Үхибүүн наһанайнгаа гайхамшаг нэгэ ушар мартагшагүйб. Заха холын манай Таһархай нютагта сахилгаан мэтээр һураг суу тиихэдэ тараа бэлэй: «Бурдрам театр ерэхэнь!» Булта зон нютагай клуб тээшэ яараба, урид һуури эзэлхэ хүсэлтэй, тайзанда дүтэл һаа, бүри һайн!
Зүжэгэй эхилхэдэ, клуб соо багтаагүй зон үүдыень дэлижэ, газааһаа үлылдэн шагаажа байгаа һэн. Зарим хүнүүд гэрһээнь һандали асараад, һууритай зонтой шахасалдан, байраяа олоходонь, һөөмшье сүлөө газар үлөөгүй гэхээр байгаа.
Тиихэдэ Буряад театрай бэлигтэн «Шүдхэртэй сүндүүг» гэһэн зүжэгөө нютагай зоной урда харуулаа һэн. Зоной дарья табин энеэлдэхэдэ, клубай байшан доһолжо байһандал һанагдаа бэлэй...
Хүхюу шог зугаагай хүсөөр, хурса сэсэн үгэнүүдээр хүнэй дорой муу ябадал, ахир һанаае гамгүй наадалһан энэ зүжэгэй автор Цырен Галзутович Шагжинай түрэһөөр 100 жэлэй жабхаланта ой байгша ондо гүйсэнэ.
Загарайн аймагай Хара-Шэбэр нютаг тоонтотой Цырен Шагжин «Түрэһэн нютаг» гэжэ дурсалга соогоо иигэжэ бэшэһэн юм: «Намайе 1919 оной хабар, улаан зудан һарын тэн багаар гарагай табанда түрэһэн гэдэг. Тэрэ жэл буряад литын ёһоор хонин жэл байгаа гэхэ. Эжымни мүн лэ хонин жэлтэй һэн. Гушан долоонойнгоо жэл дээрэ намайе асарһан байгаа.
... Гэр соогоо долоон хүн байгаабди. Гансахан лэ эреэгшэ үнеэтэй бэлэйбди. Тэрэнэйнгээ хабар түрэхэдэ, уураг эдижэ нэгэ сададаг, үшөө сагаалганда баһа нэгэ сададаг һэм. Дала шахажа ябаһан үбгэн баабаймни — Раднын Шагжа гээшэ Хара-Шэбэрэйнгээ эхин шатын һургуулида сторожоор ажалладаг байгаа. Шагжын басаган Цыремжидһээ түрэһэн гурбан үхибүүд һэмди. Аха- Санжа-Митэб. Эгэшэ — Цымбэт, эгээл багань би байгааб. Ехэ ахамнай — эжын дүү Цыбаан нютагайнгаа шадалтай айлнуудта хүлһэншөөр ажалладаг, хүгшэн эжымни —Доржын Балжид мүн лэ далаад хүрэжэ ябаһан хүгшэн — бидэнэйнгээ хубсаһа хунар хадхаха, оёхоһоо гадна, ондоо айлнуудаар ябажа арһа элдэдэг, шүрбэһэ томодог, түргэн мэргэн, шуумар хүгшэн байгаа. Цыремжид эжымнай гэр соохи бүхы ажалаа хэдэг, үхибүүд бидэнээ харадаг һэн».
Багаһаа тэрэ дуу хүгжэмдэ, үльгэр түүхэдэ туйлай ехэ дуратай ябаа. Хайрата эжынь нүлөөн ехэ байһан тухай тэрэ дурсана. Эжынь дариин баанхаар хуур дархалжа, мориной һүүлэй хилгааһаар тэрээндээ хүбшэргэй татажа, дуу дууладаг байһан. Цырен эжыгээ һажаажа, хуур дархалаад, тэрээн дээрээ наадажа һураа һэн. Үбгэн баабайнь үльгэр домогуудые хөөрэжэ үгэдэг, шэнэ һайхан дуунуудые заажа үгэдэг, һургадаг һэн. Үльгэршэнэй түүрээхые дуулаһанаа бүхы наһан соогоо һанажа ябаһан тухай иигэжэ дурсана: «1926 ондо гээшэ һэн ха гэжэ һананам. Манай Шэбэрэй һургуулида Сэбхээн Базар гэжэ үльгэршэн Шулуутай нютагһаа уригдан ерэжэ, „Үбгэн Жэбжээнэй“ гэжэ үльгэр хэлээ һэн. Үбэлэй саг байгаа. Үдэшэлэн наранай ороо үды байхада эхилээд, һүниин тэн болотор, заахашье забһар хэнгүй хөөрөө һэн. ...нюдөө сабшангүй шахуу угаа ехээр һонирхожо, энэ үльгэр шагнаа һэм. Би үльгэрэй үгэ бүхэниие тон һайнаар зүрхэндөө хадуужа абаад, саашадаа энэ үльгэрые өөрөө хөөрэжэ шададаг болоо һэм».
Ламын уншалга һажаажа наададаг байһанаа дурсана. Хара түмэрөөр сан дархалаад, хуушан түмэр таасаар хэнгэрэг хэжэ, Дашанима нүхэртэйгөө зэргэлжэ һуугаад лэ, наярса сан хэнгэрэг сохижо, ламатажа наададаг байгаа. «Эгээл иигэжэ ламатажа наадажа ябахадаа, минии артистическэ зам эхилһэн байжа болоо. Али саашадаа томо болоходоо артистын мэргэжэлтэй болохоёо зүгнэдэг байһан хүн гүб? Наадажа, сан хэнгэрэг наяруулжа һуухадаа, үнэхөөрөө лама хүн гээшэб гэжэ этигэдэг байгааб» гээд тэрэ бэшэнэ.
Бэлигтэй дуушан Цырен Шагжинай буряад арадай дуунуудые гүйсэдхэһыень пластинкада бэшэжэ абаһан байгаа. Ганса Буряадай бэшэ, мүн Монголой болон Хальмагай радио соносогшод эдэ дуунуудые мүнөөшье хужарлан шагнадаг юм.
Удаа дараалан «Тангариг» гэжэ драма, «Түрүүшын жэл», «Һэшхэл» гэһэн драматическа дилоги зохёолшын гуурһан дороһоо мүндэлнэ. Үхибүүн хаһадаа минии гайхан хараһан «Шүдхэртэй сүндүүг» ганса СССР гүрэндөө бэшэ, мүн Монголой, Болгариин тайзануудһаа зэдэлээ, зоной һанаа сэдьхэл баярлуулаа. Мэдээжэ зүжэгүүдэйнь зэргэдэ вьетнам патриодуудай эрэлхэг тэмсэлдэ зорюулагдаһан «Галта джунгли» гэжэ гурбан үйлэтэй, зургаан үзэгдэлтэй героическа драма нэрлэхээр. Арадай аман зохёолой аялгаар мүндэлһэн хэдэн зүжэгүүдыень нэрлэе, суута «Будамшууһаа» гадна Цырен Шагжин «Шэнэ һалхин» (Алсагар Мархай) гэжэ хоёр үйлэтэй, найман үзэгдэлтэй домог-наада, «Сахилгаата һүни» гэжэ буряад арадай домог үльгэрнүүдээр найруулагдаһан хоёр үйлэтэй, зургаан үзэгдэлтэй дуулажа наадаха зүжэг бэшэһэн байна. «Сахилгаата һүни» гэһэн зүжэгэй геройнууд Эрдэни Дариима хоёрой инаг дуранай гашуудалта түүхэ буряад Ромео Джульеттын түүхэ мэтээр һанагдаха юм. Зүжэгэй түгэсхэлдэ антична түхэлэй хоор һүр жабхалантайгаар дуулана:
Ай, хөөрхэй, хөөрхэй даа,
Заяамни, заяамни зайлуулыш!
Алтан дэлхэйнгээ байдалһаа
Арилжа баарһад амарба даа.
Бурханай дээдэ орондо
Бултадаа ошожо жаргахалди.
Хайран залуухан эдэ хоёрой
Халуун һайхан инаг дуран
Үеын үедэ мартагдангүй,
Үльгэр домог болог лэ!
Буряадай арадай артист, РСФСР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша Цырен Галзутович Шагжин хэдэн жэлэй туршада Буряад драмын театрай ахамад режиссероор, оперо болон баледэй театрай уран һайханай талаар хүтэлбэрилэгшөөр хүдэлхэ үедөө эдэ театрнуудай хүгжэлтэдэ горитой хубитаяа оруулһан юм. Үндэһэн уралигай түүхэдэ тэрэнэй уран зохёол, зүжэгшын бэлигынь хүндэтэй һуури эзэлжэ, мүнхэдөө үлэнхэй.
Хэрэглэгдэһэн литература
1. В аймаках ждут Будамшу // «Дружба народов», 1957, № 7.
2. В..Найдаков. В зените творчества // «Театр и жизнь», 1970, № 10.
3. В..Найдаков. Цырен Шагжин // Литература советской Бурятии. Улан-Удэ, 1973.
4.Ц.Шагжин. Будамшуу (зүжэгүүд, рассказууд) — Улаан-Үдэ, 1987.
Зүжэгэй эхилхэдэ, клуб соо багтаагүй зон үүдыень дэлижэ, газааһаа үлылдэн шагаажа байгаа һэн. Зарим хүнүүд гэрһээнь һандали асараад, һууритай зонтой шахасалдан, байраяа олоходонь, һөөмшье сүлөө газар үлөөгүй гэхээр байгаа.
Тиихэдэ Буряад театрай бэлигтэн «Шүдхэртэй сүндүүг» гэһэн зүжэгөө нютагай зоной урда харуулаа һэн. Зоной дарья табин энеэлдэхэдэ, клубай байшан доһолжо байһандал һанагдаа бэлэй...
Хүхюу шог зугаагай хүсөөр, хурса сэсэн үгэнүүдээр хүнэй дорой муу ябадал, ахир һанаае гамгүй наадалһан энэ зүжэгэй автор Цырен Галзутович Шагжинай түрэһөөр 100 жэлэй жабхаланта ой байгша ондо гүйсэнэ.
Загарайн аймагай Хара-Шэбэр нютаг тоонтотой Цырен Шагжин «Түрэһэн нютаг» гэжэ дурсалга соогоо иигэжэ бэшэһэн юм: «Намайе 1919 оной хабар, улаан зудан һарын тэн багаар гарагай табанда түрэһэн гэдэг. Тэрэ жэл буряад литын ёһоор хонин жэл байгаа гэхэ. Эжымни мүн лэ хонин жэлтэй һэн. Гушан долоонойнгоо жэл дээрэ намайе асарһан байгаа.
... Гэр соогоо долоон хүн байгаабди. Гансахан лэ эреэгшэ үнеэтэй бэлэйбди. Тэрэнэйнгээ хабар түрэхэдэ, уураг эдижэ нэгэ сададаг, үшөө сагаалганда баһа нэгэ сададаг һэм. Дала шахажа ябаһан үбгэн баабаймни — Раднын Шагжа гээшэ Хара-Шэбэрэйнгээ эхин шатын һургуулида сторожоор ажалладаг байгаа. Шагжын басаган Цыремжидһээ түрэһэн гурбан үхибүүд һэмди. Аха- Санжа-Митэб. Эгэшэ — Цымбэт, эгээл багань би байгааб. Ехэ ахамнай — эжын дүү Цыбаан нютагайнгаа шадалтай айлнуудта хүлһэншөөр ажалладаг, хүгшэн эжымни —Доржын Балжид мүн лэ далаад хүрэжэ ябаһан хүгшэн — бидэнэйнгээ хубсаһа хунар хадхаха, оёхоһоо гадна, ондоо айлнуудаар ябажа арһа элдэдэг, шүрбэһэ томодог, түргэн мэргэн, шуумар хүгшэн байгаа. Цыремжид эжымнай гэр соохи бүхы ажалаа хэдэг, үхибүүд бидэнээ харадаг һэн».
Багаһаа тэрэ дуу хүгжэмдэ, үльгэр түүхэдэ туйлай ехэ дуратай ябаа. Хайрата эжынь нүлөөн ехэ байһан тухай тэрэ дурсана. Эжынь дариин баанхаар хуур дархалжа, мориной һүүлэй хилгааһаар тэрээндээ хүбшэргэй татажа, дуу дууладаг байһан. Цырен эжыгээ һажаажа, хуур дархалаад, тэрээн дээрээ наадажа һураа һэн. Үбгэн баабайнь үльгэр домогуудые хөөрэжэ үгэдэг, шэнэ һайхан дуунуудые заажа үгэдэг, һургадаг һэн. Үльгэршэнэй түүрээхые дуулаһанаа бүхы наһан соогоо һанажа ябаһан тухай иигэжэ дурсана: «1926 ондо гээшэ һэн ха гэжэ һананам. Манай Шэбэрэй һургуулида Сэбхээн Базар гэжэ үльгэршэн Шулуутай нютагһаа уригдан ерэжэ, „Үбгэн Жэбжээнэй“ гэжэ үльгэр хэлээ һэн. Үбэлэй саг байгаа. Үдэшэлэн наранай ороо үды байхада эхилээд, һүниин тэн болотор, заахашье забһар хэнгүй хөөрөө һэн. ...нюдөө сабшангүй шахуу угаа ехээр һонирхожо, энэ үльгэр шагнаа һэм. Би үльгэрэй үгэ бүхэниие тон һайнаар зүрхэндөө хадуужа абаад, саашадаа энэ үльгэрые өөрөө хөөрэжэ шададаг болоо һэм».
Ламын уншалга һажаажа наададаг байһанаа дурсана. Хара түмэрөөр сан дархалаад, хуушан түмэр таасаар хэнгэрэг хэжэ, Дашанима нүхэртэйгөө зэргэлжэ һуугаад лэ, наярса сан хэнгэрэг сохижо, ламатажа наададаг байгаа. «Эгээл иигэжэ ламатажа наадажа ябахадаа, минии артистическэ зам эхилһэн байжа болоо. Али саашадаа томо болоходоо артистын мэргэжэлтэй болохоёо зүгнэдэг байһан хүн гүб? Наадажа, сан хэнгэрэг наяруулжа һуухадаа, үнэхөөрөө лама хүн гээшэб гэжэ этигэдэг байгааб» гээд тэрэ бэшэнэ.
Цырен Шагжин 15-тайдаа Улаан-Үдэ хүрөөд, театрально-хүгжэмэй училищида һурахаяа ороһон юм. Үльгэр түүхэ, домог болон онтохо һайн мэдэдэг, хэлэндээ бэрхэ, дууша сэдьхэлтэй хүбүүн тайзан дээрэ наадаха зүжэгшэнэй мэргэжэлдэ ехэ дуратайгаар, шуналтайгаар һураһан байна.
Буряад-Монголой драмын театрай тайзан дээрэ тэрэ 70 гаран дүрэ бэелүүлээ һэн. Жэшээлэн нэрлэхэдэ, хүгжэмтэ «Баир» драмада Суута Мэргэнэй, Островскиин «Залинта аадарта» Тихонай, мүн Шекспирэй, Батожабайн хэдэн зүжэгүүдтэ онсо өөрын түхэлтэй, һонирхол татама дүрэнүүдые мүндэлүүлээ. Харин бүхы СССР-эй арад зондо «Пржевальский», «Пора таежного подснежника» кинодо наадаһан рольнуудаараа мэдээжэ болоо бэлэй.
Бэлигтэй дуушан Цырен Шагжинай буряад арадай дуунуудые гүйсэдхэһыень пластинкада бэшэжэ абаһан байгаа. Ганса Буряадай бэшэ, мүн Монголой болон Хальмагай радио соносогшод эдэ дуунуудые мүнөөшье хужарлан шагнадаг юм.
1960-аад онуудһаа тэрэ прозо бэшэнэ, Улаан-Үдэ, Эрхүү, Москвада хэблэгдэһэн хэдэн туужа болон олон рассказуудай автор гэжэ мэдээжэ болоо һэн. Үндэһэн драматургида оруулһан хубитань ехэ. 1942 ондо «Эхын баяр» гэжэ түрүүшын зүжэгөө бэшээ. 1954 ондо тэрэнэй бэшэһэн «Будамшуу» гэжэ сатирическэ комеди эгээн мэдээжэ, эгээн ехээр суурхаһан зохёолынь болоно. 65 жэлэй туршада энэ зүжэг Буряад театрай тайзан дээрэ мянганһаа холо үлүү дахин шэнээр найруулагдан табигдаһаншье һаа, арад зоной һонирхол татаһан зандаа, гайхамшаг хуби заяатай бүтээл юм. 1959 ондо, 60 жэлэй саана, Москвада Буряадай уралигай болон литературын хоёрдохи декадада ехэ амжалтатайгаар табигдаа, Хальмагай, Тувагай, Яхадай, Хакасиин, Татаар Уласай олон театрнуудай харагшад энэ шог ёгтото, дуу хүгжэмтэ, согтой һайхан наадые халуунаар угтан абаһан юм.
Удаа дараалан «Тангариг» гэжэ драма, «Түрүүшын жэл», «Һэшхэл» гэһэн драматическа дилоги зохёолшын гуурһан дороһоо мүндэлнэ. Үхибүүн хаһадаа минии гайхан хараһан «Шүдхэртэй сүндүүг» ганса СССР гүрэндөө бэшэ, мүн Монголой, Болгариин тайзануудһаа зэдэлээ, зоной һанаа сэдьхэл баярлуулаа. Мэдээжэ зүжэгүүдэйнь зэргэдэ вьетнам патриодуудай эрэлхэг тэмсэлдэ зорюулагдаһан «Галта джунгли» гэжэ гурбан үйлэтэй, зургаан үзэгдэлтэй героическа драма нэрлэхээр. Арадай аман зохёолой аялгаар мүндэлһэн хэдэн зүжэгүүдыень нэрлэе, суута «Будамшууһаа» гадна Цырен Шагжин «Шэнэ һалхин» (Алсагар Мархай) гэжэ хоёр үйлэтэй, найман үзэгдэлтэй домог-наада, «Сахилгаата һүни» гэжэ буряад арадай домог үльгэрнүүдээр найруулагдаһан хоёр үйлэтэй, зургаан үзэгдэлтэй дуулажа наадаха зүжэг бэшэһэн байна. «Сахилгаата һүни» гэһэн зүжэгэй геройнууд Эрдэни Дариима хоёрой инаг дуранай гашуудалта түүхэ буряад Ромео Джульеттын түүхэ мэтээр һанагдаха юм. Зүжэгэй түгэсхэлдэ антична түхэлэй хоор һүр жабхалантайгаар дуулана:
Ай, хөөрхэй, хөөрхэй даа,
Заяамни, заяамни зайлуулыш!
Алтан дэлхэйнгээ байдалһаа
Арилжа баарһад амарба даа.
Бурханай дээдэ орондо
Бултадаа ошожо жаргахалди.
Хайран залуухан эдэ хоёрой
Халуун һайхан инаг дуран
Үеын үедэ мартагдангүй,
Үльгэр домог болог лэ!
Буряадай арадай артист, РСФСР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша Цырен Галзутович Шагжин хэдэн жэлэй туршада Буряад драмын театрай ахамад режиссероор, оперо болон баледэй театрай уран һайханай талаар хүтэлбэрилэгшөөр хүдэлхэ үедөө эдэ театрнуудай хүгжэлтэдэ горитой хубитаяа оруулһан юм. Үндэһэн уралигай түүхэдэ тэрэнэй уран зохёол, зүжэгшын бэлигынь хүндэтэй һуури эзэлжэ, мүнхэдөө үлэнхэй.
Хэрэглэгдэһэн литература
1. В аймаках ждут Будамшу // «Дружба народов», 1957, № 7.
2. В..Найдаков. В зените творчества // «Театр и жизнь», 1970, № 10.
3. В..Найдаков. Цырен Шагжин // Литература советской Бурятии. Улан-Удэ, 1973.
4.Ц.Шагжин. Будамшуу (зүжэгүүд, рассказууд) — Улаан-Үдэ, 1987.