Зүжэгүүд ба хэмжээ ябуулганууд
Хойто наһандаа уулзахабди
26 августа 2019
1080
Хубисхал. ХХ зуун жэлэй эхиндэ дэлхэйн арад зониие хүлгүүлжэ тогтоһон шэнэ байдалай зорилгонууд эхинһээ хүнэй тала бариһан, арад зондо жаргал асаржа ерэһэн, хүнэй нэрэ хүндые үргэжэ, хүн гээшэ газар дэлхэйдэ мүндэлһэн гансахан наһандаа өөрынгөө хуби заяанай, гүрэн түрынгөө эзэн боложо хүгжэһэн байгаа.
Манай наһанһаа холошье бэшэ дээшээ, холошье бэшэ доошоо байһан зон үндэр эрдэмтэй, үндэр соёлтой, бусадай түлөө харюусалгатай, жаргалтай ажабайдалда байгаабди. Хэн арсахаб?
Эгээл гомдолтойнь гэхэдэ арсаха хүнүүд бии. Бии мүртөө олон. Анханһаа хүнэй түлөө ами наһаяа гамнангүй иимэ һайхан ажабайдал байгуулһан аад лэ, алдуунууд олонтой байгдаа. Мүнөө эндэ хубисхалай шэнжэлэл хэхэ зорилго табинагүйб, шэнжэлэгдэнхэйшье, сэгнэлтэнүүдшье үгтэнхэй. Дэлхэйн арадууд социалис шэглэл баримталһан Россин түрүүшын алхам бүхэниие дэмжэжэ, һажаажа, тиигэжэ нэгэ сурталтай, нэгэ үзэлтэй, нэгэ һаналтай гүрэнүүдэй тоо олошороо бэлэй.
Тэдэнэй тоодо манай хүршэ Монгол орон байгаа. Манай энэ хоёр гүрэн, хоорондоо хилэтэйл гэхэһээ бэшэ, эхир хоёр мэтэ нэгэ амяар амилжа сүлөөтэ ажабайдал тогтооһон ха юм даа...
Росси гүрэнэй тоодо ородог буряад арад зэргэлээ Монголтойгоо уг нэгэн, энэ хоёрой хоорондын харилсаан, түрэлэй холбоон хубисхалтай, хубисхалшьегүй дэлгэрэнги байгаа.
Газар дэлхэй дээрэ гайхамаар тоотойхон буряад арад хүлгөөтэ тэрэ жэлнүүдтэ хэдэн хуби боложо таһараа — Хитадай Арадай Республика Монгол хоёрые зүглэжэ айл аймагаараа нүүдэл болоо гэжэ мэдэнэбди. Хүнэй оройдоол гансахан наһанай хугасаа тэрэ үеһөө хойшо үнгэрөөд байна, хөөрхы, зоболон үзэжэ таһарһан хүнүүдэй олониинь хосоржо, эгээл мүнөө үедэ, хойто наһандаа уулзажа байна бэшэ юм гү гэһэн бодол толгойдо ородог. Илангаяа манай Яруунаһаа гарбалтай Монголой ехэ уран зохёолшо Сэнгын Эрдэнын зохёолтой танилсаад байхадаа өөрынгөө энэ бодолдо этигэмээр байна. Бүхы болоһон үйлэ хэрэгүүдые байһан соонь харуулһан энэ романиие драматург Доржо Сультимов тайзанай хэлэндэ оруулаа, тиигэжэ уг нэрэеэ дабтаһан «Хойто наһандаа уулзахабди» гэһэн зүжэг Буряад драмын театай тайзан дээрэ табигдаад, амжалтатай һайнаар ябажа байна. Удаанай табигдаагүй байһан зүжэг тайзан дээрэ табигдаад, зэлэб дуулаһан аад, хаража шадаагүй байһан зон олоороо суглараа, дабтажашье харахаяа ерэһэн зон олон байгаа. Арадаймнай, гүрэн түрымнай түүхэ үшөөл мартагдаагүй, тайзан дээрэ боложо байһан үйлэ хэрэгүүдые ойлгожо ядаһан гү, али һанаа тэнигэлэн хаража һууһан хүнүүд харагшадай дунда үгы байна гэжэ адаглагдаа...
...Росси гүрэндэ Совет засагай тогтоходо Монгол руу нүүдэлшэдтэй суг Дамдин үбгэжөөл гэр бүлөөрөө оролсоно. Амгалан байдал бэдэржэ ошоһон буряадууд тэндэшье жаргалаа олоогүйл даа. Росси дотор боложо байһан үйлэ хэрэгүүдэй сууряан Монголдошье хүрэжэ, үймөөн, хүлгөөн гээшэнь баһал эхилнэ...
Дамдин үбгэжөөл — Росси арадай артист Георгий Бутуханов, тэрэнэй хүгшэн — Россин арадай артист Людмила Дугарова.
...Хубиингаа байдалые, хүлгэһэн сэдьхэлээ ниитын хэрэгүүдһээ дээгүүр табиһан Яндаг хамгаалагша (Буряадай габьяата артист Баяр Бадмаев) эдэ зоной зоболон үзэхэ сагые бүришье түргэдүүлээ бэшэ аал даа. Дамдин үбгэжөөлэй басаганда (Цэвэлмаа — Буряадай габьяата артист Жаажан Динганорбоева) дурлаһан Яндаг хотоһоо үндэр тушаалтай Сонров (Буряадай абьяата артист Болод Динганорбоев) даргын агнуурида гэжэ ерэхэдэ атаа, жүтөөндэ баригдажа, даб дээрээ аяараа ябажа байһан Дадал сомоной бүлэг буряадуудай ажабайдалые ямаршье хүнэй таахын аргагүйгөөр бусайдуулжа хаяна.
Хүн түрэлтэнэй байгаа сагта хэзээдэшье тэдээнһээ һалахагүй дуранай гурбалжан. Энэшье удаа эды ехэ һүйд, үймөөнэй эхин дээрэ тэрэл «гурбалжан» байхадаа болоо...
— Аяараа эхэ, эсэгэтэеэ, хүршэ хүбөө арад зонтоёо байтараа, Яндаг хамгаалагшын һамган болохо тээшээ шиидэһэн тооной аад, гэнтэ юуншни дайраад, хотоһоо ерэһэн Сонров даргада бэеэ үгэн үгэн, тэсэбэриеэ алдажа захалһан хүмши? — гэһэмни:
— Яндагай һамган болоодшье байгаа гээ һаа буруу бэшэ. Теэд иимэ залуухан, иимэ сэбэрхэн, тэрэ мүртөө хотодо, гүрэнэй засагай газарта үндэр тушаалтай хүнэй манайда орожо ерэшөөд байхада сэдьхэлэймни нэгэ утаһан таһараа юм бэзэ даа... — гэжэ Цэвэлма хэлээд, — энэ наһандаа үхэр тэргэһээ ондоо оньһон түхеэрэлгэ нюдэ амандаашье хараагүй намда Сонровой һуужа ерэһэн гал тэргэ айхабтар гоё байгаа бэлэй, тэрээхэн машиныншье түлөө байгаагүй юм гү, — гэжэ шоглон һагад нэмэнэ.
Яахаб, машинашье һаа, олон шалтагаануудайнь нэгэн байжа болоо гэлсэе, гэбэшье...
— Өөрөө буряад аад лэ, тэрэ мүртөө хүлгөөтэйхэн үедэ ажаһуужа байһанаа мэдэжэ байгаад, дуранай хүсэндэ диилдэжэ, бэедээ найдаад, тушаалдаа найдаад, зайлашагүй ехэ алдуу хэһэн Яндаг эсэсэй эсэстэ мүн лэ тушаагдажа, тэдэл нүхэдэйнгөө замаар ошоно. Гэбэшье хэһэн алдуугаа хожомдожо ойлгоол даа — тушаагдахадаа бэень амаржа, һанааниинь сэхэлдеэ. Тэрэнэй гэмээр болоһон тиимэ ехэ аюулай һүүлээр ямаршье хүнэй бодол хубилха ха юм даа. Гүрэн түрын урда бэшэ, арадайнгаа урда зэмэтэй байһанаа Яндаг ойлгоно, тиимэһээл баригдажа тушаагдахадаа сэдьхэлынь тэниигээ бэшэ юм гү. Тэрээхэн Дадал сомоной буряадууд тиихэдэшье бэшэ һаа, тээ хожомыньшье иигэжэл хосорхо байгаа. Юуб гэхэдэ «Хубисхалда эсэргүү буряадууд орон нютагаа урилжа, хилэ нэбтэржэ Монгол ороо. Росси гүрэнтэй суг социализм байгуулжа байһан гүрэндэ ангиин дайсад хэрэггүй!» — гэһэн Сталин багшын заабари заатагүй бэелүүлэгдэхэл байгаа бшуу — гэжэ Баяр Бадмаев өөрынгөө герой тушаа бодомжолно.
— Тэрэ үедэ жаргалта ерээдүйе байгуулжа байһан сүлөөтэ Монгол эхэ оронойнгоо түлөө гэнэн сагаахан сэдьхэлһээ этигэл найдалтай Сонров өөрынь толгой дээрэ эды ехэ аюулай хаанаһаа унажа ерэһые даб дээрээ ойлгоошьегүй байхадаа болоо. «Алдуу болоо, ииһээр эли боложо табигдахаб, тэрэ мүртөө жанжан Чойбалсанай (Россин габьяата артист Олег Бабуев) найз бэлэйб, тэндэһээ баһа найдал байна» — гэһэн этигэлээ наһанайнгаа эсэс болотор табяагүй шахуу Сонров энэ ехэ хохидолойнь эхин болоһон инаг ганса Цэвэлмаагаал хайрлаһаар, эхэ орондоо үнэн сэхэ зандаа нүгөө түрэлөө бэдэрнэ... — гэжэ Болод Динганорбоев хэлэнэ...
«Хойто наһандаа уулзахабди, инаг хайрата Цэвэлмаамни!»
Россидахи Совет хүтэлбэриин түлөөлэгшэ (Буряадай арадай артист Дашицырен Дашинамжилов) Монголой Гүрэнэй хүтэлбэлриин тушаалтадта «дээрэһээ» хэлбэришэгүй ехэ эрилтэнүүдые табина. Тиихэдээ: «Олон харагшын нюдэндэ Совет засагые эгээл муу тээшэнь харуулжа, эгээл мүнөө үедэ сэгнэгдэжэ байһан алдуунуудыень тобойлгон гаргажа, харагшын сэдьхэлдэ «...хөөрхы даа, иимэхэн лэ засаг байһан юм ха юм даа», — гэһэн этигэлэй үрэһэ тарина.
Энэ зүжэг хараад байхадаа «...энээхэн лэ ушарта арсамаар байна гэһэн бодол харагшадай дунда байна, тиихэдээ газар дэлхэй дээрэ эгээл түрүүшын засаг, тэрэ мүртөө тойроодшье, доторһоошье дайсадай эсэргүүсэлгэ доро, тиимэһээ хатуу байха хэрэгтэй байгаа. Һаалта хэхэ доторой ехэ хүсэн байгаа — хариин дайсадай тухиралгада орогшод, ангиин дайсад, нюдарган баяшуул.., тэдээнтэй хамта шажан шүтөөнэй түлөөлэгшэд. Лама шажантаниие усадхажа, дасан хиидүүдые үндэһөөрнь һандаргажа хаялгын гол шалтагаануудай нэгэн гэбэл лама шажантан өөһэдөөл юм бэзэ. Бурхан багшадаа алба хэжэ байһан зон хадаа арад зонойнгоо түлөө зальбаржа байхагүй, эбсэшэгүй хоёр ехэ хүсэнэй али нэгэ талыень барилсажа болохогүй байгаал даа. Тиигэжэл Совет засагай дайсан боложо, һалаһан ха юм», — гэхэдэ, хїндэтэ уншагшад, Та юун гэхэ байнат?
...Жанжанай һамган, жаргалдаа дашуурһан Бортолгой (Буряадай арадай артист Должин Тангатова) хэмһээ хэтэржэ, эсэсэй эсэстэ архиин хорхойдо баригдаад, Бадам (О. Бабуев) комиссарай «эхэнэр» болоһон үзэгдэнэ... Энэ юу харуулнаб гэхэдэ, тэрэ худхаляа, хуймаан соо һамбаашалһан, хубиингаа байдал эмхилжэ, бэеэ сэнгүүлжэ ябадаг дарганар одоол байгаа гээбы, эдэл юм бэшэ гү, социалис байдалай тон мэхэтэй, этигэл найдабарида хүртэһэн, тиимэһээ эгээл аюултай дайсаниинь?❚
Эгээл гомдолтойнь гэхэдэ арсаха хүнүүд бии. Бии мүртөө олон. Анханһаа хүнэй түлөө ами наһаяа гамнангүй иимэ һайхан ажабайдал байгуулһан аад лэ, алдуунууд олонтой байгдаа. Мүнөө эндэ хубисхалай шэнжэлэл хэхэ зорилго табинагүйб, шэнжэлэгдэнхэйшье, сэгнэлтэнүүдшье үгтэнхэй. Дэлхэйн арадууд социалис шэглэл баримталһан Россин түрүүшын алхам бүхэниие дэмжэжэ, һажаажа, тиигэжэ нэгэ сурталтай, нэгэ үзэлтэй, нэгэ һаналтай гүрэнүүдэй тоо олошороо бэлэй.
Тэдэнэй тоодо манай хүршэ Монгол орон байгаа. Манай энэ хоёр гүрэн, хоорондоо хилэтэйл гэхэһээ бэшэ, эхир хоёр мэтэ нэгэ амяар амилжа сүлөөтэ ажабайдал тогтооһон ха юм даа...
Росси гүрэнэй тоодо ородог буряад арад зэргэлээ Монголтойгоо уг нэгэн, энэ хоёрой хоорондын харилсаан, түрэлэй холбоон хубисхалтай, хубисхалшьегүй дэлгэрэнги байгаа.
Газар дэлхэй дээрэ гайхамаар тоотойхон буряад арад хүлгөөтэ тэрэ жэлнүүдтэ хэдэн хуби боложо таһараа — Хитадай Арадай Республика Монгол хоёрые зүглэжэ айл аймагаараа нүүдэл болоо гэжэ мэдэнэбди. Хүнэй оройдоол гансахан наһанай хугасаа тэрэ үеһөө хойшо үнгэрөөд байна, хөөрхы, зоболон үзэжэ таһарһан хүнүүдэй олониинь хосоржо, эгээл мүнөө үедэ, хойто наһандаа уулзажа байна бэшэ юм гү гэһэн бодол толгойдо ородог. Илангаяа манай Яруунаһаа гарбалтай Монголой ехэ уран зохёолшо Сэнгын Эрдэнын зохёолтой танилсаад байхадаа өөрынгөө энэ бодолдо этигэмээр байна. Бүхы болоһон үйлэ хэрэгүүдые байһан соонь харуулһан энэ романиие драматург Доржо Сультимов тайзанай хэлэндэ оруулаа, тиигэжэ уг нэрэеэ дабтаһан «Хойто наһандаа уулзахабди» гэһэн зүжэг Буряад драмын театай тайзан дээрэ табигдаад, амжалтатай һайнаар ябажа байна. Удаанай табигдаагүй байһан зүжэг тайзан дээрэ табигдаад, зэлэб дуулаһан аад, хаража шадаагүй байһан зон олоороо суглараа, дабтажашье харахаяа ерэһэн зон олон байгаа. Арадаймнай, гүрэн түрымнай түүхэ үшөөл мартагдаагүй, тайзан дээрэ боложо байһан үйлэ хэрэгүүдые ойлгожо ядаһан гү, али һанаа тэнигэлэн хаража һууһан хүнүүд харагшадай дунда үгы байна гэжэ адаглагдаа...
...Росси гүрэндэ Совет засагай тогтоходо Монгол руу нүүдэлшэдтэй суг Дамдин үбгэжөөл гэр бүлөөрөө оролсоно. Амгалан байдал бэдэржэ ошоһон буряадууд тэндэшье жаргалаа олоогүйл даа. Росси дотор боложо байһан үйлэ хэрэгүүдэй сууряан Монголдошье хүрэжэ, үймөөн, хүлгөөн гээшэнь баһал эхилнэ...
Дамдин үбгэжөөл — Росси арадай артист Георгий Бутуханов, тэрэнэй хүгшэн — Россин арадай артист Людмила Дугарова.
...Хубиингаа байдалые, хүлгэһэн сэдьхэлээ ниитын хэрэгүүдһээ дээгүүр табиһан Яндаг хамгаалагша (Буряадай габьяата артист Баяр Бадмаев) эдэ зоной зоболон үзэхэ сагые бүришье түргэдүүлээ бэшэ аал даа. Дамдин үбгэжөөлэй басаганда (Цэвэлмаа — Буряадай габьяата артист Жаажан Динганорбоева) дурлаһан Яндаг хотоһоо үндэр тушаалтай Сонров (Буряадай абьяата артист Болод Динганорбоев) даргын агнуурида гэжэ ерэхэдэ атаа, жүтөөндэ баригдажа, даб дээрээ аяараа ябажа байһан Дадал сомоной бүлэг буряадуудай ажабайдалые ямаршье хүнэй таахын аргагүйгөөр бусайдуулжа хаяна.
Хүн түрэлтэнэй байгаа сагта хэзээдэшье тэдээнһээ һалахагүй дуранай гурбалжан. Энэшье удаа эды ехэ һүйд, үймөөнэй эхин дээрэ тэрэл «гурбалжан» байхадаа болоо...
— Аяараа эхэ, эсэгэтэеэ, хүршэ хүбөө арад зонтоёо байтараа, Яндаг хамгаалагшын һамган болохо тээшээ шиидэһэн тооной аад, гэнтэ юуншни дайраад, хотоһоо ерэһэн Сонров даргада бэеэ үгэн үгэн, тэсэбэриеэ алдажа захалһан хүмши? — гэһэмни:
— Яндагай һамган болоодшье байгаа гээ һаа буруу бэшэ. Теэд иимэ залуухан, иимэ сэбэрхэн, тэрэ мүртөө хотодо, гүрэнэй засагай газарта үндэр тушаалтай хүнэй манайда орожо ерэшөөд байхада сэдьхэлэймни нэгэ утаһан таһараа юм бэзэ даа... — гэжэ Цэвэлма хэлээд, — энэ наһандаа үхэр тэргэһээ ондоо оньһон түхеэрэлгэ нюдэ амандаашье хараагүй намда Сонровой һуужа ерэһэн гал тэргэ айхабтар гоё байгаа бэлэй, тэрээхэн машиныншье түлөө байгаагүй юм гү, — гэжэ шоглон һагад нэмэнэ.
Яахаб, машинашье һаа, олон шалтагаануудайнь нэгэн байжа болоо гэлсэе, гэбэшье...
— Өөрөө буряад аад лэ, тэрэ мүртөө хүлгөөтэйхэн үедэ ажаһуужа байһанаа мэдэжэ байгаад, дуранай хүсэндэ диилдэжэ, бэедээ найдаад, тушаалдаа найдаад, зайлашагүй ехэ алдуу хэһэн Яндаг эсэсэй эсэстэ мүн лэ тушаагдажа, тэдэл нүхэдэйнгөө замаар ошоно. Гэбэшье хэһэн алдуугаа хожомдожо ойлгоол даа — тушаагдахадаа бэень амаржа, һанааниинь сэхэлдеэ. Тэрэнэй гэмээр болоһон тиимэ ехэ аюулай һүүлээр ямаршье хүнэй бодол хубилха ха юм даа. Гүрэн түрын урда бэшэ, арадайнгаа урда зэмэтэй байһанаа Яндаг ойлгоно, тиимэһээл баригдажа тушаагдахадаа сэдьхэлынь тэниигээ бэшэ юм гү. Тэрээхэн Дадал сомоной буряадууд тиихэдэшье бэшэ һаа, тээ хожомыньшье иигэжэл хосорхо байгаа. Юуб гэхэдэ «Хубисхалда эсэргүү буряадууд орон нютагаа урилжа, хилэ нэбтэржэ Монгол ороо. Росси гүрэнтэй суг социализм байгуулжа байһан гүрэндэ ангиин дайсад хэрэггүй!» — гэһэн Сталин багшын заабари заатагүй бэелүүлэгдэхэл байгаа бшуу — гэжэ Баяр Бадмаев өөрынгөө герой тушаа бодомжолно.
— Тэрэ үедэ жаргалта ерээдүйе байгуулжа байһан сүлөөтэ Монгол эхэ оронойнгоо түлөө гэнэн сагаахан сэдьхэлһээ этигэл найдалтай Сонров өөрынь толгой дээрэ эды ехэ аюулай хаанаһаа унажа ерэһые даб дээрээ ойлгоошьегүй байхадаа болоо. «Алдуу болоо, ииһээр эли боложо табигдахаб, тэрэ мүртөө жанжан Чойбалсанай (Россин габьяата артист Олег Бабуев) найз бэлэйб, тэндэһээ баһа найдал байна» — гэһэн этигэлээ наһанайнгаа эсэс болотор табяагүй шахуу Сонров энэ ехэ хохидолойнь эхин болоһон инаг ганса Цэвэлмаагаал хайрлаһаар, эхэ орондоо үнэн сэхэ зандаа нүгөө түрэлөө бэдэрнэ... — гэжэ Болод Динганорбоев хэлэнэ...
«Хойто наһандаа уулзахабди, инаг хайрата Цэвэлмаамни!»
Россидахи Совет хүтэлбэриин түлөөлэгшэ (Буряадай арадай артист Дашицырен Дашинамжилов) Монголой Гүрэнэй хүтэлбэлриин тушаалтадта «дээрэһээ» хэлбэришэгүй ехэ эрилтэнүүдые табина. Тиихэдээ: «Олон харагшын нюдэндэ Совет засагые эгээл муу тээшэнь харуулжа, эгээл мүнөө үедэ сэгнэгдэжэ байһан алдуунуудыень тобойлгон гаргажа, харагшын сэдьхэлдэ «...хөөрхы даа, иимэхэн лэ засаг байһан юм ха юм даа», — гэһэн этигэлэй үрэһэ тарина.
Энэ зүжэг хараад байхадаа «...энээхэн лэ ушарта арсамаар байна гэһэн бодол харагшадай дунда байна, тиихэдээ газар дэлхэй дээрэ эгээл түрүүшын засаг, тэрэ мүртөө тойроодшье, доторһоошье дайсадай эсэргүүсэлгэ доро, тиимэһээ хатуу байха хэрэгтэй байгаа. Һаалта хэхэ доторой ехэ хүсэн байгаа — хариин дайсадай тухиралгада орогшод, ангиин дайсад, нюдарган баяшуул.., тэдээнтэй хамта шажан шүтөөнэй түлөөлэгшэд. Лама шажантаниие усадхажа, дасан хиидүүдые үндэһөөрнь һандаргажа хаялгын гол шалтагаануудай нэгэн гэбэл лама шажантан өөһэдөөл юм бэзэ. Бурхан багшадаа алба хэжэ байһан зон хадаа арад зонойнгоо түлөө зальбаржа байхагүй, эбсэшэгүй хоёр ехэ хүсэнэй али нэгэ талыень барилсажа болохогүй байгаал даа. Тиигэжэл Совет засагай дайсан боложо, һалаһан ха юм», — гэхэдэ, хїндэтэ уншагшад, Та юун гэхэ байнат?
...Жанжанай һамган, жаргалдаа дашуурһан Бортолгой (Буряадай арадай артист Должин Тангатова) хэмһээ хэтэржэ, эсэсэй эсэстэ архиин хорхойдо баригдаад, Бадам (О. Бабуев) комиссарай «эхэнэр» болоһон үзэгдэнэ... Энэ юу харуулнаб гэхэдэ, тэрэ худхаляа, хуймаан соо һамбаашалһан, хубиингаа байдал эмхилжэ, бэеэ сэнгүүлжэ ябадаг дарганар одоол байгаа гээбы, эдэл юм бэшэ гү, социалис байдалай тон мэхэтэй, этигэл найдабарида хүртэһэн, тиимэһээ эгээл аюултай дайсаниинь?❚