ХАБААДАХА НЮУРНУУД:
Елена Ивановна ПОПОВА, хасартаа хонхортой бэлбэhэн эхэнэр, помещица
Григорий Степанович СМИРНОВ, тиимэ үндэр наhатай болоогүй помещик
ЛУКА, Поповагай зараса, үбгэжөөл
Поповагай гэртэ айлшадые угтажа абадаг таhалга. Попова (гүнзэгы гашуудалда абтанхай, гэрэл зурагhаа нюдэеэ hалгаанагүй), Лука.
ЛУКА: Энэтнай hайтай бэшэл даа, хатан абхай... Өөрыгөөл hалгаажа байна ха юмта... Зараса эхэнэр тогоошон хоёр жэмэс түүхэеэ ошоо, хамаг амитад баярлажа байна, миисгэйшье хүрэтэрөө ханамжаяа ойлгоно, шубуухайнуудые агнажа газаагуур сэнгэнэ, та тиихэдэ үдэрөө дүүрэн, hүмэ соо hууhандал, таhалга соогоо hуунат, сэдьхэлээ баясуулха юушьегүй. Нээрээ тиимэ! Танай гэрhээ гарахаа болиhоор жэл үнгэрөө юм бэшэ гү!..
ПОПОВА: Хэзээшье гарахагүйб... Юундэ гээшэб? Минии ажабайдал иигээд дүүрээ. Тэрэм хээрэ булаатай, өөрыгөө би дүрбэн ханын хоорондо хүдөөлүүлээб... Хоюулан үхэнхэйбди.
ЛУКА: Баhал эхилбэт! Дуулахашье дурамгүй, нээрээ. Николай Михайлович наhа бараа, бурханай үршөөл гээшэ тиимэл байгаа юм ха юм даа, дээгүүр лэ түрэлөө олохонь болтогой... Гуниглаат — тиигээд хүрөө болодоггүй юм гү, нэрэ хүндэеэш hанаха хэрэгтэй. Бүхы наhаараа уйлажа, гашуудалай хубсаhа үмдэжэ hууха бэшэ ха юмта. Миниишье хүгшэн өөрынгөө сагта наhанhаа нүгшөө hэн... Яахабши? Һара тухай уйлаад, гуниглаад, тиигээд лэ хүрөө юм бэшэ гү, бүхы наhаараа гуниглажа байха болоо hаа,.. хүгшэндэмни тэрээхэниинь лэ хүрөөд үлөө юумэл даа. (Hанаа алдана). Хүршэнэрөөшье хуу мартаат... Өөhэдөөшье гаража ошоногүйт, айлшадыешье угтажа абахые хоринот. Бидэ, хүлисэгты, абаахайнууд шэнги байнабди — гэгээ, нара харангүй. Зарасын хубсаhые хулгана мэрэжэ хаяа... Тойроод hайн хүнүүдэй үгы hаа, үшөө, яана гэнэш, теэ хотоор дүүрэн ноёд ха юм... Рыблов дээрэ полк байна, сэрэгэй дарганар гэжэ, одоол шэхэр шэнгинүүд, харажашье садахаар бэшэ! Сэрэгэй байдаг газарнуудта зургаан гараг бүхэндэ хатар, наадан, үдэр бүхэндэ шахуу сэрэгэй оркестр хүгжэм наадажа байдаг... Ай даа, хатан абхай! Залуу, сэбэрхэн, одоол өөрыгөө сэнгүүлжэ ажаhуухаар үетнай ха юм... Энэ сэбэр ябаха гээшэшни бүхы наhанай бэшэ юумэл даа! Нэгэ арбан лэ жэл үнгэрөөд байхада, хэдышье ноёд офицернүүдэй урдуур тоти шубуундал гэшхэлээд туршаhайб гэhэн бодолой байбашье, теэд, саг, наhан ябашанхай, тиигэжэ байха аргашье үгы болоод байгдахал даа.
ПОПОВА: (Шиидэнгеэр). Ши намда энээн тухай нэгэтэшье бү хэлэ, гуйнаб шамайе! Намда Николай Михайловичай наhа бараhанhаа хойшо ажабайдал гээшэмни оройдоошье сэнгүй болонхой гэжэ ши мэдэнэш. Ши намайе үшөө амиды гэжэ харанаш, теэд энэш шамда тиигэжэ hанагдана. Хуурсагтаа оротороо энэ гашуудалай хубсаhанhаа hалахагүйб, гэгээ, нара харахагүйб гэжэ өөртөө тангаригаа үгэнхэйб... Дуулана гүш? Хэды шэнээн дуратайемни тэрэнэйм, hүүдэрыньшье hаа, хараг лэ... Үргэлжэ намда hанал буруу, хэрзэгы,.. хэтэрхэдээ үнэн сэхэшье бэшэ байгаа, энэнь шамда нюуса бэшэ, гэбэшье би хуурсагтаа оротороо тэрээндээ үнэн сэхэ зандаа байхаб, энэ минии ямараар дурлажа шададаг байhанай баримта болохо. Наhа барахаhаань урид ямар hэнбиб, тэрэл зандаа гэжэ тэндэhээ, хурсагайнгаа досоо талаhаа, намайе хараха...
ЛУКА: Иигэжэ хэлэжэ hуухаяа орондо газаашаа гаража, сэсэрлиг соогуураа сэнгэхэеэ яанат, тэрэ Тоби гү, али Великан хоёройнгоо нэгые хүллүүлээд, хүршэнэртөө айлшалаадшье ерэхэдэ яагаа юм...
ПОПОВА: Ай-я-а!.. (Уйлана)
ЛУКА: Хатан абхай!.. Эхэтэн!.. Яанабта? Бурхан хаража байна!
ПОПОВА: Тэрэм Тобидоо ехэ дуратай бэлэй! Ходол тэрээнээ унаад, Корчагинтанда гү, али Власовтанда ошодог бэлэй. Мориндоо бэрхэл hэн даа! Бүхы хүсөөрөө боожоёо татахадань бэень ямар гоёор, уян нугархай харагдадаг hэм! Hанана гүш? Тоби, Тоби! Тэрээндэ мүнөөдэр овёос үгэхэдөө, халта булюухан хэжэ (нэгэ шэмхэ нэмэжэ) үгэгты гэжэ хэлээрэй.
ЛУКА: Дуулажа байнаб! Хонхын абяан гэнтэ
ПОПОВА: (Залд гэн). Энэ хэм? Намайе айлшадые абанагүй гэжэ хэлэ!
ЛУКА: Дуулажа байнаб! (Ошоно)
ПОПОВА: (Гансаараа. Гэрэл зураг харан). Nicolas, намайе дурлажашье, хүлисэжэшье шадаха хүн гэжэ харахаш даа... Энээхэн зүрхэнэйм сохилхоёо болиходо, дурамниш намтайгаа унтарха. (Уйлаан дундаа энеэнэ) Hэшхэлшни шамайе химэлнэгүй юм гү? Би, хорхойдо хорогүй, үнэн сэхэ hамганшни, өөрыгөө хаалгада баряад, хуурсагтаа оротороо шамдаа үнэн сэхэ байхаб, тиихэдэ, алим тэрэ шинии hэшхэл, маряатай (өөгшөөн) золиг? Намда урбадаг, элдэбын ябадал гаргадаг, гансаарыемни хэдэн арбаад хоногоор орхёод, үгы болодог байгааш... Попова Лука хоёр.
ЛУКА: (Ороно. Hанаа зобонги). Хатантан, тэндэ нэгэ хүн таниие асууна. Уулзаха hанаатай...
ПОПОВА: Ши, теэ, үбгэнэйнгөө наhа бараhанhаа хойшо айлшадые абанагүй гэжэ хэлээ хүн гүш?
ЛУКА: Хэлээ, теэд тэрэ шагнахашье дурагүй, шухала хэрэгтэйб гэнэ.
ПОПОВА: Би айлшадые а-ба-на-гүйб!
ЛУКА: Хэлээлби тэрээндэ, теэд,.. ойн сабдаг шэнги,.. хараал-шэрээл табяад, танай таhалга руу хүсөөрөө орохоо дугташана,.. орохоёо оронхой, тэрэ эдеэнэй таhалга соо байна...
ПОПОВА: (дураа гутангяар). Зай, теэ, дуудыш даа... Бүдүүлиг, ёhо мэдэхэгүй амитад! Лука ошоно. Иимэ зоноор ямар хүндэб даа! Эдээндэ намhаа юун хэрэгтэй болоо юм? Юунэйхиие хүнэй амар заяа таhалдаг хүнүүд бэ? (Hанаа алдана.) Нээрээл, тэрэ hүмэ гээшэ руунь ошохо болоо хаб даа... (Бодолгото болоно.) Тиихэ, hүмэ ошохо...
Попова, Лука, Смирнов.
СМИРНОВ: (Орожо ябаад, Лукада). Модон мунса, шашаха дуратайш,.. элжэгэн! (Поповае хараад, нэрэ түрэеэ мэдэрэнгеэр) Хатантан, алдар нэрэеэ айладханаб: үхэр буугай сэрэгэй огсорhон дэслэгшэ (амаралтада гараhан артиллериин поручик), газар эзэлэгшэ (таряашан) Григорий Степанович Смирнов! Танай амар заяа айхабтар шухала хэрэгээр таhалха баатай бологдоо...
ПОПОВА: (Гвараа үгэнгүй). Танда юун хэрэгтэйб?
СМИРНОВ: Танай нүгшэhэн үбгэн, би тэрээнтэй танил hэм, намда аралжаанай хоёр саарhаар мянга хоёр зуун түхэриг үритэй үлөө. Газарай банкда түрэсын хуби түлэхэ болзорни үглөөдэр, тиимэhээ тэрэ мүнгэ намда мүнөөдэртэнь үгэгты гэхэ hанаатай hэм.
ПОПОВА: Мянга хоёр зуу... Минии үбгэн юунэй түлөө танда үритэй үлөө юм?
СМИРНОВ: Намhаа овёс худалдажа абаhан байгаа.
ПОПОВА: (Hанаа алдан, Лукада). Ши, Лука, Тобидо халта булюу овёс үгэгты гэжэ захирхаяа бү марта. Лука ошоно. Смирновто. Хэрбэеэ Николай Михайловичай танда үритэй үлэhэн юм hаа, яахабши, түлэхэл баатай юм бэзэб; гэбэшье, хүлисэжэ хайрлыт, мүнөөдэр намда сүлөө мүнгэн үгыл. Нүгөөдэр минии эрхилэгшэ (захирагша) хотоhоо ерэхэ, тиихэдэнь, танда хэды хэрэгтэй юм, үгэхыень захирхаб, даб дээрээ танай хүсэлые дүүргэхэ аргагүйлби даа... Тиигээдшье, үбгэнэйм наhа бараhанhаа хойшо эгсэ долоон hара мүнөөдэр гүйсэбэ, тиимэhээ сэдьхэлэйм байдал мүнгэнэй асуудалнуудые hанахаар бэшэ байна.
СМИРНОВ: Харин минии сэдьхэлэй байдал ямар байнаб гэбэл, үглөөдэр тэрэ түрэсын хубиие түлөөгүй hаа, сорго руу тархяа уруу, тагалсагаа өөдэ хиидэхэ бологдоод байна. Зөөри, байрыемни дансалха!
ПОПОВА: Тэрэ мүнгэеэ нүгөөдэр абахат.
СМИРНОВ: Намда мүнгэн нүгөөдэр бэшэ, мүнөөдэр хэрэгтэй.
ПОПОВА: Хүлисэгты, би танда мүнөөдэр үгэжэ шадахагүйб.
СМИРНОВ: Харин би нүгөөдэр болотор хүлеэжэ шадахагүйб.
ПОПОВА: Теэд, мүнөөдэр намда үгы хадань яаха бологдоноб!
СМИРНОВ: Тиихэдээ, түлэхэ аргагүйб гэнэ бэзэт?
ПОПОВА: Үгы, аргагүйб...
СМИРНОВ: Гм!.. Энэ танай hүүлшын үгэ гү?
ПОПОВА: Тиимэ, hүүлшын.
СМИРНОВ: Hүүлшын? Лаб hүүлшын?
ПОПОВА: Лаб hүүлшын.
СМИРНОВ: Ехэл номгохоноор баярые хүргэнэб. Тиигэжэл бэшэел даа. (дала мүрэнүүдээ хабшан.) Үшөө тиихэдэ минии уужам дотортой байхые хүсэдэгүүд! Мэнэ hая, наашаа ерэжэ ябахадам, аралжаанай данса баригша уулзаад: «Григорий Степанович, та яаhан сухалтайбта?», — гэжэ асууба. Хайрлыт, хэшээгыт намайе, юундэ би сухалтай байхагүй юмбиб? Мүнгэнэй айхабтар хэрэгтэй болоод байхада... Би үшөө үсэгэлдэр хада, үритэйшүүлээ эрьехэ гэжэ, үүр хираанаар гараа hэм, харин тэдэм, нэгэнииньшье үриеэ бусааhан hаа, яана гэнэш! Зобооб даа, нохой шэнги, хаана хоноо гэжэ hананат, жүүдэй уулганай газарта, тэрэ архиин торхын хажууда... Аяар далан модо ябажа, мүнөөл үриеэ бусаахаб гэжэ арай гэжэ эндэ хүрэжэ ерэхэдэмни «сэдьхэлэй байдалаар» хүндэлбэ! Яагаад сухалдангүй байха болонобиб?
ПОПОВА: Би, эрхилэгшын хотоhоо ерэхэдэ абахат гэжэ, тон ойлгохоор хэлээ бэшэ гүб.
СМИРНОВ: Би тэрэ эрхилэгшэдэтнай бэшэ, харин танда ерээ ха юмбиб! Танай тэрэ эрхилэгшэ ямар сабдагтаа хэрэгтэй юм, тиигэжэ хэлэhэндэм хүлисөөрэйгты!
ПОПОВА: Хүлисэгты, хүндэтэ ноён, би иимэ гажа буруу үгэнүүдтэ, иимэ хандасада дадал бэшэ хүм. Саашадаа таниие шагнажа байха аргамгүй. (түргэн ошоо)
СМИРНОВ: (гансаараа). Хэлэгтылши, хари! Сэдьхэлэй байдал... Долоон hарын саана үбгэниинь үхөө! Би тэрэ түрэсын хуби түлэхэ хүн гүб, али үгы гү? Би танhаа асуужа байнаб: түрэсын хуби түлэхэ хэрэгтэй гү, али үгы гү? Яахаб, танай үбгэн үхөө, сэдьхэлэйтнай байдал болон бусад арга мэхэ,.. эрхилэгшэтнайшье, хайшаа юм, тонилоо, шүдхэр абаашаг тэрэниие, иигээд байхада намайе юу хэ гэхэтнайб? Тэрэ намда зээлидэгшэдhээ агаарай бүмбэгөөр ниидэжэ арилха гэжэ гү? Али, гүйжэ ерээд лэ, тархяараа хана нэшэхэ болоно гүб? Тэрэ Груздевта ерэхэдэм — гэртээ үгы, Ярошевич хоргодоо, Курицынтай үхэн хэрэлдээд, тэрэниие арайл сонхоор газаа шэдэжэрхин алдааб, Мазутов хумхаараа, энээнэй — сэдьхэлэй байдал дорой. Гансаханшье мондинь бусаанагүй! Эдээниие дан лэ хэтэргээд байhанhаам боложо байна, өөдэгүй, ахир амитан, hамган! Тэдээнээр би, даншье hаа, эелдэр байна хаб! Байзагтылши! Намайе үшөө мэдэхэ байхат! Өөрыгөө би шог наадан болгохогүйб, шүдхэр абаашаг! Эндээ үлөөд лэ, энээнэй үриеэ бусаатар байхамни! Брр!.. Яаhан сухалтайбиб мүнөөдэр, яаhан сухалтайбиб! Сухалhаа боложо, амим хөөрөөд, хүлнүүдни hалганалдажа байна... Ф-ф-уу, бурха-аан даа, досоом муудажа захалба! (хашхарна.) Хү-үн!
Смирнов, Лука.
ЛУКА: (ороно). Юун болооб?
СМИРНОВ: Намда квас гү, уhашье hаа, үгэл даа! Лука ошоно. Үгы, юун гэhэн ушар шалтагаанай ухаан гээшэб! Хүндэ мүнгэнэй айхабтараар хэрэгтэй болоод байхада, үлгэлдэхэш туйлдаа хүрэгдөөд байна ха юм, энэ тиихэдэ бусаанагүй, харыт, мүнгэнэй асуудалнуудые hанахаар бэшэб гэхыень!.. Ёhотойл орёо-жороо, эхэнэр бодол гээшэнь энэ! Тиимэhээл би эдэ эхэнэрнүүдтэйш хөөрэлдэхэ дурагүй хүм, оройдоошье хөөрэлдэдэггүйб. Намда, эхэнэрнүүдтэй хөөрэлдэжэ байнхаар, даритай бортого дээрэ hуугаашамни дээрэ. Брр!.. Бүхы бэемни хүйтэ даабарилшаба — эндэ болоhон ушар тиитэрээ намайе сухалдуулба ха юм! Уран шүлэгтэ гэжэ байгуулагдаhан эдээнииешни, холоhоошье hаа, харамсаараал, хүлнүүдни татагалзаад захалдаг. Миил, hүүхиржэ байхаар.
Смирнов, Лука.
ЛУКА: (орожо, уhа hарбайна). Абхай хамшаглаад байна, уулзалгануудhаа арсана.
СМИРНОВ: Тонил! Лука уходит. Хамшаглаад байна, уулзалгануудhаа арсана! Хэрэггүй, арсажа бай... Эндээ үлөөд, мүнгыемни бусаажа үгэтэршни hуухаб. Долоон хоног хамшаглана гүш, долоон хоног hуугуужаб... Жэл соошье хамшаглана гүш, бишье жэл соо hуугуужаб... Өөрынхиеэ абажал hалахаб, эхэтэн! Гашуудал болон хасарнуудайнгаа хонхосогуудаар минии сэдьхэл хүдэлгэхэб гэжэ бү hана... Тэрээхэн хонхосогуудыешни мэдэхэбди! (сонхо руу хашхарна.) Семён, моридоо буулга! Hаядаа ошохоо байнагүйбди! Би эндэ үлэнэб! Тэндэ, моридой байрада, моридтомнай овёос үгэгты гээрэй! Адагуусан, тэрэ зүүн мориншни баhа боожодоо орёолдоод байна ха юм! (һажаалдан.) Хам-маагүй... Үзүүлхэб даа шамда «хам-маагүйеш»! (сонхоһоо холо болон.) Яндан юумэ гээшэб... Тэсэхын аргагүй халуун, хэнииньшье мүнгэеэ бусаанагүй, үнгэрhэн hүниеэ муу унтааб, эндэ тиихэдэ гашуудалай хубсаhан доторойнгоо байдалтай... Тархимшье үбдэнэ... Али, архи уужархиха болоо гү? Хари, уужархихам ха. (хашхарна.) Хү-үн!
ЛУКА: (ороно). Юун хэрэгтэйб?
СМИРНОВ: Нэгэ хундага архи үгэл даа! Лука ошоно. Уф! (һуугаад, өөрыгөө харана.) Зохидхон бэе, юу хэлэхэб! Хуу тооhондо дарагдашоод, эдэ гуталнуудни гэжэ, шабар, шорой болошоо, нюураашье угаагаагүй, үhэеэшье hамнаагүй, энэ,.. (хантаазаа тайлана) hолоомо... энээхэн абхай намайе дээрэмшэн гэжэ hанаа юм бэшэ гү. (эбһээлнэ.) Айлшадай таhалга руу иимээр орожо ерэхэ гээшэ, халта хүндэлөөгүйн тэмдэг болоно хаяа, зай даа, яалай,.. эндэ би айлшан бэшэб, үритэнhөө мүнгэеэ бусаажа ябаhан хүм, харин тиимэ хүнүүдэй хубсаhан ямар байха ёhотойб гэжэ хаанашье үшөө хэлэгдээ-бэшэгдээгүй...
ЛУКА: (оржо ерээд, архи һарбайна). Дан дураараа байна хат даа, ноён...
СМИРНОВ: (сухалтайгаар). Юу?
ЛУКА: Би,.. би яагаашьегүй, би гансал...
СМИРНОВ: Ши энэ хэнтэй хөөрэлдэнэш?! Анираа хата!
ЛУКА: (хажуу тээшээ). Ороолон, тархи дээрэмнай унажа ерээд... Шүдхэр асараа юм энээниие... Лука ошоно.
СМИРНОВ: Аах-ха, сухални гэжэ! Сухални гэжэ, энэ дэлхэйе хуу тооhон болгожо хаяхаар хүрөөд байна... Аягүй болошоно... (хашхарна.) Хү-үн!
Попова, Смирнов.
ПОПОВА: (ороно, нюдэнүүдынь доошоо). Хүндэтэ ноён, би гансаараа байhаар, хүнэй абяанда дадалаа мартад гээд байнаб, хүнэй hүүхирхэдэ бүришье hаа дурагүйб. Гуйнаб таниие, минии амар заяа бү таhалыт даа!
СМИРНОВ: Мүнгыем бусаагты, тиибэл гаража ябахаб.
ПОПОВА: Мүнөө намда сүлөө мүнгэн үгы, нүгөөдэр болотор хүлеэгты гэжэ би танда буряад хэлээр хэлээ hэм.
СМИРНОВ: Бишье баhа намда мүнгэн нүгөөдэр бэшэ, мүнөөдэр хэрэгтэй гэжэ буряад хэлээр танда хэлээ hэм. Хэрбээ мүнөөдэртөө мүнгыемни бусаагаагүй hаатнай, үглөөдэртөө би үлгэлдэхэ баатай болохоб.
ПОПОВА: Теэд, би мүнгэгүй болоhон хойноо, яаха болонобиб? Жэгтэй юумэ гээшэб!
СМИРНОВ: Тиихэдээ, юу, мүнөөдэр үгэхэгүйб гэжэ гү? Үгы гү?
ПОПОВА: Аргагүйб...
СМИРНОВ: Тиибэл эндээ үлэхэмни, мүнгэеэ абатараа hуухамни... (һууна.) Нүгөөдэр бусааха бэзэт? Эрхим гээшэ! Иигээд лэ нүгөөдэр болотор hуухам гээшэ. Эгээл иигээд hуухаб... (һүрэжэ бодоно.) Үглөөдэр тэрэ түрэсын хуби түлэхэ хүн гүб, али үгы гү, би танhаа асуужа байнаб?.. Али та намайе шогложо байна гэжэ hанана гүт?
ПОПОВА: Хүндэтэ ноён, гуйнаб таниие, бү hүүхирэгты! Эндэ моридой байра бэшэ!
СМИРНОВ: Би танhаа моридой байра тухай бэшэ, үглөөдэр түрэсын хуби түлэхэ хүн гүб, али үгы хүн гүб гэжэ асуунаб.
ПОПОВА: Та эхэнэрнүүдэй дунда бэеэ абаад байжа шадахагүй хүн байнат! СМИРНОВ: Үг-гы, би эхэнэрнүүдэй дунда бэеэ абаад байжа шададаг хүм! ПОПОВА: Үгы, шаданагүйт! Хүмүүжэл үгы, бүдүүлиг хүнтэ! Мүртэй хүнүүд эхэнэрнүүдтэй иигэжэ хөөрэлдэдэггүй юм!
СМИРНОВ: Ах-ха, гайхалтайхан хэрэг лэ! Тантай яагаад хөөрэлдэхэ байгаа гээбта? Француз хэлэн дээрэ гү? (сухалдан, хэлэ һажаан.) Мадам, же ву при,.. (я вас прошу (франц. je vous prie). Би таниие гуйжа байнаб. Та намда мүнгэеэ бусаанагүйт, би ямар жаргалтай хүн гээшэбиб... Ах, пардон,.. амгалан байдалыетнай таhалба хаб! Мүнөөдэр яаhан зохидхон үдэр боложо байгаа юм! Энэ гашуудалай хубсаhан танда юун гэhэн таарана гээшэб! (ёһолно.)
ПОПОВА: Тэнэг, бүдүүлиг.
СМИРНОВ: (һажаан.) Тэнэг, бүдүүлиг! Би эхэнэрнүүдэй дунда бэеэ абаад байжа шададаггүйб! Хатан абхайхан, би өөрынгөө наhан соо танай борьбилоохойнуудыеш хараhанhаа холо олон эхэнэрнүүдые хараhан байхаб! Эхэнэрнүүдэй түлөө гурба дахин буудалдаашье hэм, арбан хоёр hамга хаяаб, юhэн hамгад өөрыемни хаяа hэн! Тиимэ! Тэнэгээ оруулжа, hаймhаржа, гоёожо, бурханай хүриг шэнги шүүhэ гаргажа ябаhан ушар намда байгаа... дурлажа, зобожо, hара тээшэ hанаа алдажа, голхоржо, хайлажа, хүрэжэшье ябагдаа. Шунажа, хиирэжэ, элдэб аргаар дурладаг hэм, шүдхэр абаашаг намайе, эхэнэрнүүдые эрэшүүлэй мэдэлhээ сүлөөлхэ тухай шаазгай шэнги шашадаг бэлэйб, энхэрэл-дурлалай ябадалда хахад зөөриеэ hалгаагааб, харин мүнөө — номгоронхойб! Мүнөө намайе мэхэлхэгүйт! Хүрөө! Мойhон хара, абтай нюдэд, ягаахан уралнууд, хасар дээрэ хонхосогууд, hара, шэбэнээн, түдэгэсэhэн амисхаал — эдэ бүгэдын түлөө мүнөө, абхайхан, хашарhашье үгэхэгүйб! Эндэ hууhашуул тухай би хэлэнэгүйб, гэбэшье бүхы эхэнэрнүүд, багаhаа ехэ хүрэтэр барандаа, зорёолоошод, хултаганаашад, хоб зөөгөөшэд, үзэн ядамаар худалшад, хүлгөөшэд, зөөриншэд, хүниие хайрлаха сэнэггүйнүүд, ухаан бодолынь үзэн ядахаар, харин энээн тухай хэлэхэ болоо hаа, (духаяа альгадан) сэхэ хэлэhэндэм хүлисөөрэйт, борьбилоохой hамган самсатай гүн ухаантанhаа холо дээгүүр сэгнэгдэхэ! Уран шүлэгшэдэй анхарал татадагуудай зарим нэгыень харахадаш hиимэгэр, агаар, бурханшье хүсэд болоогүй, арайhаа түмэн бахархал, харин сэдьхэл руунь хараарай даа — юрын лэ матар! (һандалиин түшэлгэ бажужа абахадань, тэрэнь абяатайгаар хухарна.) Эгээл зэбүүтэйнь гэхэдэ, дээрээ ахагүй гоёмни, онсогой ямбамни, онсо эрхэмни — үнжэгэн мэдэрэл гээшэ гэжэ тэрэ матарынь ухаалдидаг юм шуу. Хяаран ошог, шүдхэр абаашаг, намайе хүлhөөмни энээхэн хадааhандашье үлгэхэдэтнай болохо — эхэнэр хүн таhалгын бишыхан нохойhоо ондоо амитанда дурлажа шадаха юм гү?.. Дурлал соо тэрэш гонгинохо, hугшархаяал шадаха! Эрэ хүнэй бүхыгөө үгэжэ, зобожо байхада, эхэнэрэйш бүхы дуран гэбэл, сасагуудаа задалаад лэ, хамарhааш шангаар барижа абахаяа оролдохо. Та жаргалаа алдажа эхэнэр байбат, тиимэhээ эхэнэр хүнэй тамирые өөр дээрээ hайн мэдэнэт. Хэлэгты даа намда үнэн hэшхэлээрээ: наhан соогоо сэхэ, үнэн, нэгэ hаналтай эхэнэрые хараа hэн гүт? Хараагүйт! Гансал шабгансанар болон түрэхын эрэмдэгүүд лэ үнэн сэхэ, нэгэ hаналтай байдагууд! Нэгэ hаналтай эхэнэрые харахаhаа урид эбэртэй миисэгэй гү, али ойн сагаан суусагаалжа харахалта!
ПОПОВА: Хэшээгты, танайхяар hаа, хэн дурандаа үнэн сэхэ, нэгэ hаналтай гээшэб? Эрэшүүл гү?
СМИРНОВ: Тиимэ, эрэшүүл!
ПОПОВА: Эрэ хүн! (сухалтай энеэдэн.) Эрэ хүн дурандаа үнэн сэхэ, нэгэ hаналтай! Хэлыт, ямар hонин гээшэб! (халуунаар.) Та иигэжэ хэлэхэ ямар тиимэ эрхэтэй юмта? Эрэшүүл үнэн сэхэ нэгэ hаналтай! Тиимэ юм hаань, би танда иигэжэ хэлэхэ байнаб: минии мэдэхэ бүхы эрэшүүлhээ эгээл hайниинь наhа бараhан үбгэмни байhан юм... Тэрээндээ айхабтар дуратай hэм, бүхы шуналаараа, бүхы бэеэрээ, ухаантай залуу эхэнэр яажа дурлажа шадаха байнаб, тиимээр дурладаг байгааб; тэрээндээ би залуу наhаяа, жаргалаа, ами бэеэ, бүхы зөөриеэ үгөөб, тэрээгээрээ амилжа, тэрээндээ, бөө шажанда hүзэгтэй хүн мэтэ, мүргэжэ ябааб, тиигээд,.. тиигээд — юун гэхэбта? Тэрэл эрэшүүлhээ эгээл эрхимынь гээшэмни намайе hэшхэлгүйгөөр алхам бүхэндөө мэхэлжэ ябаа ха юм! Наhа бараhанайнь удаа тэрэнэйнгээ шэрээн hугалга дүүрэн инаг дуранай удхатай бэшэгүүдые олооб, харин амиды байхадаа — hанаханьшье жэрхэмээр! — гансаарыемни хэдэн хоногоор хаяад үгы болошохо, нюдэн дээрэмни намдаа ондоо hамгадаар урбаха, миниигээл мүнгэ үрихэ, мэдэрэлыемни наадан болгодог байгаа... Тиигэбэшье би тэрээндээ дуратай, үнэн сэхэ байгааб... Наhа бараhаншье хойнонь үнэн сэхэ, нэгэ hаналтай зандааб. Энэ дүрбэн ханын хоорондо өөрыгөө хэтэ мүнхэдөө хүдөөлүүлээб, гашуудалайнгаа энэ хубсаhые хуурсагтаашье оротороо тайлахагүйб...
СМИРНОВ: (үзэн ядангяар энеэн). Гашуудал!.. Ойлгоногүйб, та намайе хэн гэжэ hананабта? Юунэйхиие энэ хара хубсаhа үмдэhэн, дүрбэн ханынгаа дунда бэеэ хүдөөлүүлhэн хүмта, лаб мэдэнэгүйб! Тиингүй яахабта! Таамаг, шүлэгтэл ха юм! Буусынтнай хажуугаар ямар нэгэн залуу сэрэгшэ гү даа, али тулюурхан уран шүлэгшэ гаража ябатараа, сонхонуудыетнай хараад: «Эндэ үбгэндөө бэлэглэhэн дуранhаа боложо дүрбэн ханын дунда өөрыгөө хүдөөлүүлhэн, таажа болошогүй Тамара hуудаг», — гэжэ бодоходоо болохол. Мэдэхэбди даа энэ эльбэ, мэхыетнай! ПОПОВА: (гэнтэ сухалдан). Юу? Та намда эдэ бүгэдые хэлэхэ ямар эрхэтэй юмта?
СМИРНОВ: Та өөрыгөө амидыгаар хүдөөлүүлээт, гэбэшье нюураа сагаадахаяа мартаагүйлта!
ПОПОВА: Намтай иигэжэ хөөрэлдэхэ ямар эрхэтэй хүмта?
СМИРНОВ: Бү хашхарагты, эрхилэгшэтнай бэшэб! Бүхы юумые өөрынь үнэн нэрээр нэрлэхыемни зүбшөөгты. Би эхэнэр бэшэб, юумые байhаруунь сэхэ хэлэдэг заншалтайб! Гансал, аргатай hаа, бү хашхарыт даа!
ПОПОВА: Би бэшэ, та hүүхирнэт! Орхигты намайе, гуйнаб!
СМИРНОВ: Мүнгыемни бусаагты, би ошохоб.
ПОПОВА: Би танда мүнгэ үгэхэгүйб!
СМИРНОВ: Үгы, үгэхэт!
ПОПОВА: Хороной хорондо, гансаханшье хашарhа абахагүйт. Намайе орхижо, ошоходотнай болохо!
СМИРНОВ: Танай үбгэншье, хадамнажа байhан хүбүүнтнайш байха — тиимэ таатайхан уялга үгы хүм, тиимэhээ, гуйнаб таниие, намда элдэбын ааша бү харуулагты. (һууна.) Иимэ юумэндэ дурагүй хүм.
ПОПОВА: (сухалдаа амяа абажа ядан). Энэ,та, hууба гүт?: Һуубаб.
ПОПОВА: Гаража ошохыетнай гуйнаб!
СМИРНОВ: Мүнгыемни үгэгты... (хажуу тээшээ.) Яатараа хүрэhэн сухални гээшэб! Яаhан сухалтайбиб!
ПОПОВА: Убайгүй зоноор хөөрэлдэхэ дурамгүй! Гаража, тонилжо хайрлагты! (зали). Ошохогүйтнай гү? Үгы гү?
СМИРНОВ: Үгы.
ПОПОВА: Үгы?
СМИРНОВ: Үгы!
ПОПОВА: Зай, яахаб! (хонходоно.)
Лука бии болоно.
ПОПОВА: Лука, энээхэн ноёниие гарга даа!
ЛУКА: (Смирновто дүтэлнэ). Ноён, хүнэй ябагты гэжэ байхада, ябажа хайрлыт. Эндэ ерээд...
СМИРНОВ: (һүрэжэ бодон). Анираа хата! Хэнтэй хөөрэлдэжэ байнабши? Шамайе барижа абаад, зууша (салат) хэжэрхихэб!
ЛУКА: (зүрхэеэ барин). Санаартан! Бурхан тэнгэримни!.. (һандали руу унана.) О-ох, досоом аягүй болошобо! Амимни бүтэжэ байна!
ПОПОВА: Энэ Даша хаана гээшэб? Даша! (хашхарна.) Даша! Пелагея! Даша! (хонходоно.)
ЛУКА: О-ох! Булта жэмэстэ ошонхой... Гэртэ хэншье үгы... Аягүй!.. Уhа!
ПОПОВА: Тонилогты эндэhээ!
СМИРНОВ: Халта налархай байжа болохогүй юм гү?
ПОПОВА: (нюдаргаяа бажуун, хүлөөрөө дэбһэн). Хара таряашан! Бархагар баахалдай! Дээрмэшэн! — (Бурбон!) (Бурбон — авантюрист с бандитскими понятиями.) Арбагар томо арьяатан (Монстр!) (Монстр — чудовище, пугающее, сильное, отвратительное существо со сверхчеловеческими возможностями.)
СМИРНОВ: Юун? Юун гэжэрхибэт?
ПОПОВА: Баахалдай, арбагар томо арьяатан (монстр) гээ hэм!
СМИРНОВ: (добтолон). Хүлисэгты, та намайе доромжолхо ямар тиимэ эрхэтэй хүмта?
ПОПОВА: Тиинэб, доромжолноб,.. зай,.. тиигээд? Танhаа намайе айна гэжэ hанаа гүт?
СМИРНОВ: Шүлэг, дуунуудта ородогуудай түлөөлэгшэб гээд лэ ямаршье харюусалгагүй хүниие доромжолхо эрхэтэйб гэжэ hанаа гүт? Тиимэ гү? Зураахайда гарая!
ЛУКА: Санаартан! Бурхан тэнгэримни!.. Уhа!
СМИРНОВ: Буудалдая!
ПОПОВА: Танай зантагар нюдарга, бухын зогдор хараад, намайе айба гэжэ hанаа гүт? Нээрээл бурбон!
СМИРНОВ: Зураахайда! Өөрыгөө би хэндэшье баhуулхагүйб, таниие hулашье, эхэнэршье гэжэ харахагүйб!
ПОПОВА: (абяаень булиха һанаатай хашхарна). Баахалдай! Баахалдай! Баахалдай!
СМИРНОВ: Гансал эрэшүүл доромжолhондоо харюусаха ёhотой гэhэн урданай ойлгосоhоо hалаха саг ерээ! Адли эрхэтэй хадаал адли эрхэтэй, шүдхэр абаашаг! Зураахайда!
ПОПОВА: Буудалдахаа hанана гүт? Зай, яахаб!
СМИРНОВ: Энэ дороо!
ПОПОВА: Энэ дороо! Үбгэнэймни ташуур буунууд үлэнхэй... Ошожо, абаад ерэхэмни... (яаралтай ошоод, бусана.) Зэд духа руутнай ямар дуратайгаар тобшо хадагша аабиб! Шүдхэр абаашаг таниие! (ошоно.)
СМИРНОВ: Унагаахаб энээнииеш, тахяагай дальбараа буудаhан шэнги! Би хүбүүхэн, гэнэн гүлгэн бэшэб, намда hула зон гэжэ байдаггүй!
ЛУКА: Түрэл эсэгэтэмни!.. (үбдэг дээрээ зогсон.) Үндэр наhатай намайешье хайрлажа хэшээгыш даа, ябыш даа эндэhээ! Үхэтэрни айлгаад, үшөө мүнөө буудалдаха гэжэ байнаш!
СМИРНОВ: (хэлэһыень шагнангүй). Буудалдаха, энэл ха юм нэгэ эрхэтэй гээшэмнай, эхэнэрнүүдэй эрэшүүлтэй адли (нэгэ) эрхэтэй бололго! Эндэ эрэньшье, эмэньшье адли! Заршамай түлөө буудажа алахаб! Харыт, ямар эхэнэр гээшэб? (һажаалдан.) «Зэд духа руутнай ямар дуратайгаар тобшо хадагша аабиб!» Харыт? Улайшанхай, нюдэнүүдынь ялалзажа байгаал... Эрилтыем тогтоожо абаал! Сэхыень хэлэнэб, наhан соогоо түрүүшынхиеэ иимэ юумэ хаража байнаб...
ЛУКА: Эсэгэтэн, ошо! Бүхы наhаараа танай түлөө мүргэл хэжэ байхаб!
СМИРНОВ: Эхэнэр лэ байн даа! Ехэл hайн ойлгожо байнаб! Ёhотой эхэнэр! Ямар нэгэн гашалшанхай, hула амитан бэшэ, гал дүлэн, дари, ракетэ! Иимэ хүниие алаханьшье хайратай!
ЛУКА: (уйлана). Эсэгэтэн,.. хүндэтэмни, ябашыш даа!
СМИРНОВ: Энэш намда үнэхөөр hайшаагдажа байнал! Нээрээhээ! Хасар дээрээ хонхосогуудтайшье hаа,.. hайшаагданал! Үрииеньшье хүлисэхөөр бэлэн болошобоб,.. сухалнишье тараа... Гайхалтай эхэнэр!
Попова бии болоно.
ПОПОВА: (ташуур буунуудые абаад ороно). Энэ, ташуур буунууд... та буудалдахынгаа урда намда яагаад буудадаг юм гэжэ харуулжа үгэгты... Энэ бууешни наhан соогоо гартаашье барижа үзөөгүй хүм.
ЛУКА: Бурхан абарыш, хайрлыш... Ошохом, сэсэрлигэй ажалшан улаашан хоёрые бэдэржэ ерэхэм... Хаанаhаа иимэ гай тодхор тархи дээрэмнай унажа ерэбэ гээшэб... (ошоно.)
СМИРНОВ: (ташуур буунуудые харан). Харагты даа хэдэн янзын ташуур буунууд байдаг... Тусагаар ами мэлзэлгын Мортимерэй ташуур буунууд гэжэ байха. Энэтнай Смидэй, Вессонэй гурба үйлэтэ ташуур буунууд... Эрхим буунууд!.. Хоёр иимэ буунууд адагынь 90 түхэригтэ байдаг... буугаа иигээд бариха ёhотой юм... (хажуу тээшээ.) Нюдэдынь, нюдэдынь! Нээрээл гал эхэнэр байн даа!
ПОПОВА: Иигээд гү?
СМИРНОВ: Тиимэ, иигээд... Удаань шабхыень үргэхэт,.. иигээд шагаахат... Тархияа халта гэдэргэнь! Гараа урагшань хүсэд сэхэлэгты,.. иигээд... тиигээд лэ энэ хургаараа энээхэнииень дарахат — ондоо юуншьегүй... тиихэдэ, гол дүримынь гэбэл, түдэгэсэнгүй, яаралгүй шагааха... Гараа хүдэлгэхэ, шэшэрүүлхэгүй гэжэ орлдооройт.
ПОПОВА: Зай... таhалга соо буудалдаан таагүй, сэсэрлиг руу гараябди.
СМИРНОВ: Ошоё. Гансал би дээшэнь буудахаб гэжэ мэдүүлнэб.
ПОПОВА: Үшөө тиихэтнай дутаа бы! Юундэ гээшэб?
СМИРНОВ: Юундэб гэхэдэ,.. юундэб гэхэдэ... Энэш минии хэрэг,.. юундэ!
ПОПОВА: Айшаба хаяат? Тиимэ гү? А-а-а-а! Үгы, ноёнтон, бү хултаганагты! Ябагты хойноhоомни! Би духыетнай соолоогүйдөө hанаагаа амархагүйб,.. минии эгээл ехээр үзэн ядадаг энээхэн духа! Айшаба гүт?
СМИРНОВ: Тиибэ, айшабаб.
ПОПОВА: Худалаар! Юундэ буудалдахаа hананагүйбта?
СМИРНОВ: Юундэб гэхэдэ,.. юундэб гэхэдэ,.. би таниие зохидшооноб.
ПОПОВА: (сухалтай энеэдэн). Зохидшоогдоноб! Үшөө намайе зохидшоогдоно гэжэ хэлэхэеэ зүрхэлбэл! (үүдэ руу заан.) Шадахат!
СМИРНОВ: (абяагүй ташуур буу абаад, малгайгаа абажа, үүдэнэй хажууда байд гээд, хахад минуута соо бэе бэеэ хаража зогсоод, Поповада зүрхэсэн дүтэлжэ). Шагнагтылши... та үшөө сухалдаhан зандаа гүт?.. Бишье хиирэхээ байнаб, гэбэшье, ойлгоно гүт,.. яажа ойлгохоор хэлэлтэй юм даа... Юундэб гэхэдэ, харагты даа, сэхыень хэлэбэл иимэл ушар болоол даа... (хашхарна.) танай намда зохидшоогдоhондо би зэмэтэй гүб? (һандалиин түшэлгэ бажужа абахадань, тэрэнь абяатайгаар хухарна.) Шүдхэр мэдээ юм, юун гэhэн хэбэрэг зөөритэй зомта! Та намда hайшаагданат! Ойлгоно гүт? Би,.. би дурлаад тооной байнаб!
ПОПОВА: Саашаа бологты, би таниие үзэн яданаб!
СМИРНОВ: Бурхан, ямархан эхэнэр! Наhан соогоо хэзээдэшье ондоо иимэ эхэнэрые хараагүйб! Һалааб! Үхөөб! Хулганаан мэтэ зангада орооб!
ПОПОВА: Саашагты, үгы hаатнай буудажархихаб!
СМИРНОВ: Буудагты! Танай иимэ гайхамшаг нюдэдэй хараса доро, хилэн гарханаараа бариhан ташуур бууhаатнай үхэхэ гээшэ ямар ехэ жаргал гээшэб гэжэ та ойлгохогүйт... Би хиирэжэ байнаб! Мэнэ байтар бодожо үзөөд, шиидэгты, үгы hаатнай, нэгэтэл эндэhээ гаража ошоболни, дахин хэзээдэшье харалсахагүйбди! Шиидэгты... Би тайжа изагууртан, томоотой хүнби, жэлэй арбан мянга олзо оршотойб,.. дээшэнь шэдэhэн хашарhа нэгэл hомоор тудадагби,.. эрхим моридтойб... Һамгамни болохо гүт?
ПОПОВА: сухалаа хүрэн, буугаараа занган). Буудалдаха! Зураахайда гарагты!
СМИРНОВ: Хиирээб... Юушье ойлгоногүйб... (хашхарна.) Хүн, уhа!
ПОПОВА: (хашхарна). Зураахайда!
СМИРНОВ: Нээрээ хиирээб, үхибүүн, тэнэг мэтэ дурлашооб! (тэрэниие гарһаан шүүрэхэдэнь, тэрэнь үбшэнһөөнь хашхарна) Би танда дуратайб! (үбдэг дээрээ һууна) Дуратайб, хэзээдэшье иигэжэ дурлаагүй хүм! Арбан хоёр hамга хаяа hэм, юhэн hамгад намайе хаяа, харин нэгэндэньшье, энэ мүнөө танда дурлаhан шэнги, дурлаагүйб... Жэмэсэй шүүhэн шэнги болошоод байнаб, гашалшоод,.. үбдэг дээрээ, тэнэг мэтэ гараа дурадхажа... Эшхэбтэр! Табан жэл соо дурлаагүй ябаа ха юмбиб, болёоб гэжэ өөртөө үгэеэ үгэhэн байгааб, тиигэжэ байтараа гэнтэ, ондоо шаргада шагтагалдаhан гасуу мэтэ дурлашабаб! Гараа дурадханаб. Зай, али үгы гү? Дурагүй гүт? Хэрэггүй! (бодожо, үүдэ руу түргэ ошоно)
ПОПОВА: Байзагты...
СМИРНОВ: (зогсон). Зай?
ПОПОВА: Үгы даа, ябагты... Үгы, байгты... Үгы даа, ябагты, ябагты! Би таниие үзэн яданаб! Али юум... Бү ябагты! А-ах-ха, би танда хэды шэнээн сухалдажа байнабиб, мэдэдэг hайт! (буугаа шэрээ дээрэ хаяна) Энэ муухайhаа хургануудни хүшэшэбэ... (сухалдаа пулаадаа хахалжа захална) Юундэ байнабта? Тонилыт!
СМИРНОВ: Баяртай.
ПОПОВА: Тиимэ, зүб, ябагты!.. (хашхарна) Хайшаа ошобот? Байгыт... Гэлтэй, ошогты. А-ах, айхабтараар сухални хүрэжэ байна! Бү дүтэлэгты, бү дүтэлэгты!
СМИРНОВ: (дүтэлжэ). Би шамда ямараар сухалданабиб! Оюутан (гимназист) шэнги дурлашоод, үбдэг дээрээ зогсоолби... Бэемни хүйтэ даажа эхилбэ... (шэрүүнээр) Би танда дуратайб! Танда иигэжэ дурлаха хэрэгтэйл байгаа юм байн! Үглөөдэр түрэсын хуби түлэхэ, үбhэ хуряалга эхилбэ, тиихэдэ та эндэ... (матаргайһаань барижа абаад) Хэзээдэшье өөрыгөө хүлисэхэгүйб...
ПОПОВА: Саашаа бологты! Гараа абагты! Би таниие,.. үзэн яданаб! Зураахайда! Удаан гэгшын таалалдаан.
Лука һүхэ баяряад, сэсэрлиг сэбэрлэгшэ тармууртай, улаашан аса баринхай, һаднагуудые бариһан бусад ажалшад бии болоно.
ЛУКА: (таалалдажа байһан хоёрые хараад). Эзэд, санаартад! Зали.
ПОПОВА: (нюдэнүүдээ унагаан). Лука, Тобидо овёос оройдоошье бү үгэгты гэжэ тэрэ моридой байрада хэлээрэйл даа.
ЗАНАВЕС❚
Елена Ивановна ПОПОВА, хасартаа хонхортой бэлбэhэн эхэнэр, помещица
Григорий Степанович СМИРНОВ, тиимэ үндэр наhатай болоогүй помещик
ЛУКА, Поповагай зараса, үбгэжөөл
Поповагай гэртэ айлшадые угтажа абадаг таhалга. Попова (гүнзэгы гашуудалда абтанхай, гэрэл зурагhаа нюдэеэ hалгаанагүй), Лука.
ЛУКА: Энэтнай hайтай бэшэл даа, хатан абхай... Өөрыгөөл hалгаажа байна ха юмта... Зараса эхэнэр тогоошон хоёр жэмэс түүхэеэ ошоо, хамаг амитад баярлажа байна, миисгэйшье хүрэтэрөө ханамжаяа ойлгоно, шубуухайнуудые агнажа газаагуур сэнгэнэ, та тиихэдэ үдэрөө дүүрэн, hүмэ соо hууhандал, таhалга соогоо hуунат, сэдьхэлээ баясуулха юушьегүй. Нээрээ тиимэ! Танай гэрhээ гарахаа болиhоор жэл үнгэрөө юм бэшэ гү!..
ПОПОВА: Хэзээшье гарахагүйб... Юундэ гээшэб? Минии ажабайдал иигээд дүүрээ. Тэрэм хээрэ булаатай, өөрыгөө би дүрбэн ханын хоорондо хүдөөлүүлээб... Хоюулан үхэнхэйбди.
ЛУКА: Баhал эхилбэт! Дуулахашье дурамгүй, нээрээ. Николай Михайлович наhа бараа, бурханай үршөөл гээшэ тиимэл байгаа юм ха юм даа, дээгүүр лэ түрэлөө олохонь болтогой... Гуниглаат — тиигээд хүрөө болодоггүй юм гү, нэрэ хүндэеэш hанаха хэрэгтэй. Бүхы наhаараа уйлажа, гашуудалай хубсаhа үмдэжэ hууха бэшэ ха юмта. Миниишье хүгшэн өөрынгөө сагта наhанhаа нүгшөө hэн... Яахабши? Һара тухай уйлаад, гуниглаад, тиигээд лэ хүрөө юм бэшэ гү, бүхы наhаараа гуниглажа байха болоо hаа,.. хүгшэндэмни тэрээхэниинь лэ хүрөөд үлөө юумэл даа. (Hанаа алдана). Хүршэнэрөөшье хуу мартаат... Өөhэдөөшье гаража ошоногүйт, айлшадыешье угтажа абахые хоринот. Бидэ, хүлисэгты, абаахайнууд шэнги байнабди — гэгээ, нара харангүй. Зарасын хубсаhые хулгана мэрэжэ хаяа... Тойроод hайн хүнүүдэй үгы hаа, үшөө, яана гэнэш, теэ хотоор дүүрэн ноёд ха юм... Рыблов дээрэ полк байна, сэрэгэй дарганар гэжэ, одоол шэхэр шэнгинүүд, харажашье садахаар бэшэ! Сэрэгэй байдаг газарнуудта зургаан гараг бүхэндэ хатар, наадан, үдэр бүхэндэ шахуу сэрэгэй оркестр хүгжэм наадажа байдаг... Ай даа, хатан абхай! Залуу, сэбэрхэн, одоол өөрыгөө сэнгүүлжэ ажаhуухаар үетнай ха юм... Энэ сэбэр ябаха гээшэшни бүхы наhанай бэшэ юумэл даа! Нэгэ арбан лэ жэл үнгэрөөд байхада, хэдышье ноёд офицернүүдэй урдуур тоти шубуундал гэшхэлээд туршаhайб гэhэн бодолой байбашье, теэд, саг, наhан ябашанхай, тиигэжэ байха аргашье үгы болоод байгдахал даа.
ПОПОВА: (Шиидэнгеэр). Ши намда энээн тухай нэгэтэшье бү хэлэ, гуйнаб шамайе! Намда Николай Михайловичай наhа бараhанhаа хойшо ажабайдал гээшэмни оройдоошье сэнгүй болонхой гэжэ ши мэдэнэш. Ши намайе үшөө амиды гэжэ харанаш, теэд энэш шамда тиигэжэ hанагдана. Хуурсагтаа оротороо энэ гашуудалай хубсаhанhаа hалахагүйб, гэгээ, нара харахагүйб гэжэ өөртөө тангаригаа үгэнхэйб... Дуулана гүш? Хэды шэнээн дуратайемни тэрэнэйм, hүүдэрыньшье hаа, хараг лэ... Үргэлжэ намда hанал буруу, хэрзэгы,.. хэтэрхэдээ үнэн сэхэшье бэшэ байгаа, энэнь шамда нюуса бэшэ, гэбэшье би хуурсагтаа оротороо тэрээндээ үнэн сэхэ зандаа байхаб, энэ минии ямараар дурлажа шададаг байhанай баримта болохо. Наhа барахаhаань урид ямар hэнбиб, тэрэл зандаа гэжэ тэндэhээ, хурсагайнгаа досоо талаhаа, намайе хараха...
ЛУКА: Иигэжэ хэлэжэ hуухаяа орондо газаашаа гаража, сэсэрлиг соогуураа сэнгэхэеэ яанат, тэрэ Тоби гү, али Великан хоёройнгоо нэгые хүллүүлээд, хүршэнэртөө айлшалаадшье ерэхэдэ яагаа юм...
ПОПОВА: Ай-я-а!.. (Уйлана)
ЛУКА: Хатан абхай!.. Эхэтэн!.. Яанабта? Бурхан хаража байна!
ПОПОВА: Тэрэм Тобидоо ехэ дуратай бэлэй! Ходол тэрээнээ унаад, Корчагинтанда гү, али Власовтанда ошодог бэлэй. Мориндоо бэрхэл hэн даа! Бүхы хүсөөрөө боожоёо татахадань бэень ямар гоёор, уян нугархай харагдадаг hэм! Hанана гүш? Тоби, Тоби! Тэрээндэ мүнөөдэр овёос үгэхэдөө, халта булюухан хэжэ (нэгэ шэмхэ нэмэжэ) үгэгты гэжэ хэлээрэй.
ЛУКА: Дуулажа байнаб! Хонхын абяан гэнтэ
ПОПОВА: (Залд гэн). Энэ хэм? Намайе айлшадые абанагүй гэжэ хэлэ!
ЛУКА: Дуулажа байнаб! (Ошоно)
ПОПОВА: (Гансаараа. Гэрэл зураг харан). Nicolas, намайе дурлажашье, хүлисэжэшье шадаха хүн гэжэ харахаш даа... Энээхэн зүрхэнэйм сохилхоёо болиходо, дурамниш намтайгаа унтарха. (Уйлаан дундаа энеэнэ) Hэшхэлшни шамайе химэлнэгүй юм гү? Би, хорхойдо хорогүй, үнэн сэхэ hамганшни, өөрыгөө хаалгада баряад, хуурсагтаа оротороо шамдаа үнэн сэхэ байхаб, тиихэдэ, алим тэрэ шинии hэшхэл, маряатай (өөгшөөн) золиг? Намда урбадаг, элдэбын ябадал гаргадаг, гансаарыемни хэдэн арбаад хоногоор орхёод, үгы болодог байгааш... Попова Лука хоёр.
ЛУКА: (Ороно. Hанаа зобонги). Хатантан, тэндэ нэгэ хүн таниие асууна. Уулзаха hанаатай...
ПОПОВА: Ши, теэ, үбгэнэйнгөө наhа бараhанhаа хойшо айлшадые абанагүй гэжэ хэлээ хүн гүш?
ЛУКА: Хэлээ, теэд тэрэ шагнахашье дурагүй, шухала хэрэгтэйб гэнэ.
ПОПОВА: Би айлшадые а-ба-на-гүйб!
ЛУКА: Хэлээлби тэрээндэ, теэд,.. ойн сабдаг шэнги,.. хараал-шэрээл табяад, танай таhалга руу хүсөөрөө орохоо дугташана,.. орохоёо оронхой, тэрэ эдеэнэй таhалга соо байна...
ПОПОВА: (дураа гутангяар). Зай, теэ, дуудыш даа... Бүдүүлиг, ёhо мэдэхэгүй амитад! Лука ошоно. Иимэ зоноор ямар хүндэб даа! Эдээндэ намhаа юун хэрэгтэй болоо юм? Юунэйхиие хүнэй амар заяа таhалдаг хүнүүд бэ? (Hанаа алдана.) Нээрээл, тэрэ hүмэ гээшэ руунь ошохо болоо хаб даа... (Бодолгото болоно.) Тиихэ, hүмэ ошохо...
Попова, Лука, Смирнов.
СМИРНОВ: (Орожо ябаад, Лукада). Модон мунса, шашаха дуратайш,.. элжэгэн! (Поповае хараад, нэрэ түрэеэ мэдэрэнгеэр) Хатантан, алдар нэрэеэ айладханаб: үхэр буугай сэрэгэй огсорhон дэслэгшэ (амаралтада гараhан артиллериин поручик), газар эзэлэгшэ (таряашан) Григорий Степанович Смирнов! Танай амар заяа айхабтар шухала хэрэгээр таhалха баатай бологдоо...
ПОПОВА: (Гвараа үгэнгүй). Танда юун хэрэгтэйб?
СМИРНОВ: Танай нүгшэhэн үбгэн, би тэрээнтэй танил hэм, намда аралжаанай хоёр саарhаар мянга хоёр зуун түхэриг үритэй үлөө. Газарай банкда түрэсын хуби түлэхэ болзорни үглөөдэр, тиимэhээ тэрэ мүнгэ намда мүнөөдэртэнь үгэгты гэхэ hанаатай hэм.
ПОПОВА: Мянга хоёр зуу... Минии үбгэн юунэй түлөө танда үритэй үлөө юм?
СМИРНОВ: Намhаа овёс худалдажа абаhан байгаа.
ПОПОВА: (Hанаа алдан, Лукада). Ши, Лука, Тобидо халта булюу овёс үгэгты гэжэ захирхаяа бү марта. Лука ошоно. Смирновто. Хэрбэеэ Николай Михайловичай танда үритэй үлэhэн юм hаа, яахабши, түлэхэл баатай юм бэзэб; гэбэшье, хүлисэжэ хайрлыт, мүнөөдэр намда сүлөө мүнгэн үгыл. Нүгөөдэр минии эрхилэгшэ (захирагша) хотоhоо ерэхэ, тиихэдэнь, танда хэды хэрэгтэй юм, үгэхыень захирхаб, даб дээрээ танай хүсэлые дүүргэхэ аргагүйлби даа... Тиигээдшье, үбгэнэйм наhа бараhанhаа хойшо эгсэ долоон hара мүнөөдэр гүйсэбэ, тиимэhээ сэдьхэлэйм байдал мүнгэнэй асуудалнуудые hанахаар бэшэ байна.
СМИРНОВ: Харин минии сэдьхэлэй байдал ямар байнаб гэбэл, үглөөдэр тэрэ түрэсын хубиие түлөөгүй hаа, сорго руу тархяа уруу, тагалсагаа өөдэ хиидэхэ бологдоод байна. Зөөри, байрыемни дансалха!
ПОПОВА: Тэрэ мүнгэеэ нүгөөдэр абахат.
СМИРНОВ: Намда мүнгэн нүгөөдэр бэшэ, мүнөөдэр хэрэгтэй.
ПОПОВА: Хүлисэгты, би танда мүнөөдэр үгэжэ шадахагүйб.
СМИРНОВ: Харин би нүгөөдэр болотор хүлеэжэ шадахагүйб.
ПОПОВА: Теэд, мүнөөдэр намда үгы хадань яаха бологдоноб!
СМИРНОВ: Тиихэдээ, түлэхэ аргагүйб гэнэ бэзэт?
ПОПОВА: Үгы, аргагүйб...
СМИРНОВ: Гм!.. Энэ танай hүүлшын үгэ гү?
ПОПОВА: Тиимэ, hүүлшын.
СМИРНОВ: Hүүлшын? Лаб hүүлшын?
ПОПОВА: Лаб hүүлшын.
СМИРНОВ: Ехэл номгохоноор баярые хүргэнэб. Тиигэжэл бэшэел даа. (дала мүрэнүүдээ хабшан.) Үшөө тиихэдэ минии уужам дотортой байхые хүсэдэгүүд! Мэнэ hая, наашаа ерэжэ ябахадам, аралжаанай данса баригша уулзаад: «Григорий Степанович, та яаhан сухалтайбта?», — гэжэ асууба. Хайрлыт, хэшээгыт намайе, юундэ би сухалтай байхагүй юмбиб? Мүнгэнэй айхабтар хэрэгтэй болоод байхада... Би үшөө үсэгэлдэр хада, үритэйшүүлээ эрьехэ гэжэ, үүр хираанаар гараа hэм, харин тэдэм, нэгэнииньшье үриеэ бусааhан hаа, яана гэнэш! Зобооб даа, нохой шэнги, хаана хоноо гэжэ hананат, жүүдэй уулганай газарта, тэрэ архиин торхын хажууда... Аяар далан модо ябажа, мүнөөл үриеэ бусаахаб гэжэ арай гэжэ эндэ хүрэжэ ерэхэдэмни «сэдьхэлэй байдалаар» хүндэлбэ! Яагаад сухалдангүй байха болонобиб?
ПОПОВА: Би, эрхилэгшын хотоhоо ерэхэдэ абахат гэжэ, тон ойлгохоор хэлээ бэшэ гүб.
СМИРНОВ: Би тэрэ эрхилэгшэдэтнай бэшэ, харин танда ерээ ха юмбиб! Танай тэрэ эрхилэгшэ ямар сабдагтаа хэрэгтэй юм, тиигэжэ хэлэhэндэм хүлисөөрэйгты!
ПОПОВА: Хүлисэгты, хүндэтэ ноён, би иимэ гажа буруу үгэнүүдтэ, иимэ хандасада дадал бэшэ хүм. Саашадаа таниие шагнажа байха аргамгүй. (түргэн ошоо)
СМИРНОВ: (гансаараа). Хэлэгтылши, хари! Сэдьхэлэй байдал... Долоон hарын саана үбгэниинь үхөө! Би тэрэ түрэсын хуби түлэхэ хүн гүб, али үгы гү? Би танhаа асуужа байнаб: түрэсын хуби түлэхэ хэрэгтэй гү, али үгы гү? Яахаб, танай үбгэн үхөө, сэдьхэлэйтнай байдал болон бусад арга мэхэ,.. эрхилэгшэтнайшье, хайшаа юм, тонилоо, шүдхэр абаашаг тэрэниие, иигээд байхада намайе юу хэ гэхэтнайб? Тэрэ намда зээлидэгшэдhээ агаарай бүмбэгөөр ниидэжэ арилха гэжэ гү? Али, гүйжэ ерээд лэ, тархяараа хана нэшэхэ болоно гүб? Тэрэ Груздевта ерэхэдэм — гэртээ үгы, Ярошевич хоргодоо, Курицынтай үхэн хэрэлдээд, тэрэниие арайл сонхоор газаа шэдэжэрхин алдааб, Мазутов хумхаараа, энээнэй — сэдьхэлэй байдал дорой. Гансаханшье мондинь бусаанагүй! Эдээниие дан лэ хэтэргээд байhанhаам боложо байна, өөдэгүй, ахир амитан, hамган! Тэдээнээр би, даншье hаа, эелдэр байна хаб! Байзагтылши! Намайе үшөө мэдэхэ байхат! Өөрыгөө би шог наадан болгохогүйб, шүдхэр абаашаг! Эндээ үлөөд лэ, энээнэй үриеэ бусаатар байхамни! Брр!.. Яаhан сухалтайбиб мүнөөдэр, яаhан сухалтайбиб! Сухалhаа боложо, амим хөөрөөд, хүлнүүдни hалганалдажа байна... Ф-ф-уу, бурха-аан даа, досоом муудажа захалба! (хашхарна.) Хү-үн!
Смирнов, Лука.
ЛУКА: (ороно). Юун болооб?
СМИРНОВ: Намда квас гү, уhашье hаа, үгэл даа! Лука ошоно. Үгы, юун гэhэн ушар шалтагаанай ухаан гээшэб! Хүндэ мүнгэнэй айхабтараар хэрэгтэй болоод байхада, үлгэлдэхэш туйлдаа хүрэгдөөд байна ха юм, энэ тиихэдэ бусаанагүй, харыт, мүнгэнэй асуудалнуудые hанахаар бэшэб гэхыень!.. Ёhотойл орёо-жороо, эхэнэр бодол гээшэнь энэ! Тиимэhээл би эдэ эхэнэрнүүдтэйш хөөрэлдэхэ дурагүй хүм, оройдоошье хөөрэлдэдэггүйб. Намда, эхэнэрнүүдтэй хөөрэлдэжэ байнхаар, даритай бортого дээрэ hуугаашамни дээрэ. Брр!.. Бүхы бэемни хүйтэ даабарилшаба — эндэ болоhон ушар тиитэрээ намайе сухалдуулба ха юм! Уран шүлэгтэ гэжэ байгуулагдаhан эдээнииешни, холоhоошье hаа, харамсаараал, хүлнүүдни татагалзаад захалдаг. Миил, hүүхиржэ байхаар.
Смирнов, Лука.
ЛУКА: (орожо, уhа hарбайна). Абхай хамшаглаад байна, уулзалгануудhаа арсана.
СМИРНОВ: Тонил! Лука уходит. Хамшаглаад байна, уулзалгануудhаа арсана! Хэрэггүй, арсажа бай... Эндээ үлөөд, мүнгыемни бусаажа үгэтэршни hуухаб. Долоон хоног хамшаглана гүш, долоон хоног hуугуужаб... Жэл соошье хамшаглана гүш, бишье жэл соо hуугуужаб... Өөрынхиеэ абажал hалахаб, эхэтэн! Гашуудал болон хасарнуудайнгаа хонхосогуудаар минии сэдьхэл хүдэлгэхэб гэжэ бү hана... Тэрээхэн хонхосогуудыешни мэдэхэбди! (сонхо руу хашхарна.) Семён, моридоо буулга! Hаядаа ошохоо байнагүйбди! Би эндэ үлэнэб! Тэндэ, моридой байрада, моридтомнай овёос үгэгты гээрэй! Адагуусан, тэрэ зүүн мориншни баhа боожодоо орёолдоод байна ха юм! (һажаалдан.) Хам-маагүй... Үзүүлхэб даа шамда «хам-маагүйеш»! (сонхоһоо холо болон.) Яндан юумэ гээшэб... Тэсэхын аргагүй халуун, хэнииньшье мүнгэеэ бусаанагүй, үнгэрhэн hүниеэ муу унтааб, эндэ тиихэдэ гашуудалай хубсаhан доторойнгоо байдалтай... Тархимшье үбдэнэ... Али, архи уужархиха болоо гү? Хари, уужархихам ха. (хашхарна.) Хү-үн!
ЛУКА: (ороно). Юун хэрэгтэйб?
СМИРНОВ: Нэгэ хундага архи үгэл даа! Лука ошоно. Уф! (һуугаад, өөрыгөө харана.) Зохидхон бэе, юу хэлэхэб! Хуу тооhондо дарагдашоод, эдэ гуталнуудни гэжэ, шабар, шорой болошоо, нюураашье угаагаагүй, үhэеэшье hамнаагүй, энэ,.. (хантаазаа тайлана) hолоомо... энээхэн абхай намайе дээрэмшэн гэжэ hанаа юм бэшэ гү. (эбһээлнэ.) Айлшадай таhалга руу иимээр орожо ерэхэ гээшэ, халта хүндэлөөгүйн тэмдэг болоно хаяа, зай даа, яалай,.. эндэ би айлшан бэшэб, үритэнhөө мүнгэеэ бусаажа ябаhан хүм, харин тиимэ хүнүүдэй хубсаhан ямар байха ёhотойб гэжэ хаанашье үшөө хэлэгдээ-бэшэгдээгүй...
ЛУКА: (оржо ерээд, архи һарбайна). Дан дураараа байна хат даа, ноён...
СМИРНОВ: (сухалтайгаар). Юу?
ЛУКА: Би,.. би яагаашьегүй, би гансал...
СМИРНОВ: Ши энэ хэнтэй хөөрэлдэнэш?! Анираа хата!
ЛУКА: (хажуу тээшээ). Ороолон, тархи дээрэмнай унажа ерээд... Шүдхэр асараа юм энээниие... Лука ошоно.
СМИРНОВ: Аах-ха, сухални гэжэ! Сухални гэжэ, энэ дэлхэйе хуу тооhон болгожо хаяхаар хүрөөд байна... Аягүй болошоно... (хашхарна.) Хү-үн!
Попова, Смирнов.
ПОПОВА: (ороно, нюдэнүүдынь доошоо). Хүндэтэ ноён, би гансаараа байhаар, хүнэй абяанда дадалаа мартад гээд байнаб, хүнэй hүүхирхэдэ бүришье hаа дурагүйб. Гуйнаб таниие, минии амар заяа бү таhалыт даа!
СМИРНОВ: Мүнгыем бусаагты, тиибэл гаража ябахаб.
ПОПОВА: Мүнөө намда сүлөө мүнгэн үгы, нүгөөдэр болотор хүлеэгты гэжэ би танда буряад хэлээр хэлээ hэм.
СМИРНОВ: Бишье баhа намда мүнгэн нүгөөдэр бэшэ, мүнөөдэр хэрэгтэй гэжэ буряад хэлээр танда хэлээ hэм. Хэрбээ мүнөөдэртөө мүнгыемни бусаагаагүй hаатнай, үглөөдэртөө би үлгэлдэхэ баатай болохоб.
ПОПОВА: Теэд, би мүнгэгүй болоhон хойноо, яаха болонобиб? Жэгтэй юумэ гээшэб!
СМИРНОВ: Тиихэдээ, юу, мүнөөдэр үгэхэгүйб гэжэ гү? Үгы гү?
ПОПОВА: Аргагүйб...
СМИРНОВ: Тиибэл эндээ үлэхэмни, мүнгэеэ абатараа hуухамни... (һууна.) Нүгөөдэр бусааха бэзэт? Эрхим гээшэ! Иигээд лэ нүгөөдэр болотор hуухам гээшэ. Эгээл иигээд hуухаб... (һүрэжэ бодоно.) Үглөөдэр тэрэ түрэсын хуби түлэхэ хүн гүб, али үгы гү, би танhаа асуужа байнаб?.. Али та намайе шогложо байна гэжэ hанана гүт?
ПОПОВА: Хүндэтэ ноён, гуйнаб таниие, бү hүүхирэгты! Эндэ моридой байра бэшэ!
СМИРНОВ: Би танhаа моридой байра тухай бэшэ, үглөөдэр түрэсын хуби түлэхэ хүн гүб, али үгы хүн гүб гэжэ асуунаб.
ПОПОВА: Та эхэнэрнүүдэй дунда бэеэ абаад байжа шадахагүй хүн байнат! СМИРНОВ: Үг-гы, би эхэнэрнүүдэй дунда бэеэ абаад байжа шададаг хүм! ПОПОВА: Үгы, шаданагүйт! Хүмүүжэл үгы, бүдүүлиг хүнтэ! Мүртэй хүнүүд эхэнэрнүүдтэй иигэжэ хөөрэлдэдэггүй юм!
СМИРНОВ: Ах-ха, гайхалтайхан хэрэг лэ! Тантай яагаад хөөрэлдэхэ байгаа гээбта? Француз хэлэн дээрэ гү? (сухалдан, хэлэ һажаан.) Мадам, же ву при,.. (я вас прошу (франц. je vous prie). Би таниие гуйжа байнаб. Та намда мүнгэеэ бусаанагүйт, би ямар жаргалтай хүн гээшэбиб... Ах, пардон,.. амгалан байдалыетнай таhалба хаб! Мүнөөдэр яаhан зохидхон үдэр боложо байгаа юм! Энэ гашуудалай хубсаhан танда юун гэhэн таарана гээшэб! (ёһолно.)
ПОПОВА: Тэнэг, бүдүүлиг.
СМИРНОВ: (һажаан.) Тэнэг, бүдүүлиг! Би эхэнэрнүүдэй дунда бэеэ абаад байжа шададаггүйб! Хатан абхайхан, би өөрынгөө наhан соо танай борьбилоохойнуудыеш хараhанhаа холо олон эхэнэрнүүдые хараhан байхаб! Эхэнэрнүүдэй түлөө гурба дахин буудалдаашье hэм, арбан хоёр hамга хаяаб, юhэн hамгад өөрыемни хаяа hэн! Тиимэ! Тэнэгээ оруулжа, hаймhаржа, гоёожо, бурханай хүриг шэнги шүүhэ гаргажа ябаhан ушар намда байгаа... дурлажа, зобожо, hара тээшэ hанаа алдажа, голхоржо, хайлажа, хүрэжэшье ябагдаа. Шунажа, хиирэжэ, элдэб аргаар дурладаг hэм, шүдхэр абаашаг намайе, эхэнэрнүүдые эрэшүүлэй мэдэлhээ сүлөөлхэ тухай шаазгай шэнги шашадаг бэлэйб, энхэрэл-дурлалай ябадалда хахад зөөриеэ hалгаагааб, харин мүнөө — номгоронхойб! Мүнөө намайе мэхэлхэгүйт! Хүрөө! Мойhон хара, абтай нюдэд, ягаахан уралнууд, хасар дээрэ хонхосогууд, hара, шэбэнээн, түдэгэсэhэн амисхаал — эдэ бүгэдын түлөө мүнөө, абхайхан, хашарhашье үгэхэгүйб! Эндэ hууhашуул тухай би хэлэнэгүйб, гэбэшье бүхы эхэнэрнүүд, багаhаа ехэ хүрэтэр барандаа, зорёолоошод, хултаганаашад, хоб зөөгөөшэд, үзэн ядамаар худалшад, хүлгөөшэд, зөөриншэд, хүниие хайрлаха сэнэггүйнүүд, ухаан бодолынь үзэн ядахаар, харин энээн тухай хэлэхэ болоо hаа, (духаяа альгадан) сэхэ хэлэhэндэм хүлисөөрэйт, борьбилоохой hамган самсатай гүн ухаантанhаа холо дээгүүр сэгнэгдэхэ! Уран шүлэгшэдэй анхарал татадагуудай зарим нэгыень харахадаш hиимэгэр, агаар, бурханшье хүсэд болоогүй, арайhаа түмэн бахархал, харин сэдьхэл руунь хараарай даа — юрын лэ матар! (һандалиин түшэлгэ бажужа абахадань, тэрэнь абяатайгаар хухарна.) Эгээл зэбүүтэйнь гэхэдэ, дээрээ ахагүй гоёмни, онсогой ямбамни, онсо эрхэмни — үнжэгэн мэдэрэл гээшэ гэжэ тэрэ матарынь ухаалдидаг юм шуу. Хяаран ошог, шүдхэр абаашаг, намайе хүлhөөмни энээхэн хадааhандашье үлгэхэдэтнай болохо — эхэнэр хүн таhалгын бишыхан нохойhоо ондоо амитанда дурлажа шадаха юм гү?.. Дурлал соо тэрэш гонгинохо, hугшархаяал шадаха! Эрэ хүнэй бүхыгөө үгэжэ, зобожо байхада, эхэнэрэйш бүхы дуран гэбэл, сасагуудаа задалаад лэ, хамарhааш шангаар барижа абахаяа оролдохо. Та жаргалаа алдажа эхэнэр байбат, тиимэhээ эхэнэр хүнэй тамирые өөр дээрээ hайн мэдэнэт. Хэлэгты даа намда үнэн hэшхэлээрээ: наhан соогоо сэхэ, үнэн, нэгэ hаналтай эхэнэрые хараа hэн гүт? Хараагүйт! Гансал шабгансанар болон түрэхын эрэмдэгүүд лэ үнэн сэхэ, нэгэ hаналтай байдагууд! Нэгэ hаналтай эхэнэрые харахаhаа урид эбэртэй миисэгэй гү, али ойн сагаан суусагаалжа харахалта!
ПОПОВА: Хэшээгты, танайхяар hаа, хэн дурандаа үнэн сэхэ, нэгэ hаналтай гээшэб? Эрэшүүл гү?
СМИРНОВ: Тиимэ, эрэшүүл!
ПОПОВА: Эрэ хүн! (сухалтай энеэдэн.) Эрэ хүн дурандаа үнэн сэхэ, нэгэ hаналтай! Хэлыт, ямар hонин гээшэб! (халуунаар.) Та иигэжэ хэлэхэ ямар тиимэ эрхэтэй юмта? Эрэшүүл үнэн сэхэ нэгэ hаналтай! Тиимэ юм hаань, би танда иигэжэ хэлэхэ байнаб: минии мэдэхэ бүхы эрэшүүлhээ эгээл hайниинь наhа бараhан үбгэмни байhан юм... Тэрээндээ айхабтар дуратай hэм, бүхы шуналаараа, бүхы бэеэрээ, ухаантай залуу эхэнэр яажа дурлажа шадаха байнаб, тиимээр дурладаг байгааб; тэрээндээ би залуу наhаяа, жаргалаа, ами бэеэ, бүхы зөөриеэ үгөөб, тэрээгээрээ амилжа, тэрээндээ, бөө шажанда hүзэгтэй хүн мэтэ, мүргэжэ ябааб, тиигээд,.. тиигээд — юун гэхэбта? Тэрэл эрэшүүлhээ эгээл эрхимынь гээшэмни намайе hэшхэлгүйгөөр алхам бүхэндөө мэхэлжэ ябаа ха юм! Наhа бараhанайнь удаа тэрэнэйнгээ шэрээн hугалга дүүрэн инаг дуранай удхатай бэшэгүүдые олооб, харин амиды байхадаа — hанаханьшье жэрхэмээр! — гансаарыемни хэдэн хоногоор хаяад үгы болошохо, нюдэн дээрэмни намдаа ондоо hамгадаар урбаха, миниигээл мүнгэ үрихэ, мэдэрэлыемни наадан болгодог байгаа... Тиигэбэшье би тэрээндээ дуратай, үнэн сэхэ байгааб... Наhа бараhаншье хойнонь үнэн сэхэ, нэгэ hаналтай зандааб. Энэ дүрбэн ханын хоорондо өөрыгөө хэтэ мүнхэдөө хүдөөлүүлээб, гашуудалайнгаа энэ хубсаhые хуурсагтаашье оротороо тайлахагүйб...
СМИРНОВ: (үзэн ядангяар энеэн). Гашуудал!.. Ойлгоногүйб, та намайе хэн гэжэ hананабта? Юунэйхиие энэ хара хубсаhа үмдэhэн, дүрбэн ханынгаа дунда бэеэ хүдөөлүүлhэн хүмта, лаб мэдэнэгүйб! Тиингүй яахабта! Таамаг, шүлэгтэл ха юм! Буусынтнай хажуугаар ямар нэгэн залуу сэрэгшэ гү даа, али тулюурхан уран шүлэгшэ гаража ябатараа, сонхонуудыетнай хараад: «Эндэ үбгэндөө бэлэглэhэн дуранhаа боложо дүрбэн ханын дунда өөрыгөө хүдөөлүүлhэн, таажа болошогүй Тамара hуудаг», — гэжэ бодоходоо болохол. Мэдэхэбди даа энэ эльбэ, мэхыетнай! ПОПОВА: (гэнтэ сухалдан). Юу? Та намда эдэ бүгэдые хэлэхэ ямар эрхэтэй юмта?
СМИРНОВ: Та өөрыгөө амидыгаар хүдөөлүүлээт, гэбэшье нюураа сагаадахаяа мартаагүйлта!
ПОПОВА: Намтай иигэжэ хөөрэлдэхэ ямар эрхэтэй хүмта?
СМИРНОВ: Бү хашхарагты, эрхилэгшэтнай бэшэб! Бүхы юумые өөрынь үнэн нэрээр нэрлэхыемни зүбшөөгты. Би эхэнэр бэшэб, юумые байhаруунь сэхэ хэлэдэг заншалтайб! Гансал, аргатай hаа, бү хашхарыт даа!
ПОПОВА: Би бэшэ, та hүүхирнэт! Орхигты намайе, гуйнаб!
СМИРНОВ: Мүнгыемни бусаагты, би ошохоб.
ПОПОВА: Би танда мүнгэ үгэхэгүйб!
СМИРНОВ: Үгы, үгэхэт!
ПОПОВА: Хороной хорондо, гансаханшье хашарhа абахагүйт. Намайе орхижо, ошоходотнай болохо!
СМИРНОВ: Танай үбгэншье, хадамнажа байhан хүбүүнтнайш байха — тиимэ таатайхан уялга үгы хүм, тиимэhээ, гуйнаб таниие, намда элдэбын ааша бү харуулагты. (һууна.) Иимэ юумэндэ дурагүй хүм.
ПОПОВА: (сухалдаа амяа абажа ядан). Энэ,та, hууба гүт?: Һуубаб.
ПОПОВА: Гаража ошохыетнай гуйнаб!
СМИРНОВ: Мүнгыемни үгэгты... (хажуу тээшээ.) Яатараа хүрэhэн сухални гээшэб! Яаhан сухалтайбиб!
ПОПОВА: Убайгүй зоноор хөөрэлдэхэ дурамгүй! Гаража, тонилжо хайрлагты! (зали). Ошохогүйтнай гү? Үгы гү?
СМИРНОВ: Үгы.
ПОПОВА: Үгы?
СМИРНОВ: Үгы!
ПОПОВА: Зай, яахаб! (хонходоно.)
Лука бии болоно.
ПОПОВА: Лука, энээхэн ноёниие гарга даа!
ЛУКА: (Смирновто дүтэлнэ). Ноён, хүнэй ябагты гэжэ байхада, ябажа хайрлыт. Эндэ ерээд...
СМИРНОВ: (һүрэжэ бодон). Анираа хата! Хэнтэй хөөрэлдэжэ байнабши? Шамайе барижа абаад, зууша (салат) хэжэрхихэб!
ЛУКА: (зүрхэеэ барин). Санаартан! Бурхан тэнгэримни!.. (һандали руу унана.) О-ох, досоом аягүй болошобо! Амимни бүтэжэ байна!
ПОПОВА: Энэ Даша хаана гээшэб? Даша! (хашхарна.) Даша! Пелагея! Даша! (хонходоно.)
ЛУКА: О-ох! Булта жэмэстэ ошонхой... Гэртэ хэншье үгы... Аягүй!.. Уhа!
ПОПОВА: Тонилогты эндэhээ!
СМИРНОВ: Халта налархай байжа болохогүй юм гү?
ПОПОВА: (нюдаргаяа бажуун, хүлөөрөө дэбһэн). Хара таряашан! Бархагар баахалдай! Дээрмэшэн! — (Бурбон!) (Бурбон — авантюрист с бандитскими понятиями.) Арбагар томо арьяатан (Монстр!) (Монстр — чудовище, пугающее, сильное, отвратительное существо со сверхчеловеческими возможностями.)
СМИРНОВ: Юун? Юун гэжэрхибэт?
ПОПОВА: Баахалдай, арбагар томо арьяатан (монстр) гээ hэм!
СМИРНОВ: (добтолон). Хүлисэгты, та намайе доромжолхо ямар тиимэ эрхэтэй хүмта?
ПОПОВА: Тиинэб, доромжолноб,.. зай,.. тиигээд? Танhаа намайе айна гэжэ hанаа гүт?
СМИРНОВ: Шүлэг, дуунуудта ородогуудай түлөөлэгшэб гээд лэ ямаршье харюусалгагүй хүниие доромжолхо эрхэтэйб гэжэ hанаа гүт? Тиимэ гү? Зураахайда гарая!
ЛУКА: Санаартан! Бурхан тэнгэримни!.. Уhа!
СМИРНОВ: Буудалдая!
ПОПОВА: Танай зантагар нюдарга, бухын зогдор хараад, намайе айба гэжэ hанаа гүт? Нээрээл бурбон!
СМИРНОВ: Зураахайда! Өөрыгөө би хэндэшье баhуулхагүйб, таниие hулашье, эхэнэршье гэжэ харахагүйб!
ПОПОВА: (абяаень булиха һанаатай хашхарна). Баахалдай! Баахалдай! Баахалдай!
СМИРНОВ: Гансал эрэшүүл доромжолhондоо харюусаха ёhотой гэhэн урданай ойлгосоhоо hалаха саг ерээ! Адли эрхэтэй хадаал адли эрхэтэй, шүдхэр абаашаг! Зураахайда!
ПОПОВА: Буудалдахаа hанана гүт? Зай, яахаб!
СМИРНОВ: Энэ дороо!
ПОПОВА: Энэ дороо! Үбгэнэймни ташуур буунууд үлэнхэй... Ошожо, абаад ерэхэмни... (яаралтай ошоод, бусана.) Зэд духа руутнай ямар дуратайгаар тобшо хадагша аабиб! Шүдхэр абаашаг таниие! (ошоно.)
СМИРНОВ: Унагаахаб энээнииеш, тахяагай дальбараа буудаhан шэнги! Би хүбүүхэн, гэнэн гүлгэн бэшэб, намда hула зон гэжэ байдаггүй!
ЛУКА: Түрэл эсэгэтэмни!.. (үбдэг дээрээ зогсон.) Үндэр наhатай намайешье хайрлажа хэшээгыш даа, ябыш даа эндэhээ! Үхэтэрни айлгаад, үшөө мүнөө буудалдаха гэжэ байнаш!
СМИРНОВ: (хэлэһыень шагнангүй). Буудалдаха, энэл ха юм нэгэ эрхэтэй гээшэмнай, эхэнэрнүүдэй эрэшүүлтэй адли (нэгэ) эрхэтэй бололго! Эндэ эрэньшье, эмэньшье адли! Заршамай түлөө буудажа алахаб! Харыт, ямар эхэнэр гээшэб? (һажаалдан.) «Зэд духа руутнай ямар дуратайгаар тобшо хадагша аабиб!» Харыт? Улайшанхай, нюдэнүүдынь ялалзажа байгаал... Эрилтыем тогтоожо абаал! Сэхыень хэлэнэб, наhан соогоо түрүүшынхиеэ иимэ юумэ хаража байнаб...
ЛУКА: Эсэгэтэн, ошо! Бүхы наhаараа танай түлөө мүргэл хэжэ байхаб!
СМИРНОВ: Эхэнэр лэ байн даа! Ехэл hайн ойлгожо байнаб! Ёhотой эхэнэр! Ямар нэгэн гашалшанхай, hула амитан бэшэ, гал дүлэн, дари, ракетэ! Иимэ хүниие алаханьшье хайратай!
ЛУКА: (уйлана). Эсэгэтэн,.. хүндэтэмни, ябашыш даа!
СМИРНОВ: Энэш намда үнэхөөр hайшаагдажа байнал! Нээрээhээ! Хасар дээрээ хонхосогуудтайшье hаа,.. hайшаагданал! Үрииеньшье хүлисэхөөр бэлэн болошобоб,.. сухалнишье тараа... Гайхалтай эхэнэр!
Попова бии болоно.
ПОПОВА: (ташуур буунуудые абаад ороно). Энэ, ташуур буунууд... та буудалдахынгаа урда намда яагаад буудадаг юм гэжэ харуулжа үгэгты... Энэ бууешни наhан соогоо гартаашье барижа үзөөгүй хүм.
ЛУКА: Бурхан абарыш, хайрлыш... Ошохом, сэсэрлигэй ажалшан улаашан хоёрые бэдэржэ ерэхэм... Хаанаhаа иимэ гай тодхор тархи дээрэмнай унажа ерэбэ гээшэб... (ошоно.)
СМИРНОВ: (ташуур буунуудые харан). Харагты даа хэдэн янзын ташуур буунууд байдаг... Тусагаар ами мэлзэлгын Мортимерэй ташуур буунууд гэжэ байха. Энэтнай Смидэй, Вессонэй гурба үйлэтэ ташуур буунууд... Эрхим буунууд!.. Хоёр иимэ буунууд адагынь 90 түхэригтэ байдаг... буугаа иигээд бариха ёhотой юм... (хажуу тээшээ.) Нюдэдынь, нюдэдынь! Нээрээл гал эхэнэр байн даа!
ПОПОВА: Иигээд гү?
СМИРНОВ: Тиимэ, иигээд... Удаань шабхыень үргэхэт,.. иигээд шагаахат... Тархияа халта гэдэргэнь! Гараа урагшань хүсэд сэхэлэгты,.. иигээд... тиигээд лэ энэ хургаараа энээхэнииень дарахат — ондоо юуншьегүй... тиихэдэ, гол дүримынь гэбэл, түдэгэсэнгүй, яаралгүй шагааха... Гараа хүдэлгэхэ, шэшэрүүлхэгүй гэжэ орлдооройт.
ПОПОВА: Зай... таhалга соо буудалдаан таагүй, сэсэрлиг руу гараябди.
СМИРНОВ: Ошоё. Гансал би дээшэнь буудахаб гэжэ мэдүүлнэб.
ПОПОВА: Үшөө тиихэтнай дутаа бы! Юундэ гээшэб?
СМИРНОВ: Юундэб гэхэдэ,.. юундэб гэхэдэ... Энэш минии хэрэг,.. юундэ!
ПОПОВА: Айшаба хаяат? Тиимэ гү? А-а-а-а! Үгы, ноёнтон, бү хултаганагты! Ябагты хойноhоомни! Би духыетнай соолоогүйдөө hанаагаа амархагүйб,.. минии эгээл ехээр үзэн ядадаг энээхэн духа! Айшаба гүт?
СМИРНОВ: Тиибэ, айшабаб.
ПОПОВА: Худалаар! Юундэ буудалдахаа hананагүйбта?
СМИРНОВ: Юундэб гэхэдэ,.. юундэб гэхэдэ,.. би таниие зохидшооноб.
ПОПОВА: (сухалтай энеэдэн). Зохидшоогдоноб! Үшөө намайе зохидшоогдоно гэжэ хэлэхэеэ зүрхэлбэл! (үүдэ руу заан.) Шадахат!
СМИРНОВ: (абяагүй ташуур буу абаад, малгайгаа абажа, үүдэнэй хажууда байд гээд, хахад минуута соо бэе бэеэ хаража зогсоод, Поповада зүрхэсэн дүтэлжэ). Шагнагтылши... та үшөө сухалдаhан зандаа гүт?.. Бишье хиирэхээ байнаб, гэбэшье, ойлгоно гүт,.. яажа ойлгохоор хэлэлтэй юм даа... Юундэб гэхэдэ, харагты даа, сэхыень хэлэбэл иимэл ушар болоол даа... (хашхарна.) танай намда зохидшоогдоhондо би зэмэтэй гүб? (һандалиин түшэлгэ бажужа абахадань, тэрэнь абяатайгаар хухарна.) Шүдхэр мэдээ юм, юун гэhэн хэбэрэг зөөритэй зомта! Та намда hайшаагданат! Ойлгоно гүт? Би,.. би дурлаад тооной байнаб!
ПОПОВА: Саашаа бологты, би таниие үзэн яданаб!
СМИРНОВ: Бурхан, ямархан эхэнэр! Наhан соогоо хэзээдэшье ондоо иимэ эхэнэрые хараагүйб! Һалааб! Үхөөб! Хулганаан мэтэ зангада орооб!
ПОПОВА: Саашагты, үгы hаатнай буудажархихаб!
СМИРНОВ: Буудагты! Танай иимэ гайхамшаг нюдэдэй хараса доро, хилэн гарханаараа бариhан ташуур бууhаатнай үхэхэ гээшэ ямар ехэ жаргал гээшэб гэжэ та ойлгохогүйт... Би хиирэжэ байнаб! Мэнэ байтар бодожо үзөөд, шиидэгты, үгы hаатнай, нэгэтэл эндэhээ гаража ошоболни, дахин хэзээдэшье харалсахагүйбди! Шиидэгты... Би тайжа изагууртан, томоотой хүнби, жэлэй арбан мянга олзо оршотойб,.. дээшэнь шэдэhэн хашарhа нэгэл hомоор тудадагби,.. эрхим моридтойб... Һамгамни болохо гүт?
ПОПОВА: сухалаа хүрэн, буугаараа занган). Буудалдаха! Зураахайда гарагты!
СМИРНОВ: Хиирээб... Юушье ойлгоногүйб... (хашхарна.) Хүн, уhа!
ПОПОВА: (хашхарна). Зураахайда!
СМИРНОВ: Нээрээ хиирээб, үхибүүн, тэнэг мэтэ дурлашооб! (тэрэниие гарһаан шүүрэхэдэнь, тэрэнь үбшэнһөөнь хашхарна) Би танда дуратайб! (үбдэг дээрээ һууна) Дуратайб, хэзээдэшье иигэжэ дурлаагүй хүм! Арбан хоёр hамга хаяа hэм, юhэн hамгад намайе хаяа, харин нэгэндэньшье, энэ мүнөө танда дурлаhан шэнги, дурлаагүйб... Жэмэсэй шүүhэн шэнги болошоод байнаб, гашалшоод,.. үбдэг дээрээ, тэнэг мэтэ гараа дурадхажа... Эшхэбтэр! Табан жэл соо дурлаагүй ябаа ха юмбиб, болёоб гэжэ өөртөө үгэеэ үгэhэн байгааб, тиигэжэ байтараа гэнтэ, ондоо шаргада шагтагалдаhан гасуу мэтэ дурлашабаб! Гараа дурадханаб. Зай, али үгы гү? Дурагүй гүт? Хэрэггүй! (бодожо, үүдэ руу түргэ ошоно)
ПОПОВА: Байзагты...
СМИРНОВ: (зогсон). Зай?
ПОПОВА: Үгы даа, ябагты... Үгы, байгты... Үгы даа, ябагты, ябагты! Би таниие үзэн яданаб! Али юум... Бү ябагты! А-ах-ха, би танда хэды шэнээн сухалдажа байнабиб, мэдэдэг hайт! (буугаа шэрээ дээрэ хаяна) Энэ муухайhаа хургануудни хүшэшэбэ... (сухалдаа пулаадаа хахалжа захална) Юундэ байнабта? Тонилыт!
СМИРНОВ: Баяртай.
ПОПОВА: Тиимэ, зүб, ябагты!.. (хашхарна) Хайшаа ошобот? Байгыт... Гэлтэй, ошогты. А-ах, айхабтараар сухални хүрэжэ байна! Бү дүтэлэгты, бү дүтэлэгты!
СМИРНОВ: (дүтэлжэ). Би шамда ямараар сухалданабиб! Оюутан (гимназист) шэнги дурлашоод, үбдэг дээрээ зогсоолби... Бэемни хүйтэ даажа эхилбэ... (шэрүүнээр) Би танда дуратайб! Танда иигэжэ дурлаха хэрэгтэйл байгаа юм байн! Үглөөдэр түрэсын хуби түлэхэ, үбhэ хуряалга эхилбэ, тиихэдэ та эндэ... (матаргайһаань барижа абаад) Хэзээдэшье өөрыгөө хүлисэхэгүйб...
ПОПОВА: Саашаа бологты! Гараа абагты! Би таниие,.. үзэн яданаб! Зураахайда! Удаан гэгшын таалалдаан.
Лука һүхэ баяряад, сэсэрлиг сэбэрлэгшэ тармууртай, улаашан аса баринхай, һаднагуудые бариһан бусад ажалшад бии болоно.
ЛУКА: (таалалдажа байһан хоёрые хараад). Эзэд, санаартад! Зали.
ПОПОВА: (нюдэнүүдээ унагаан). Лука, Тобидо овёос оройдоошье бү үгэгты гэжэ тэрэ моридой байрада хэлээрэйл даа.
ЗАНАВЕС❚