаар
Дуунай сууряан дэлгэрэг
Дуулим үргэн Буряадаар!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Мүнхэ байг лэ нарамнай,
Мүшэн, hара, дуунууднайш! 
Иимэл hайхан заншалнай
Аймаг айлаар дэлгэрhэй!

К О Н Е Ц